محدث بزرگوار مرحوم حاج شیخ عباس قمى(ره) نزدیک به یکصد وده اثر از خود به جا گذاشته، که بیش از نیمى از آثار به زبان فارسى و چهل و پنج اثر آن به زبان عربى است.
خوشبختانه بیشتر آثار مهم ایشان تا زمان وفاتشان (به سال 1359 ق/1319 ش) به زیور طبع آراسته شده، که طبق گزارش مرحوم دوانى در مجلد یازدهم مفاخر اسلام، بیش از سى و سه عنوان از آثار محدث قمى در زمان حیات ایشان به طبع رسیده و بعد از وفات نیز تاکنون بیش از پانزده اثر دیگر براى اولین بار به چاپ رسیده است، که امید مى‏رود سایر آثار چاپ نشده نیز به چاپ برسد.
محدث قمى (1294 – 1359 ق) – یکى از علماء و دانشمندان پر تألیف – با این که آثار فراوانى براى محققین و خواص نوشت، اما توده مردم را نیز فراموش نکرد و با پیروى از دیگر بزرگان، پاسخ ارزنده‏اى به نیاز فرهنگى جامعه داد. او با تألیف کتاب ارزشمند مفاتیح الجنان، ادعیه را به تمام خانه‏ها برد، وجهت ارائه تاریخ صحیح کربلا کتاب نفس الهموم و براى شرح زندگانى چهارده معصوم(سلام الله علیه) کتاب منتهى الآمال و هم‏چنین کتب اخلاقى و حدیثى را به نگارش در آورد تا تمام اقشار جامعه از فرهنگ غنى تشیع سیراب کردند.
کتاب غایة القصوى محدث قمى یکى از استوارترین و مفصل‏ترین فروع فقهى به زبان فارسى است. این کتاب، ترجمه کتاب عروة الوثقى است که داراى فروع فقهى بسیار زیادى است که مردم به آن‏ها نیاز داشتند و با عمل کردن به این رساله عملیه، احکام شرعى خود را فراگرفتند. این عمل نیز یکى دیگر از شاه کارهاى محدث قمى است، که با ترجمه عروة الوثقى و با چاپ‏هاى متعددى که از این کتاب شد؛ همانند مفاتیح الجنان، منتهى الأمال و نفس المهموم، احکام را در جامعه رواج داد.
مقاله پیش‏رو در چهار بخش در صدد معرّفى کتاب غایة القصوى، زمان تألیف کتاب، و چاپ‏هاى متعدد آن است و در پایان ترجمه بقیه کتاب غایة القصوى، که توسط آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى تداوم یافته، معرفى خواهد شد.

الف: غایة القصوى، ترجمه کتاب عروة الوثقى

کتاب غایة القصوى محدث قمى در زمان حیات سید محمدکاظم طباطبائى یزدى(ره) نویسنده کتاب عروة الوثقى، ترجمه شده است. محدث قمى در مقدمه کتاب خود از صاحب عروة الوثقى با دعاى »ادام اللَّه ظلّه العالى« یاد کرده و از آن جایى که محدث قمى به یاد مکلفین بوده – در مقدمه متذکر مى‏شود که: »شایسته ولازم بود که براى مکلفین فراهم شود یک رساله جامعه…« – لذا بهترین و مفصل‏ترین کتاب فقهى را براى ترجمه انتخاب کرده است.
شیخ آقا بزرگ تهرانى غایة القصوى را چنین معرفى کرده است:
»الغایة القصوى فی ترجمة عروة الوثقى، اصله للسید محمد کاظم الطباطبائى الیزدى، المتوفى 1338 [صحیح 1337 ق] فى الفروع العملیّة، ترجمه أوائله وجملة من کتاب صلاته، للشیخ عباس بن محمدرضا القمى المتوفى 23 ذی الحجة 1359. والبقیة من ترجمته للسید ابوالقاسم الاصفهانى، طبع جمیعه ببغداد 1339، ویأتى للقمى غایة المرام، غایة المنى، الفصل والوصل، الفصول العلیة فی المناقب المرتضویه، الفوائد الرجبیة فیما یتعلق بالشهور العربیة، الفوائد الرضویة فى أصول مذهب الجعفریة، فیض العلّام، فیض القدیر.
مقدمه کتاب غایة القصوى مشتمل بر نکاتى بدیع است، که در این که انگیزه ترجمه کتاب و… چنین آمده است:
»بسم اللَّه الرحمن الرحیم وبه ثقتى، الحمد للَّه رب العالمین على آلائه ونعمائه والصلاة والسلام على مُبلّغ احکامه وأشرف سفرائه محمد سید المرسلین وخاتم انبیائه، وعلى آله المعصومین سیّما على سید اوصیائه.
وبعد: چنین گوید این فقیر بى بضاعت، عباس القمى ختم اللَّه له بالحسنى والسعادة، که مدتها بود در خاطر، خطور مى‏کرد که چقدر شایسته ولازم بود که براى مکلفین فراهم شود، یک رساله جامعه، که مشتمل باشد بر کثرت فروع و مهمّات مسائل، ومُغنى باشد ایشان را در مقام حاجت از جمع آوردن اسفار ورسائل.
واگرچه رساله‏هاى عملیه بسیار بود، لکن در بین آن‏ها نمى‏دیدم رساله‏اى را که از هر جهت جامع و براى کافه مقلدین نافع باشد، مگر در این ایام که بر خوردم به رساله شریفه عروة الوثقى فیما تعم به البلوى، که از قلم درر بار حضرت حجة الاسلام وآیت اللَّه فى الانام، مبیّن الحلال والحرام، وفقیه أهل البیت علیهم السلام، سیدنا الأعظم و ملاذنا المعظم، ابوالمکارم، مولانا السید محمدکاظم الطباطبائى (ادام اللَّه ظلّه العالى) بیرون آمده است.
الحق همان کتاب است، که همیشه دیدار آن را متمنى و طالب، وزیارت مثل آن را شائق و راغب بودم؛ چه آن رساله‏اى است سهل التناول ومرغوب، در نهایت جودت تألیف وحسن اسلوب، جامع جمیع رسائل وحاوى کافه مسائل، وکافل انواع فروع فقهیه، بل ناسخ رساله‏هاى عملیه است، ولقد اجاد من قال فیها وفى مؤلفها:
فَقیهُ بَیت الوَحىِ ما خابَ فی
عروةٍ الوُثقى مَنِ اسْتَمْسَکا
فاِنَّ أهلَ البیتِ أدرى بِما
فى البیتِ مِنْ أحکامِه مَدْرکا
ولکن، چون آن کتاب شریف عربى بود و فارسى زبانان را از آن بهره نبود، به خاطرم رسید که آن را فارسى کنم تا نفعش عام و ذخیره این مجرم کثیر الآثام گردد؛ پس نصرت و توفیق خود را از حق تعالى خواستم و به نگارش ترجمه آن پرداختم، ونامیدم آن را به الغایة القصوى فى ترجمة العروة الوثقى ومرتّب گردانیدم آن را بر یک مقدمه و پنج کتاب، واللَّه الموفق للصواب«.
