20. عبدالله بن علی بن زهره، ابوالقاسم حسینی حلبی (ق6)

وی فاضلی دانشمند و فقیهی محقق و ثقه بوده است. او برادر سید ابو المکارم حمزه بن زهره، فقیه معروف و مؤلف کتاب غنیه النزوع است. البته خود وی نیز کتابی بنام الغنیه داشته است. وی از پدرش علی ابن زهره و از ابن شهر آشوب روایت کرده است. همچنین، فرزندش سید محیی الدین محمد و تعدادی از اعلام از وی روایت کرده اند. او در سال 531 ق، متولد شده است. آثار زیادی به او نسبت داده شده است؛ از جمله: التجرید فی فقه الغنیه، جواب المسائل القاهره، التبیین لمسألتی الشفاعه و عصاه المسلمین، جواب المسائل البغدادیه، تبیین المحجه فی کون اجماع الامامیه حجه، الغنیه عن الحجج و الادلهه، و مسأله فی نفی التحبیط. (1)

21. نجم الدین جعفر بن ملیک حلبی (ق7)

او از فضلا واجلای فقها و قاریان عصر خود بوده و شیخ یوسف پدر علامه حلّی از وی روایت کرده است. (2)

22. احمد بن محمد بن جعفر، ابو طالب حسینی (ق7)

وی از نقیبان حلب، از خاندان زهره و یکی از علما و مشیاخ روایت است که ابو حامد محمد بن عبدالله بن زهره حسینی (برادر زاده سید بن زهره) در ابتدای کتاب الاربعین حدیثاً فی حقوق الاخوان حدیث اول را از وی و سید بن زهره نقل کرده است. (3)

23. محمد بن عبدالله بن علی بن زهره، ابو حامد علوی حلبی (م626)

عالم فاضل و جلیل برادر زاده ابو المکارم حمزه بن علی بن زهره که کتاب الاربعین فی حقوق الاخوان از اوست. وی از پدرش و ابن شهر آشوب روایت کرده است و محقق حلّی از وی روایت می کند. (4)ذهبی گفته او از فقیهان شیعه است. از عمویش ابو المکارم حمزه بن علی روایت کرده، و مجد الدین دیلمی نیز از او روایت کرده است او در سال 626 ق در شصت سالگی از دنیا رفت. (5) صاحب معالم آورده که وی جزء اول کتاب النهایه شیخ طوسی و بخشی از جزء دوم آن را نزد پدرش عبدالله در سال 597ق، قرائت کرده و عبدالله طریق خود به کتاب را از برادرش ابوالمکارم حمزه اعلام کرده است. (6)

24. سید مجدالدین علی بن حسن بن ابراهیم حلبی عُریضی (ق7)

شیخ حرّ عاملی او را فاضلی جلیل و از مشایخ محقق حلّی معرّفی کرده است. (7) میرزای نوری در خاتمه المستدرک نسب او را با ده واسطه به علی عُریضی، فرزند امام صادق (علیه السلام) و برادر امام کاظم (علیه السلام) برشمرده است و گفته که علی عُریضی از برادرش امام کاظم مسائلی پرسیده است. (8)

25. علی بن حسن بن زهره بن حسن بن علی بن محمد حسینی حلبی (ق7)

او از نقبای سادات است. ذهبی می گوید:
او از خاندان تشیّع است. او و پدرش از افتخار الهاشمی روایت کرده اند و پدرش عالم و کاتب و منشی بود. (9)
صفدی نوشته است که وی در سال 656 ق، از دنیا رفت. (10)

26. علی بن ابی العز کمال الدین حلبی نیلی (م674)

ابن فوطی در کتاب تلخیص مجمع الآداب (ج 5، ص 226) گفته است: اصل او از حلب بوده و ساکن نیل شد. او عالم به فقه و حدیث بوده و با همه اختلافات فقهی آشنایی داشته است. وی در سال 674 ق، از دنیا رفت. (11)

27. سید علاء الدین بن محمد بن حمد بن زهره علوی حسینی حلبی (م749ق)

وی از فقیهان عصر خود، از سید مرتضی روایت نموده و دارای تألیفات متعددی است؛ از جمله: شرح الارشاد در فقه، غایه الاقتصاد فی واجب الاعتقاد در کلام و نیز کتاب نذیر الوصول الی علم الاصول والکلام. وی در سال 749ق، در حلب از دنیا رفت. (12)

28. علی بن ابی ابراهیم محمد بن حسن بن زهره حسینی حلبی (ق8)

او ملقّب به علاء الدین است. در امل الآمل با عنوان «سید علاء الدین ابوالحسن علی بن محمد بن زهره» ذکر شده و آمده که وی فاضل و فقیه جلیل القدر است و از شیخ طمآن بن احمد عاملی روایت کرده است. (13)
و در ریاض آمده:
او از اجلاّی علما و فقها بوده است. (14)
محدث نوری او را از مشایخ شهید اول شمرده است. (15) علامه حلّی اجازه مفصّلی به ایشان و فرزندش حسین و برادرش محمد و دو برادر زاده اش احمد و حسن بن محمد داده که در اجازات بحار الأنوار آمده است.