ناگفته نماند، که این کتاب صرف ترجمه نیست وفروع دیگرى به قلم محدث قمى به آن افزوده شده است، و گاهى برخى مطالب نیز حذف شده است.
در پاورقى مى‏نویسد: »مخفى نماند که در این رساله شریفه، اقتصار بر صرف ترجمه نشده، بلکه برخى از فروع مهمه دیگر که مخصوص سایر رسائل عملیه آن بزرگوار بود، مطابق فتوى ورأى مبارک به طرز مسائل به رمز ممتاز، در ذیل بعضى از فصول آن ملحق ساختم تا نفع آن اعم و فایده‏اش اتم باشد، چنانچه نادرى از فروع غیر دائره که مخصوص اهل علم و عربیت بود، صرف نظر از آن نموده، محول بر همان کتاب شریف داشتم«.
لازم به یادآورى است، که این چهار سطر که از محدث قمى در پاورقى صفحه سه مقدمه غایة القصوى به چاپ رسیده، در چاپ سنگى تبریز داخل متن غایة القصوى، صفحه 3 (سطر چهارم تا ششم) شده و متن کتاب را نامفهوم کرده است.
ترجمه تمام کتاب العروة الوثقى بیش از نهصد صفحه وزیرى است، که محدث قمى(ره) تقریباً یک سوم آن، یعنى تا باب مقارنات نماز را ترجمه کرده است. محدث قمى مقدمه کتاب عروة الوثقى را که شامل مباحث تقلید است و نیز اکثر کتاب طهارت و کتاب صلاة تا باب چهارم، در مسائل متعلق به ستر و ساتر را ترجمه کرده است. بنابراین، ترجمه محدّث قمى(ره) تا صفحه 267 چاپ سربى بغداد، و تا صفحه 163 چاپ سنگى تبریز، و تا صفحه 344 چاپ سنگى هند است.
بقیه ترجمه کتاب، که تقریباً دو سوم کتاب را شامل مى‏شود، توسط مرحوم آقا سید ابوالقاسم اصفهانى ترجمه شده است. ایشان بیشتر رساله‏هاى عملیه مراجع نجف را به فارسى تحریر مى‏کرده است. مرحوم دوانى در کتاب مفاخر اسلام، ج 11، ص 526 – 528 گزارشى از این ترجمه داده که خلاصه آن چنین است: »محدث قمى کتاب را در زمان حیات مرحوم آیت اللَّه آقا سید کاظم یزدى تألیف کرده است و گفتیم که وقتى او در مدرسه نو بنیاد آن مرجع بزرگ سکونت داشتند به ترجمه این کتاب پرداخته‏اند. کتاب دو جلد در یک مجلد، اخیراً از روى همان چاپ اول، که هر دو قسمت بعلاوه رساله ذخیرة الأبرار فى منتخب انیس التجار، ورساله گناهان کبیره و صغیره، که هر دو از محدث قمى است، به قطع وزیرى، جمعاً در 981 صفحه افست شده و بهتر این بود که این کتاب مستطاب به همین شکل و شمایلى که تاکنون، بارها و بارها چاپ رسیده مى‏بود، زیرا این کتاب ترجمه فارسى عروة الوثقى است و دو کتاب نفیس دیگر محدث قمى را هم به پیوست دارد، که مورد نیاز فارسى زبانان بوده است.
ناگفته نماند که حروف این چاپ نیز مرغوب وشکیل است و معلوم نیست، که چرا محدث قمى از ادامه ترجمه عروة منصرف شده است.
بارى، همین قسمت از عروه، که توسط محدث قمى ترجمه شده، ودو رساله پیوست آن نشان مى‏دهد که وى آمادگى کاملى جهت ترجمه عروة الوثقى – این کتاب فقهى با کثرت فروع آن – که دارد، داشته است.
ترجمه محدث قمى یک سوم عروة الوثقى را شامل مى‏شود و در باب »مقارنات نماز« خاتمه مى‏یابد؛ زیرا در این باب، در 302 صفحه در بین دو ابرو، مرحوم سید ابوالقاسم اصفهانى مترجم دیگر کتاب مى‏نویسد: »ذرّه بى مقدار از فیض مقامات باطنیه و درجات عالیه معنویه، که مختص مجرمان بارگاه مقدس کبریایى است، محرومم، ولى در این موقع مناسب دیدم با اذن حضرت آیت اللَّه سید استاد مدظله العالى به مقدار فهم قاصر خود چند سطرى از اسرار نماز، که از صاحب شریعت مقدسه رسیده وعلماء اعلام ضبط نموده‏اند، بنویسم….
وپس از چهار صفحه، که درباره اسرار نماز مطالبى نوشته، مى‏نویسد: »این است مختصرى از اسرار نماز که از گلستان اخبار – ائمه اطهار علیهم السلام وکتب علماء اخیار – رضوان اللَّه علیهم – گلچین کرده، نوشتم، شاید برادران دینى از آن منتفع وسبب نجات این ذره بى مقدار نیز گردد«. وپس از این باب هفتم افعال نماز است.
از این که محدث قمى مى‏نویسد: »مرتب گردانیدم آن را بر یک مقدمه و پنج کتاب« این احتمال مى‏رود که محدث قمى و مرحوم سید ابوالقاسم اصفهانى کتاب را بین خود تقسیم کرده باشند، لذا پنج کتاب آن را محدث قمى، وبقیه را سید به عهده گرفته باشد، ولى او از همان کتاب اول؛ یعنى نماز پیش نرفته است.
شاید محدث قمى به واسطه بیمارى یا سفر به ایران یا جاى دیگر و یا به علت علاقه‏اش به تألیفات دیگر، توفیق نیافته کار ترجمه را ادامه دهد، وبه دستور مرحوم آیت اللَّه یزدى مؤلف کتاب، مرحوم سید ابوالقاسم اصفهانى به آن کار پرداخته، ومؤلف سفارش کرده که چون کتاب، ترجمه فارسى مى‏شود، لذا خوب است که خود او نیز شمه‏اى راجع به اسرار نماز با استفاده از کتب احادیث و اخبار بنگارد تا مقلدین فارسى زبان با بینش بهترى به مطالعه کتاب واقامه نماز که اصلى‏ترین فروع دین است همت گمارند«.
مرحوم دوانى چگونگى تألیف غایة القصوى را این گونه شرح مى‏دهد: »مرحوم حاج شیخ عباس در مدرسه سید نجف سکونت داشته است. یکى از فضلاى نجف اشرف که اینک در تهران اقامت دارد نقل مى‏کند که مرحوم حاج آقا باقر طباطبائى متولى مدرسه سید نجف بارها نقل مى‏کرد و طلاب را نصیحت مى‏نمود و مى‏گفت: چرا این همه اصرار به داشتن اتاق خوب و نورگیر مدرسه دارید، وهر اتاقى که به شما مى‏دهیم راضى نیستید؟
ومى افزود که: وقتى حاج شیخ عباس قمى در نجف بود، در اتاق بسیار کوچک و تاریک زیر پله‏هاى طبقه بالا قبل از ورود به داخل صحن مدرسه سکونت داشت و در همان جاى تنگ و تاریک مشغول ترجمه عروة الوثقى بود، که بعدها به نام غایة القصوى چاپ و منتشر شد.
وتوضیح مى‏داد، که هر بار از آن مرحوم مى‏خواستیم اتاقش را عوض کند واتاق بهتر و بزرگترى انتخاب نماید ومنتقل به آن جا شود، مى‏گفت: نه همین جا کفاف کار مرا مى‏کند و به راحتى مى‏توانم کارم را انجام دهم؛ چرا اتاق دیگرى را که سایر طلاب احتیاج به آن دارند اشغال کنم؟ با همه خواهش واصرار ما براى تعویض اتاق، نپذیرفت ودر همان جاى تنگ و تاریک به سر برد و مشغول کار بود.
هم اکنون براى ما به درستى روشن نیست که ترجمه عروة الوثقى در سفر اول او به نجف یا سفر دوم او بوده است. گویا در بین سال‏هاى 1321 تا 1322 بوده که آیت اللَّه فیض، همشهرى او هم براى تحصیل به نجف مى‏آید. آیت اللَّه فیض در آن زمان جوان و یک سال از محدث قمى بزرگتر و متولد سال 1293، معروف به میرزا محمد، پسر آقا میرزا على اکبر فیض، ادیب و شاعر نامى قم بوده است.
از مطالب گذشته روشن شد، که اولین چاپ عروة الوثقى به سال 1328 ق است وترجمه کتاب بین سال‏هاى 1329 تا 1333 ق بوده است؛ چرا که پس فرمایش مرحوم دوانى در این جا درست نیست. ترجمه عروة الوثقى نه در سفر اوّل محدث قمى به عتبات بوده و نه در سفر دوم ایشان، بلکه ترجمه کتاب بین سال‏هاى 1331 ق – 1333 ق بوده است.
ونیز دوانى در ادامه مى‏نویسد: »در ماه ربیع الثانى 1330 در سامره منزل آیت اللَّه حاج آقا حسین قمى بوده و کتاب طهارت فقه روائى را نوشته است.
در این مدت درست معلوم نیست در کجا، نجف یا قم یا جاى دیگر قسمتى از عروة الوثقى، رساله مشهور مرحوم آیت اللَّه العظمى آقا سید محمد کاظم یزدى را به فارسى ترجمه مى‏کند، ونامش را غایة القصوى مى‏گذارد، سپس کتاب انیس التجار، رساله عملیّه فقیه نامى حاج ملا مهدى نراقى را که در سال 1317 با حواشى مرحوم آقا سید محمد کاظم یزدى چاپ شده بود، را گزیده مى‏کند، و آن را ذخیرةالأبرار در منتخب انیس التجار مى‏نامد. در سال 1327 – رساله گناهان کبیره را در همان قم مى‏نویسد، وهر سه کتاب در سال 1337 – که هنوز مرحوم آیت اللَّه یزدى در قید حیات بوده است – در یک جلد در بغداد چاپ ومنتشر مى‏شود.
در این مسئله که محدث قمى در سال 1330 ق، در شهر سامرا کتاب طهارت فقه روایى نوشته و این‏که این کتاب، چه کتابى بوده، اطلاعى در دست نیست، اما در بین همین سال‏ها است که وى غایة القصوى را نوشته است، چه در نجف و چه در قم، اما از اما اینکه مرحوم دوانى تکرار مى‏کنند، که به سال 1337 ق، کتاب غایة القصوى، همراه با ذخیرة الأبرار وگناهان کبیره در یک جلد به چاپ رسیده، این سال 1337 ق چاپ اوّل غایة القصوى نیست، چون در سال 1336 ق غایة القصوى چاپ رحلى سنگى در تبریز شد. و در آن چاپ تصریح شده که چون نسخه‏هاى چاپى آن کم یاب ونایاب بود، به چاپ آن اقدام کردیم پس باید چاپ اوّل آن بین سال‏هاى 1333 ق تا 1336 ق باشد و چون محدث قمى تصریح کرده که تا سال 1333 ق، کتاب غایة القصوى را به چاپ نرسیده و سال 1336 هم، که چاپ رحلى سنگى تبریز است؛ پس چاپ اول غایة القصوى بین سال‏هاى 1333 ق و 1334 ق بوده است.
جلد اوّل غایة القصوى، چاپ سربى بغداد، شامل 551 صفحه وزیرى است، ومصحح کتاب مرحوم محمدرضا نائینى در پایان کتاب مى‏نویسد: »بحمد اللَّه تعالى وحسن توفیقه به اتمام وانجام رسید جلد اول غایة القصوى که ترجمه کتاب مستطاب عروة الوثقى است، مشتمل بر احکام تقلید و کتاب طهارت و کتاب صلاة و کتاب صوم و کتاب اعتکاف. و اما ترجمه کتاب زکاة وخمس و نکاح وبقیه کتب را جلد ثانى غایة القصوى مشتمل خواهد بود، انشاء اللَّه تعالى. و پوشیده نماند که این اقل انام، همچنانکه بر تصحیح عروة الوثقى سابقا موفق بقدر مقدور سعى و اهتمام و بذل و جهد خود را در تنقیح و تصحیح واتقان ومقابله با نسخه اصل این مجلد شریف نیز نموده، و آن چه سزاوار مراعات دقة بوده فرو گذار نشد، فیا لها من رسالة حازت جل المسائل ولن یظفر الطالب المستکمل باحسن منها بل بمثلها، نسئل اللَّه سبحانه و تعالى ان یوفقنا وسایر اخواننا المؤمنین للعلم والعمل بها، خالصا لوجهه وموجبا لرضوانه، انه کریم وهاب، الاقل الجانى محمد نائینى عفى عنه آمین«.
مصحح هم‏چنین در پایان جلد دوم غایة القصوى، اشراف کاملى بر تصحیح و چاپ کتاب داشته و لذا مى‏نویسد: »بحمد اللَّه تعالى و حسن توفیقه به اتمام و انجام رسید جلد ثانى غایة القصوى که ترجمه کتاب مستطاب عروة الوثقى است، ومشتمل است این مجلد شریف بر کتب چهارده گانه مذکور: کتاب الزکاة، کتاب الخمس، کتاب النکاح، کتاب الإجارة، کتاب المضاربة، کتاب المزارعة، کتاب الضمان، کتاب الحواله، کتاب الوصیة، کتاب اللقطه، کتاب المسائل المهمة المتفرقة، کتاب التجارة، ورساله در گناهان کبیره و صغیره، که جناب عالم عامل تقى، حاجى شیخ عباس قمى دام توفیقه جمع و تألیف نموده. و التماس واستدعا از مراحم حضرت غوث الانام آیة اللَّه طباطبایى – مد ظله العالى – که پس از ملاحظه وامضاء، رخصت طبع و انضمام به این مجلد فرمایند خاتمه این کتاب مستطاب شد.