29. محمد بن ابراهیم بن محمد بن حسن بن زهره حسینی حلبی (ق8)

او برادر علی بن ابراهیم فوق الذکر است که علامه حلی در اجازه مفصّلی که به برادرش علی داده، نام وی را نیز در مجازین ذکر کرده است. اما این نام در هیچ کتابی که مستقلاً معرّفی شده باشد، یافت نشد.

30. سید بدر الدین محمد بن ابراهیم بن محمد بن زهره حسینی حلبی (ق8)

وی از سادات علما و از شاگردان علامه حلّی است. او برادر سید جلال الدین علی بن ابراهیم است که علامه به وی و این برادر و فرزندانش اجازه روایت داده است. (16)

31. حسن بن محمد بن ابراهیم بن محمد بن حسن بن زهره، ابو محمد حلبی (ق8)

او از فضلای سادات بنی زهره است. شیخ حر عاملی می گوید که وی فاضلی عالم و جلیل القدر و از شاگردان علامه حلی بوده است، اما صاحب ریاض معتقد است که وی شاگرد علامه نبوده و تنها خود و برادرش و پدر و عمویش از وی اجازه دریافت کرده اند. (17)

32. حسین بن علی بن ابراهیم بن محمد بن حسن بن زهره، ابو عبدالله حلبی (ق8)

او از اجلای سادات امامیه است. شیخ حر عاملی می گوید که وی فاضلی فقیه و جلیل القدر بوده و از علامه حلی روایت کرده است و به اخذ اجازه از وی مفتخر گردیده است. (18)

33. احمد بن محمد بن محمد بن حسن بن زهره بن علی، ابو طالب حسینی حلبی (م795ق)

یکی از عالمان و فقیهان قرن هشتم، از مشایخ شهید اول بوده و در تاریخ 24 ربیع الاول 756ق، از فخرالدین پسر علامه حلّی اجازه روایت داشته است. علامه حلّی نیز در اجازه ای که به عمویش داده، به وی نیز اشاره کرده است. او در رجب سال 717 یا 718 ق، در حلب به دنیا آمد و در صفر سال 795 ق، از دنیا رفت. (19)

34. قاسم بن زهره، ابو طالب حسینی حلبی (ق9)

او عالمی جلیل القدر بوده که از شهید اول روایت نموده و از شاگردان وی به شمار می رود. (20)

35. یحیی بن علی بن زهره حسینی حلبی (ق9)

نام وی در تراجم نیامده است. در مستدرک الوسائل ذکر شده که کفعمی در کتاب مجموع الغرائب از او روایت کرده است و کتاب آداب النفس از اوست. (21)
در اعیان الشیعه نیز به نقل از کتاب کفعمی، کتاب های نزهه الابصار فی طرائف الاشعار و الغرر و الاخبار و الفتن و الاشعار را به او نسبت داده اند. (22)
در الذریعه هم کتاب جواهر الفاظ و ذخایر الحفاظ از وی دانسته شده. (23)
بجز موارد یاد شده، عالمان دیگری یافت شدند که به حلب منسوب اند، اما به درستی نمی توان گفت در چه زمانی می زیسته اند. آنها جداگانه و به ترتیب الفبا ذکر شدند.

36. اسحاق بن وهب بن علی بن محمد بن سالم حلبی

ابن حجر به نقل از ابن ابی طی، او را از رجال شیعه بر شمرده و گفته است که کتابی به نام التحفه من کلام اهل البیت نوشته است. (24)

37. اسد بن ایوب حلبی

ابن حجر به نقل از ابن ابی طی نوشته است:
او از رجال امامی بوده و آثاری در فواید حدیثی نگاشته و سفری نیز به عراق داشته است. او فقیهی نحوی بود. (25)

38. حسن بن حمزه حلبی

او شیخی جلیل القدر و فقیهی عالم و فاضل بود. (26)

39. شمس الدین بن نجیح حلبی

وی عالم فاضل و محدث اصولی بوده و حدیث جزیره خضراء را روایت کرده است. (27)