وپوشیده نماند، که این اقل انام، هم‏چنان که بر تصحیح عروة الوثقى وجلد اول غایة القصوى موفق به قدر مقدور سعى و اهتمام وبذل جهد خود را در تصحیح وتنقیح ومقابله با نسخه اصل این مجلد شریف نیز نموده، وآن چه سزاوار مراعات دقت بود فرو گذار نشد.
نسئل اللَّه تعالى أن یوفّقنا وسایر إخواننا المؤمنین للعلم والعمل بها خالصاً لوجهه وموجباً لرضوانه انه کریم وهاب. الاقل الجانى محمد رضا النائینى ختم له بالخیر، آمین.
اى که هستى در پى احکام شرع احمدى
طالب احکام دین را غایة القصوى است این
کن عمل بر طبق آن گر رستگارى طالبى
که عامل خود را شفاعت خواه در عقبى است این«.

ب: زمان تألیف غایة القصوى

محدث قمى در کتاب فوائد الرضویة تصریح مى‏کند، که غایة القصوى ترجمه عروة الوثقى تا سال 1333 ق هنوز به چاپ نرسیده و لذا به طور مفصل فهرستى از تألیفات چاپ شده، چاپ نشده وآماده به چاپ را این گونهه بیان مى‏کند: »مؤلّفاتم تا حال که سنه 1333 است وسنین عمرم در حدود چهل است بر چهار قسم است:
قسم اول: کتاب هایى که طبع شده و نسخه‏اش منتشر است؛ مانند کتاب الفوائد الرجبیة، که این کتاب اول تصنیفات داعى است، ونسخه چاپى آن هم به خط خود احقر است، کتاب الدرة الیتیمة فی….
قسم دوم: کتاب هایى که به مرکب چاپ نوشته شده و نزدیک است طبع شود وامید است که به همین زودى از چاپ خارج گردد، ان شاء اللَّه تعالى. فیض العلام فی….
قسم سوم: کتاب هایى که تمام شده تألیف آن‏ها و هنوز کسى در صدد طبع آن‏ها برنیامده؛ مانند رساله‏اى در طبقات، کتاب تحفة الأحباب فی…، غایة القصوى ترجمه عروة الوثقى از اول کتاب طهارت تا احکام اموات واز کتاب صلاة تا مبحث ستر و ساتر، ومفاتیح الجنان و….
قسم چهارم: کتاب هایى است ناتمام است و از حق تعالى امیدوارم توفیق اتمام آن‏ها را عنایت فرماید: مانند کتاب ضیافة الإخوان، کتاب صحائف النور فی…
نتیجه این‏که، بعد از چاپ اول العروة الوثقى به سال 1328 ق (توسط کاشف الغطا) تا سال 1333ق، کتاب غایة القصوى در ترجمه عروة الوثقى، ترجمه آن به پایان رسیده، وچاپ اول آن در بغداد بین سال‏هاى 1333 ق تا 1336 ق (که سال چاپ سنگى تبریز بود) صورت پذیرفته است.
لازم به ذکر است که این کتاب الفوائد الرضویه براى اولین بار در سال 1367 ق در تهران چاپ سربى شده و همان چاپ بارها افست شده است.
اما در سال‏هاى اخیر این کتاب دو بار دیگر به زیور طبع آراسته شد، که یکى از آن دو توسط فاضل ارجمند جناب آقاى ناصر باقرى بیدهندى در دو جلد وتوسط بوستان کتاب دفتر تبلیغات اسلامى به سال 1385 به طبع رسید. وبا تمام سعى و کوششى که مصحح محترم وناشر در چاپ این کتاب داشته‏اند، که سعیشان مشکور، اما جا به جائى‏ها و درهم شدن مطالب و… در کتاب الفوائد الرضویه بسیار دیده مى‏شود، که یک نمونه آن همین خود نوشت محدث قمى(ره) است که قسم اول، کتاب هایى است که چاپ شده و قسم دوم کتاب‏هاى محدث قمى است که به مرکب چاپ نوشته شده و نزدیک است طبع شود، وقسم سومى که تألیف آن تمام شده، ولى هنوز کسى در صدد طبع آن برنیامده است، این سه قسم از خود نوشت محدث قمى در هم قاطى شده است و قرائنى در خود متن است که حتى محدث زاده در متن الفوائد الرضویه مطالبى اضافه و جابجا کرده است.
این خود نوشت محدث قمى در الفوائد الرضویه، ج 1، ص 377 – 380 (چاپ باقرى بیدهندى) به چاپ رسیده است و بیش از نیم صفحه در صفحه 388 باید در صفحه 389 باشد. وبه عبارت دیگر کتاب‏هاى قسم اول ودوم و سوم خود نوشت محدث قمى در همدیگر قاطى شده و بعضى از جملات را نامفهوم کرده است؛ مثل عبارت صفحه 379: »..غیر از فوائد الرجبیه فارسى مى‏باشد«. که جمله »فارسى مى‏باشد« ادامه توضیح »شرح صد کلمه از کلمات قصار امیر المؤمنین على(ع)« است که محدث قمى توضیح مى‏دهد، که شرح صد کلمه فارسى است، نه این که دنباله عبارت فوائد الرجبیه باشد. و اگر ادامه فوائد الرجبیه باشد، خلاف مطالب گذشته مى‏شود، چون چندین کتاب را نام مى‏برد که عربى هستند؟!؟

ج: چاپ‏هاى غایة القصوى

مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى در کتاب الذریعه، ج 16، ص 14 مى‏نویسد: »الغایة القصوى… طبع جمیعه ببغداد 1339 ق« ونیز به تبع ایشان در تمامى منابع – حتى مرحوم دوانى در مفاخر اسلام – سال 1339 ق را اولین چاپ غایة القصوى برشمرده‏اند، وحال آن که در بعضى منابع، چاپ اول آن را به سال 1328 ق در مطبعة دار السلام بغداد معرفى کرده‏اند که هر دو تاریخ اشتباه است.
این‏که نوشته‏اند غایة القصوى در ترجمه عروة الوثقى، به سال 1328 ق در مطبعة دار السلام بغداد چاپ اول شده است، این تاریخ قطعا اشتباه و غلط است؛ زیرا همان طور که مى‏دانیم، کتاب العروة الوثقى براى اولین بار توسط علامه شیخ محمد حسین کاشف الغطا(قدس سره) به سال 1328 ق در مطبعة دار السلام بغداد به زیور طبع آراسته شده که من گزارش مفصل آن را در مقاله دیگرى نوشته‏ام. پس غایة القصوى به سال 1328 ق هنوز ترجمه نشده، چه رسد به این که چاپ شده باشد. البته این اشتباه ناشى مى‏شود از این که کتاب عروة الوثقى در آن سال در آن مطبعة چاپ شده بود، وکلیشه کتاب العروة الوثقى را براى ترجمه آن یعنى کتاب غایة القصوى استفاده کرده‏اند و تنها جمله »رساله غایة القصوى در ترجمه« را بر بالاى کلیشه کتاب العروة الوثقى اضافه و آن را به دست چاپ سپردند، بدون این که جمله »طبعت فی مطبعة دار السلام ببغداد 1328« را حذف کرده باشند.
پس به طور قطع و یقین، کتاب غایة القصوى در سال 1328 ق، تألیف نشده است چه رسد به این که چاپ اول آن سال 1328 ق باشد. و اما این‏که اولین چاپ‏کتاب غایة القصوى آن قبل از سال 1339 ق است به چند جهت است: اوّلاً این‏که، در زمان حیات مرحوم سید یزدى (م 1337 ق) تألیف و به چاپ رسیده چون در مقدمه کتاب »ادام اللَّه ظلّه العالى« است؛ دوم این‏که، قبل از سال 1336 ق – که چاپ سنگى تبریز است و بعداً مفصلاً آن را معرفى خواهیم کرد – تصریح شده که قبلاً این کتاب چاپ شده است، و سوما بنا بر تصریح محدث قمى در الفوائد الرضویه، ج 1، ص 221 (چاپ قدیم) کتاب غایة القصوى تإ؛ف‏ف سال 1333 ق هنوز به طبع نرسیده، اگرچه تألیف آن تمام شده است. یعنى تألیف کتاب غایة القصوى مابین اولین چاپ کتاب عروة الوثقى (یعنى سال 1328) که توسط علامه شیخ محمد حسین کاشف الغطا صورت پذیرفت، تا سال 1333 ق؛ یعنى در بین این پنج سال تألیف شده و اولین چاپ غایة القصوى باید بین سال‏هاى 1334 ق تا 1336 ق (که چاپ سنگى تبریز بود) بوده باشد.
و تاریخ غایة القصوى، چاپ بمبئى هند به سال 1339 ق است، که ظاهرا منشأ اشتباه شیخ آقا بزرگ تهرانى و دیگران، چاپ هند است، که به اشتباه به چاپ بغداد نسبت داده‏اند؛ زیرا چاپ هند که از روى چاپ سربى بغداد کتابت شده، و تقریباً تمام صفحات اول و آخر چاپ سنگى هند؛ مانند چاپ سربى بغداد استنساخ وکلیشه بردارى شده است.
غایة القصوى چاپ هند؛ 1339 ق
غایة القصوى چاپ هند، شامل 629 صفحه سنگى رحلى (تقریباً)، شامل تمام ترجمه عروة الوثقى و تصحیحاتى است که بر روى چاپ سربى بغداد شده و در چاپ هند اعمال شده است. این چاپ همراه است با حواشى آیت اللَّه سید محمد حسینى فیروز آبادى یزدى (که این حواشى به طور مفصل در مقاله دیگرى معرفى خواهد شد) تا پایان کتاب را در بر مى‏گیرد ودر زمان حیات مرحوم فیروز آبادى به چاپ رسیده است؛ زیرا در تمام حواشى، جمله (دام ظلّه ومدّ ظلّه) را به دنبال دارد.
ترجمه محدث قمى که تا باب چهارم در مسائل متعلقه به ستر و ساتر کتاب صلاة است، تا صفحه 344 چاپ هند است، و بقیه ترجمه تا صفحه 629، ترجمه آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى است.
مشار در کتاب‏هاى چاپى عربى صفحه 621 – 622 چندین چاپ از براى کتاب العروة الوثقى معرفى کرده، که یکى از آن چاپ‏ها بدین نحو است: »6. بمبئى، 1339 ق سنگى وزیرى، 692 صفحه«. این مشخصات، مشخصات کتاب غایة القصوى است نه العروة الوثقى و صحیح آن سنگى وزیرى 629 صفحه، نه 692 صفحه است.
در پایان جلد اول غایة القصوى چاپ هند مى‏نویسد: »الحمد للَّه والمنة که به اتمام رسید کتاب غایة القصوى شایع کننده جناب مستطاب عمدة التجار خیر الحاج حاجى میرزا محمد على صاحب تاجر یزدى، در نمبر (327) هارن بى رود فرت بمبئى. و در مطبعه سعادت آیت مظفرى واقعه در نمبر (5) میرزا على استریت عمر کهادمى بمبئى، بمباشرت آقا میرزا احمد شیرازى به زیور طبع آراسته گردید، به تاریخ 15 جمادى الثانى 1339 ق، به قلم عبد مذنب شیخ جواد ابن عبدالغنى جهرمى، و به تصحیح عمدة الفضلا الکاملین، جناب مولانا مولوى میرزا عبدالحسین سلمه اللَّه لکنهوى ابن جناب مولوى میرزا محمد عسکرى صاحب«.
هر چند در چاپ هند، به سال 1339 ق تصریح شده، اما بر روى جلد چاپ هند نوشته شده: »غایة القصوى در ترجمه عروة الوثقى از فتاوى حضرت حجة الإسلام والمسلمین وآیة اللَّه فى العالمین ووارث علوم الأنبیاء والمرسلین مفتى الشیعة ومدار الشریعة ابوالمکارم سیدنا وعمادنا السید محمدکاظم الطباطبائى ادام اللَّه ظله على رؤوس الأنام وحفظ به شریعة الإسلام«. بنابراین این القاب و دعاى »ادام اللَّه ظله على رؤوس الأنام« با سال 1339 ق سازگارى ندارد، چون مرحوم سید محمد کاظم یزدى در شب سه شنبه 28 رجب سال 1337 ق از دنیا رحلت کرده‏اند. وحال آن که چاپ کتاب به سال 1339 ق است. البته این تناقض هم حل مى‏شود به این که، چاپ هند عیناً از روى چاپ سربى بغداد استنساخ وکلیشه بردارى شده (اگرچه چاپ هند سنگى است وچاپ بغداد سربى) ولکن به گونه‏اى استنساخ شده که صفحات اوّل و آخر هر دو چاپ یکى است. از این رو، صفحه عنوان را بدون این که تغییر در عناوین و عبارات آن داده باشند، مانند چاپ بغداد، به طبع رسانده‏اند که موجب آن تناقض شده‏اند.
در فهرست کتابخانه آستان قدس رضوى مشهد، ج 5، ص 599 (چاپ رحلى، چاپخانه طوس، مشهد به سال 1329 ش) مى‏نویسد: غایة القصوى، ج 1،… شیخ محمدرضا نائینى کتاب را تصحیح نموده، چاپ سربى بغداد، چاپ دار السلام در 1328 ق. از مطالب گذشته، غلط بودن این گزارش روشن مى‏شود.
ونیز در همان فهرست رحلى آستان قدس رضوى در معرفى جلد دوم غایة القصوى نوشته‏اند: »… از اول زکاة تا آخر وصیت را دارد. رساله‏هاى فارسى: جواب مسائل اقسام و احکام لقطه، جواب مسائل از مؤلف کتاب، و رساله ذخیرة الأبرار فی منتخب أنیس التجار، مطابق فتواى مؤلف، ورساله در گناهان کبیره از مترجم این کتاب، ضمیمه چاپ شده، تاریخ چاپ 1330 مشخصات دیگر به مانند شماره پیش [یعنى غایة القصوى، جلد اول].