40. عبدالملک بن قذّه، ابوالفضل حلبی

شیخ منتجب الدین گفته است که وی از ثقات فقها بوده است. شیخ حر عاملی و آیه الله خویی، به نقل از فهرست منتجب الدین همین مطلب را ذکر کرده اند (28)؛ در حالی که در فهرست، این شخص به نام ابوالفضل عبد المنعم بن غیره الحلبی ذکر شده است. (29)

41. عبد المنعم بن عبد العزیز حلبی

او در هیچ کتابی معرفی نشده است. روایتی در کتاب عیون المعجزات از وی نقل شده است (30) و همچنین، آن روایت در کتاب مدینه المعاجز با همان سند، از سید رضی نقل شده است. (31)

42. فیض بن مفضل حلبی

نام وی در کتاب های رجال و تراجم یافت نشد و تنها مستدرکات علم الرجال روایتی را از وی، به نقل از کتاب النصوص آورده (32) و در کتاب کفایه الاثر نیز همان روایت، با سندی دیگر آمده است. (33)

43. مظفر بن طاهر بن محمد حلبی

منتجب الدین او را به عنوان فقیهی صالح معرفی نموده و صاحب ریاض و شیخ حر همین را نقل کرده اند. (34)

44. کتائب بن فضل الله بن کتائب، نظام الدین حلبی (35)

او فقیه دیندار و شخصی پارسا بوده است.

45. وثاب بن سعد بن علی حلبی

وی از فقیهان و ادیبان بوده است. (36)