بنابراین، همان طور که گذشت، دو سوم غایة القصوى از حاج شیخ عباس قمى(ره) نبوده و از مرحوم آقا سید ابوالقاسم اصفهانى است، زیرا اوّلاً تمام جلد دوم از ایشان است نه از محدث قمى، و ثانیاً، سال چاپ کتاب را 1330 ق نوشته‏اند، ولکن ارجاع داه‏اند که سایر مشخصات مثل جلد اول است، و حال آن که جلد اول به سال 1328 ثبت شده بود.
و ظاهراً کلیشه‏هاى چاپ‏هاى عروة الوثقى، که یکى در سال 1328 ق – توسط علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطا به چاپ رسیده – و دیگرى به سال 1330 ق – که توسط فرزند سید یزدى – در همان مطبعة دار السلام بغداد به چاپ رسیده، دو چاپ عروه را براى دو جلد غایة القصوى، که ترجمه عروة الوثقى است استفاده کرده‏اند، به این نحو که روى صفحه عنوان جلد اول غایة القصوى 1328 ق و بر روى جلد دوم غایة القصوى 1330 به ثبت رسیده و این تاریخ‏ها براى چاپ اول ودوم اصل کتاب عروة الوثقى است، نه ترجمه آن که غایة القصوى باشد. فتأمّل.
خان بابا مشار در کتاب مؤلفین کتب چاپى (فارسى و عربى) ضمن تألیف آثار و زندگى نامه محدث قمى(ره) چاپ‏هاى مختلف غایة القصوى را نیز چنین معرفى کرده است: »18. غایة الغصوى [صحیح آن القصوى است]. در ترجمه عروة الوثقى: از کتاب طهارت تا اواخر احکام اموات، ترجمه حاج شیخ عباس قمى، وبقیه تا آخر کتاب خمس، ترجمه ابوالقاسم موسوى اصفهانى.
[1.] سید محمد کاظم طباطبایى یزدى، تبریز، 1336 ق، سنگى، رحلى، 334 صفحه.
[2.] بمبئى، 1339 ق، سنگى، وزیرى بزرگ، خط جواد جهرمى، 628 صفحه.
[3.] 2 جلد، بغداد، 1328 – 1330 ق، سربى وزیرى، به تصحیح شیخ محمدرضا نائینى، 551 + 259 + 84 + 88 صفحه«.
مشار، چاپ اول غایة القصوى را به سال 1336 ق معرفى کرده، و حال آن که در این چاپ 1336 ق تبریز، تصریح شده که چون نسخه‏هاى غایة القصوى نایاب و کم یاب بود، اقدام به استنساخ وچاپ آن کردیم.
و نیز مشار یکى از چاپ‏هاى غایة القصوى را به سال 1328 – 1330 ق سربى وزیرى… همراه با دو کتاب دیگر از محدث قمى، که ذخیرة الأبرار + مختصر أنیس التجار باشد، معرفى کرده است، که اثبات مى‏کند که به تصریح خود محدث قمى، هنوز تا سال 1333 ق غایة القصوى به چاپ نریسده است. پس همان اشتباه استفاده شدن کلیشه عروة الوثقى براى چاپ غایة القصوى به تمام منابع کتابشناسى راه یافته است.
غایة القصوى چاپ 1336 ق سنگى
یکى دیگر از چاپ‏هاى غایة القصوى، چاپ سنگى رحلى است که در 334 صفحه به سال 1336 ق در تبریز به چاپ رسیده است. البته این چاپ، طبع اول این کتاب نیست، چون در صفحه عنوان این چاپ تصریح مى‏کند که چون نسخه‏هاى غایة القصوى »کم یاب و نایاب بود« این کتاب را دوباره چاپ کرده‏اند: »مخفى نماند، چون که رساله غایة القصوى سهل المأخذ و عام فهم بود ونسخه‏اش در مملکت آذربایجان خیلى کم یاب و نایاب بود، لهذا جناب مستطاب، عمدة التجار والمعتمرین آقاى حاجى احمد آقا کتاب فروش (زید عزّه) این کتاب مستطاب را به حلیه طبع آراسته گردانیدند. این ذره بى مقدار تراب اقدام مؤمنین خلف محمد على مرحوم عبدالوهاب مدرس با یک نفر از طلاب به امعان نظر از روى نسخه مصححّه، تصحیح نمودم، الّا ما زاغ البصر، امید که قاریان و مطالعه کنندگان، بانى و کاتب و مصحح را به دعاى خیر یاد فرمایند. التماس دعا. (مهر آقا عبدالوهاب)«.
در پایان کتاب، کاتب نسخه سنگى مى‏نویسد:
»به حسب فرمایش جناب مستطاب، عمدة الأعیان والتجار، فخر الحاج حاجى احمد آقا الملقّب بمؤیّد العلماء – دام اقباله العالى – وبه سعى و اهتمام خلف ارشدش جناب حاجى محمود آقا – حفظه اللَّه تعالى – تاجر تبریزى سمت تحریر پذیرفت در چهارم شهر صفر المظفر نمّقه وکتبه العبد الأثم ابن محمد رسول على اسکوئى.
ترجمه حاج شیخ عباس تا »باب چهارم در مسائل متعلقه به ستر و ساتر است ودر آن چند فصل است« مى‏باشد. ترجمه محدث قمى تا صفحه 163 رحلى، سطر 18 را شامل مى‏شود و بقیه تا صفحه 334 از ترجمه‏هاى آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى است.
افست انتشارات المکتبة المرضویة؛ تهران
غایة القصوى چاپ سربى بغداد، که در قطع وزیرى بزرگ بود، توسط انتشارات المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، در تهران، ناصر خسرو، پاساژ مجیدى، در قطع وزیرى افست شد و با همان اغلاط چاپ سربى بغداد، تجدید چاپ شد؛ یعنى دو جلد در یک مجلد قطور، که شامل 551 صفحه + 431 صفحه باشد به چاپ رسید. تفاوت این چاپ در شمارش صفحات کتاب است، که مجلّد دوم چاپ سربى بغداد تا پایان کتاب وصیت 259 صفحه است و کتاب احکام لقطه صفحاتش از شماره یک شروع و تا صفحه 84 پایان مى‏یابد، ودوباره کتاب ذخیرة الأبرار فى منتخب أنیس التجار، که در پایان غایة القصوى به چاپ رسیده، از شماره صفحه یک شروع و تا صفحه 88 پایان مى‏یابد، که مجموع صفحات جلد دوم غایة القصوى همان 431 صفحه مى‏شود: (259 + 84 + 88 = 431).
تفاوت چاپ مکتبه مرتضویة در صفحه عنوان جلد اول و جلد دوم غایة القصوى است.
ناگفته نماند، که سال چاپ و افست این چاپ در جایى درج نشده است؟!
چاپ (تهران، انتشارات صبح پیروزى، سال 1381 و 1382 ش)
کتاب غایة القصوى به سال 1381 – 1382 ش به کوشش على رضا اسداللهى فرد، حروفچینى جدید شد و در دو جلد: جلد اول در 448 صفحه به سال 1381 ش، و جلد دوم آن در 444 صفحه به سال 1382 ش به چاپ رسیده.
در این چاپ، تمامى کتاب غایة القصوى به نام محدث قمى(ره) به ثبت رسیده است که از بزرگ‏ترین اشتباهات این چاپ به حساب مى‏آید. وبا وجودى که مقدمه جلد دوم غایة القصوى (مقدمه‏اى که در تمام چاپ‏ها توسط مترجم دوم یعنى آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى نوشته شده) در چاپ اسداللهى فرد در صفحه 147 جلد دوم غایة القصوى نیز به چاپ رسیده است. ایشان متوجه مترجم دوم نشده‏اند و با چاپ آن مقدمه جلد دوم، باز تمام ترجمه عروة الوثقى را از محدث قمى برشمرده‏اند که این نیز یکى دیگر از عجایب این چاپ غایة القصوى و نشانگر عدم مطالعه مقدمه کتاب است که مقابله و تصحیح نیز انجام نشده است.
کتاب، توسط مؤسسه انتشاراتى صبح پیروزى، در شمارگان 2000 به طبع رسیده، که اى کاش به چاپ نمى‏رسید تا آن اشتباهات فاحش گریبان گیر مصحح آن نمى‏شد.
ناشر در صفحه ششم جلد اول غایة القصوى، پاورقى چهار سطرى دارد، که بر اشتباه مصحح تأکید و آن را تکرار مى‏کند. ناشر مى‏نویسد: »لازم به توضیح است: مطالبى که مترجم به عنوان ملحقات در مقدمه ذکر فرموده‏اند واز ترجمه عروة الوثقى محسوب نمى‏شود، ما در این کتاب نیاوردیم، ان شاء اللَّه آن ملحقات را به ضمیمه ترجمه کتاب حج عروة الوثقى که توسط مترجم ترجمه نشده، تحت عنوان تعلیقه غایة القصوى فى ترجمة عروة الوثقى به چاپ خواهیم رساند«.
ناشر، در پیشگفتار خود، اشتباه مصحح را تکرار کرده و وعده چاپ ترجمه کتاب حج را داده و… وحال آن که مراد از ملحقات عروة، ترجمه کتاب‏هاى زکاة، خمس، نکاح، اجاره، مضاربه، المزارعة، الشرکة و… ترجمه شده و توسط خود ناشر و مصحح؟! در جلد دوم به طبع رسیده است.
از تمام ملحقات کتاب عروة الوثقى فقط کتاب احکام لقطه و بعضى از سؤال وجواب‏هاى مهم، در چاپ اسداللهى فرد به چاپ نرسیده؛ یعنى چاپ اسداللهى فرد تا پایان کتاب الوصیة را شامل مى‏شود و فقط یکى دو کتاب را ندارد.
به بیان دیگر، چاپ غایة القصوى اسداللهى فرد تا جلد دوم، صفحه 254 چاپ بغداد را شامل مى‏شود، و از صفحه 255 تا 343 چاپ بغداد که شامل لقطه و سؤال و جواب‏هاى مهم است را چاپ نکرده‏اند.
این چاپ، تمام ترجمه کتاب را از محدّث قمى(ره) دانسته و بر روى جلد اول، دوم، شناسنامه و… همه جا نام حاج شیخ عباس قمى(ره) ثبت شده ونامى از مترجم دو سوم کتاب برده نشده است، در حالى که دو سوم کتاب توسط آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى(ره) ترجمه شده و جناب آقاى اسداللهى فرد ترجمه شخص دیگر را به محدث قمى نسبت داده که از اشتباهات چاپ کتاب و از غفلت‏هاى بزرگ مصحح و ناشر است.
چنانکه گفته شد، ترجمه حاج شیخ عباس قمى تا »باب چهارم در مسائل متعلّقه به ستر و ساتر است« است، که در غایة القصوى چاپ اسد اللهى فرد تا صفحه 336 جلد اول را شامل مى‏شود و بقیه ترجمه از صفحه 337 تا پایان جلد اول، که صفحه 445 است و تمام جلد دوم غایة القصوى، که شامل 440 صفحه است، به قلم آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى است.
بنابراین، از مجموع دو جلد غایة القصوى، که 886 صفحه است، تنها 336 صفحه آن ترجمه محدث قمى است و 550 صفحه غایة القصوى، ترجمه سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى است که تماماً به نام محدث قمى تمام شده است؟!؟
اشتباه آقاى على رضا اسداللهى فرد مصحح کتاب غایة القصوى چاپ جدید، وقتى دو چندان مى‏شود که در مقدمه جلد دوم غایة القصوى (تقسیم مجلدات به نظر ایشان) مى‏نویسد: »ضمناً یادآور این نکته باشم، که ترجمه کتاب حج عروة الوثقى توسط مرحوم شیخ عباس قمى صورت نگرفته وما ان شاء اللَّه در آینده نزدیک آن را ترجمه نموده وبه آن ملحق خواهیم کرد ودر ویرایش‏هاى بعدى به چاپ خواهیم رساند«.
ایشان گمان برده‏اند که تمام غایة القصوى ترجمه محدث قمى است و لذا چنان نتیجه گرفته‏اند، که کتاب حج را ترجمه کنند و به غایة القصوى ملحق کنند؟! ایشان مقدمه جلد دوم غایة القصوى را مطالعه نکرده‏اند و نخست تصحیح کتاب و سپس مدعى ترجمه کتاب نکاح شده‏اند؟! این در حالى است که مقدمه جلد دوم غایة القصوى توسط مترجم دو سوم غایة القصوى؛ یعنى آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى در یک صفحه تصریح مى‏کند که اکثر کتاب طهارت تا مقدارى از کتاب صلاة تا اول ستر و ساتر را محدث قمى ترجمه کرده‏اند: »تتمه کتاب طهارت وعمده صلاة وبقیه کتب آن در عهده تعویق ماند، این ذره کم نام واقل انام نظر به شدت احتیاج عموم اهل ایمان وکافه شیعیان از اهالى ایران وسایر بلاد مسلمانان فارسى زبان، که نوعاً مقلّد حضرت مستطاب آیة اللَّه الملک العلّام حجة الاسلام آقاى علّامة طباطبایى مدّظلّه العالى على رؤوس الأنام مى‏باشند،… به اشاره آن بزرگوار با کمال تعجیل به تکمیل ترجمه آن اقدام نمودم«.
بر روى هر دو جلد غایة القصوى وصفحه شناسنامه وصفحه عنوان کتاب چندین بار نوشته شده: »به کوشش وتصحیح على رضا اسداللهى فرد« ونیز در مقدمه هر دو جلد به عنوان »مقدمه مصحح« یک صفحه مقدمه نوشته‏اند و تصحیح غایة القصوى را از افتخارات خود برشمرده و متذکر شده‏اند، که امانت را رعایت کرده وهرجا کلمه‏اى اضافه کرده باشد، آن را در [] قلاب گذاشته‏اند و… حال آن که، دو سوم کتابى که از شخص دیگرى است، به محدث قمى نسبت داده واز همه عجیب‏تر این که این مصحح؟!؟ محترم حتى مقدمه مترجم جلد دوم چاپ‏هاى غایة القصوى که در چاپ ایشان در صفحه 197 جلد دوم غایة القصوى به چاپ رسیده را نخوانده‏اند و اگر همان مقدمه ابتداى کتاب صوم و صفحه 147 جلد دوم چاپ خودشان را ورق مى‏زدند، پى به اشتباهشان مى‏بردند؛ چون همان طور که مقدمه جلد اول از محدث قمى(ره) است، مقدمه جلد دوم تمام چاپ‏ها (غیر از چاپ اسداللهى) ومقدمه اول کتاب صوم از مترجم دیگرى است.
بنابراین، نتیجه مى‏گیریم که مصحح محترم؟! کتاب را به حروفچین سپرده‏اند و حتى آن را مطالعه، مقابله و… نکرده‏اند، چه رسد به این که تصحیح کرده باشند وگرنه آن اشتباهات رخ نمى‏داد.
لازم به ذکر است که مترجم مرحوم، آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى، حدود چهار صفحه مطلب در ارتباط با اسرار نماز و با اذن واجازه سید یزدى (صاحب عروة الوثقى) در باب ششم که در مقارنات نماز است، به کتاب غایة القصوى افزوده‏اند، که این اسرار الصلاة مترجم در غایة القصوى، ج 1، ص 381 تا 386 (در پاورقى چاپ اسداللهى فرد) به چاپ رسیده، اما آقایان متوجه سطر اول نوشته مترجم نبوده‏اند. چرا که خود مترجم؛ یعنى سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى تصریح مى‏کند که من مترجم با اذن و اجازه سید یزدى این مطالب اسرار الصلاة را به کتاب اضافه مى‏کنم:
»مترجم، ابوالقاسم الموسوى الاصفهانى عفى عنه گوید: اگر چه این ذره بى مقدار از فیض مقامات باطنیه ودرجات عالیه معنویّه که… محرومم، ولى در این موقع، مناسب دیدم با اذن حضرت آیة اللَّه سید استاد – مدظله العالى – به مقدار فهم قاصر خود چند سطرى از اسرار نماز… بنویسم…«.
و لذا با وجود این‏که مترجم تصریح مى‏کند که مطالب اسرار الصلاة غیر از ترجمه عروة الوثقى است، وخودش را مترجم عروة الوثقى معرفى کرده است و… اما آقایان نام محدث قمى(ره) را نشر داده‏اند؟!؟
قابل توجه این که سید ابوالقاسم موسوى به غیر از اسرار نماز، حدود یک صفحه اسرار روزه نیز به کتاب اضافه کرده واین یک صفحه در خاتمه کتاب صوم موجود است. زیرا این اسرار روزه در غایة القصوى، ج 1، ص 537 (چاپ سربى) وجلد دوم غایة القصوى، ص 182 و 183 (پاورقى، چاپ اسدالله فرد) به چاپ رسیده است.
هم‏چنین، مترجم موارد دیگرى، مثل بحث مشاهده خسوف و کسوف و… مطالبى دیگر به کتاب افزوده، و در متن غایة القصوى باعنوان مترجم و داخل پرانتز از ترجمه عروة الوثقى تمییز داده است.

د: ترجمه آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى(ره)

چنان‏که پیشتر اشاره شد، کتاب عروة الوثقى از اول کتاب تا اوائل کتاب صلاة (باب ستر و ساتر) توسط محدث قمى(ره) ترجمه شده واز آن جا تا پایان کتاب توسط آقا سید ابوالقاسم موسوى اصفهانى ترجمه شده وایشان در ابتداى جلد دوم غایة القصوى مقدمه‏اى بدین گونه نوشته‏اند:
»بسم اللَّه الرحمن الرحیم، الحمد للَّه والصلاة على رسول اللَّه وآله امناء اللَّه، اقلّ آثم جانى ابوالقاسم الموسوى الاصفهانى عفى عنه گوید: که جناب عالم ورع تقى آقاى حاجى شیخ عباس قمى دام تاییده سابقا به ترجمه کتاب مستطاب عروة الوثقى شروع واز کتاب طهارت تا اواخر احکام اموات وقدرى از کتاب صلاة تا اول ستر و ساتر نوشتند، وتتمه کتاب طهارت وعمده صلاة وبقیه کتب آن در عهده تعویق ماند، این ذره کم نام واقل انام نظر به شدت احتیاج عموم اهل ایمان وکافه شیعیان از اهالى ایران وسایر بلاد مسلمانان فارسى زبان، که نوعا مقلّد حضرت مستطاب آیة اللَّه الملک العلام حجة الاسلام آقاى علامه طباطبائى – مد ظلّه العالى على رؤوس الأنام – مى‏باشند، با عدم قابلیت وقصور خود به اشاره آن بزرگوار با کمال تعجیل به تکمیل ترجمه آن اقدام نمودم، وبه سبب اشتمال آن بر قواعد فقهیه واشارات به بعض نکات علمیه با التزام به آن که به قدر مقدور خصوصیتى از خصوصیات آن در ترجمه فروگذار ودقیقه از دقائق آن فوت نشود، با ملاحظه کمال اختصار به بیانى که عوام نیز بتوانند از فوائد متضمنه آن بهره‏مند باشند خالى از صعوبت نیست؛ زیرا به حکم وجدان لسان در بیان معانى انشائیه مطلق العنان است، به خلاف ترجمه کتابى از لغتى به لغت دیگر با تقیّد به حفظ ترتیب والتزام به بیان تمام فروع مندرجه؛ پس هرگاه در تعبیرات آن قصورى شده امید است معذورم دارند. واسئل اللَّه تعالى أن یجعلها ذخیرتى لیوم لا ینفع مال ولا بنون فإنّه أرحم الراحمین«.
مترجم غیر از ترجمه عروة الوثقى در ارتباط با اسرار نماز، حدود چهار صفحه مطلب به ترجمه کتاب افزوده و در پایان باب ششم که در مقارنات نماز است، مى‏نویسد: »مترجم، ابوالقاسم الموسوى الاصفهانى عفى عنه گوید: اگرچه این ذره بى مقدار از فیض مقامات باطنیه ودرجات عالیه معنویه، که مختص محرمان بارگاه قدس کبریایى است محرومم، ولى در این موقع مناسب دیدم با اذن حضرت آیة اللَّه سید استاد مدّ ظلّه العالى به مقدار فهم قاصر خود چند سطرى از اسرار نماز که از صاحب شریعت مقدسه رسیده وعلماى اعلام ضبط نموده‏اند، بنویسم: [بعد از چهار صفحه مى‏نویسد] این است مختصرى از اسرار نماز که از گلستان اخبار ائمه اطهار(سلام الله علیه) وکتب علماى اخیار رضوان اللَّه علیهم گل چینى کرده، نوشتم شاید برادران دینى از آن منتفع وسبب نجات این ذره بى مقدار نیز گردد«.
منبع:ماهنامه پگاه حوزه شماره 292