– نتیجه

در دوره حضور ائمه(، صرف نظر از ابی شعبه- که در شمار حلبیان ذکر شد- تعداد سیزده نفر از راویان را می توان یافت که متعلق به این دوره اند و نه تن آنها از خاندان مشهور ابی شعبه هستند. مدت حضور آنها بیش از یک قرن بوده؛ یعنی از اواخر قرن اول، در زمان امام باقر (علیه السلام) تا پایان قرن دوم، نزدیک شهادت امام رضا (علیه السلام). پس از عصر ائمه (، اولین آثار تشیع در منطقه حلب به اوایل قرن چهارم، یعنی دوره حکومت سیف الدوله حمدانی (303- 356ق) باز می گردد، که در این قرن به دو شخصیت برمی خوریم: حسن بن احمد
ابن صالح همدانی سبیعی و زهره بن حسن بن زهره حسینی علوی، جد ابو المکارم سید بن زهره. گرچه دوره حکومت حمدانیان کوتاه بود و به قرن پنجم نرسید، اما ظاهراً شکوفایی علمی و مذهبی تشیع در این منطقه در قرن پنجم آغاز شد و شش نفر از عالمان شیعه در این دوره ظهور نمودند، که ابوالصلاح حلبی، از بزرگ ترین فقیهان حلب در میان آنهاست. قرن ششم را می توان اوج شکوفایی حدیث شیعه در حلب دانست؛ چرا که دوازده نفر از محدثان شیعه را در خود جای داده است، بویژه سید ابوالمکارم حمزه بن علی بن زهره، از بزرگ ترین عالمان و فقیهان شیعه حلب در این دوره بوده است. از قرون هفتم و هشتم، حضور عالمان و محدثان شیعه کم رنگ تر شده است؛ به این معنا که تعداد آنها به شش و هفت نفر در هر یک از این دو قرن کاهش می یابد. ودر قرن نهم تنها دو تن از
محدثان شیعه متعلق به این منطقه هستند. بجز اینها تعداد ده نفر دیگر منسوب به حلب یافت شده اند، اما زمان حیات آنها را به دست نیامد، پس از قرن نهم نیز، به فقیه یا محدثی با نام حلبی یافت نشد.
کتابنامه:
– اختیار معرفه الرجال، شیخ طوسی، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1404ق.
– الاربعون حدیثاً، شهید اول، قم: مؤسسه الامام المهدی، 1407ق.- الاستبصار، شیخ طوسی، تهران: دار الکتب الاسلامیه،1363ش، چهارم.
– اعیان الشیعه، سید محسن امین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات.
– امل الآمل، شیخ حر عاملی، بغداد: مکتبه الاندلس.
– بحارالأنوار، علامه مجلسی، بیروت: مؤسسه الوفاء- دار احیاء التراث العربی،1403ق/ 1983م، دوم.
– البدایه والنهایه، ابن کثیر، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1408ق، اول.
– بصائر الدرجات، محمد بن حسن صفار، تهران: منشورات اعلمی، 1404ق/1362ش.
– بغیه الطلب فی تاریخ حلب، عمر بن احمد بن عدیم، بیروت: دار الفکر.
– تاج العروس، الزبیدی، بیروت: دار الفکر للطباعه والنشرو التوزیع، 1414ق/1994م.
– تاریخ الاسلام، محمد بن احمد بن عثمان ذهبی، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق/1987م، اول.
– تاریخ الطبری، محمد بن جریر طبری، بیروت: مؤسسه الاعلمی .
– تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی یعقوب یعقوبی، بیروت: دار صادر و قم: مؤسسه نشر فرهنگ اهل بیت (علیهم السّلام).
– التأسیس لتاریخ الشیعه فی لبنان و سوریه، جعفر المهاجر، بیروت: دار الملاک للطباعه والنشر، 1413ق.
– تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود عیاشی، تهران: المکتبه العلمیه الاسلامیه.؟
– تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1365ش، چهارم.
– التوحید، شیخ صدوق، قم: منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه فی قم.
– خاتمه المستدرک، میرزا حسین نوری، قم: مؤ سسه آل البیت (علیهم السّلام) لاحیاء التراث، 1415ق، اول.
– خلاصه الاقوال، علامه حلی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1417ق، اول.
– دلائل الامامه، ابن جریر طبری، قم: مرکز الطباعه والنشر فی مؤسسه البعثه، 1413ق، اول.
– الذریعه الی تصانیف الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، بیروت: دار الاضواء، 1389ق، دوم.
– الرجال، ابن داود الحلی، المطبعه الحیدریه، قم: منشورات الرضی، 1392ق.
– رجال البرقی، احمد بن محمد بن خالد برقی، بی جا، نشر القیوم، 1419ق/ 1377ش.
– رجال الطوسی، شیخ طوسی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1415ق، اول.
– رجال النجاشی، النجاشی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1416ق، پنجم.
– رسائل المرتضی، الشریف المرتضی، قم: دار القرآ ن الکریم، 1405ق.
– ریاض العلماء، عبد الله بن عیسی افندی، مشهد: بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، 1366ش.
– الزبد و الضرب فی تاریخ حلب، رضی الدین ابن الحنبلی، کویت: جمعیه احیاء التراث الاسلامی، 1409ق/ 1988 م، اول.
– سیر اعلام النبلاء، محمد بن احمد بن عثمان ذهبی، بیروت: مؤسسه الرساله، 1413ق/ 1993م.
– شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قم: مؤسسه اسماعیلیان للطباعه والنشر.
– طب الائمه، ابن سابور الزیات، قم: الشریف الرضی، 1411ق/1370ش، دوم.
– عیون المعجزات، حسین بن عبدالوهاب، نجف: منشورات المطبعه الحیدریه، 1369ق/1950م.
– فتوح البلدان، بلاذری، قاهره: لجنه البیان العربی
– مکتبه النهضه المصریه، 1956م.- فلاح السائل، سید بن طاووس، بی نا، بی جا، بی تا.
– فهرست منتجب الدین، منتجب الدین بن بابویه، قم: مکتبه آیه الله المرعشی، 1368ش.
– الفهرست، شیخ طوسی، مؤسسه نشر الفقاهه، 1417ق، اول.
– الفوائد الرجالیه، سید بحر العلوم، تهران: مکتبه الصادق، 1363ش، اول.
– الکافی، ابو الصلاح حلبی، اصفهان: مکتبه امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) العامه.
– الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، بیروت: دار صادر و دار بیروت للطباعه و النشر، 1386ق/ 1966م.
– کفایه الاثر، خزاز قمی، قم: انتشارات بیدار،1401ق.
– الکنی والالقاب، شیخ عباس قمی، تهران: مکتبه الصدر.
– لسان العرب، ابن منظور، قم: نشر ادب الحوزه، 1405ق.
– لسان المیزان، ابن حجر عسقلانی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات،1390ق/1971م.
– مثنوی معنوی، جلال الدین مولوی، تصحیح: ناهید فرشاد مهر، تهران: نشر محمد، 1378ش، اول.
– مجمع البحرین، شیخ طریحی، بی جا، مکتبه نشر الثقافه الاسلامیه، 1408ق/ 1367ش، دوم
– المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1370ق/1330ش.
– مختصر بصائر الدرجات، حسن بن سلیمان حلی، نجف: منشورات المطبعه الحیدریه
– قم: انتشارات الرسول المصطفی، 1370ق/1950م، اول.
– مدینه المعاجز، سید هاشم بحرانی، سید هاشم بحرانی، قم: مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1413ق، اول.
– المزار الکبیر، محمد بن المشهدی، جعفر بن محمد بن مشهدی، بی جا، نشر قیوم، 1419ق/ 1377ش.
– مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، بیروت: مؤسسه آ ل البیت لاحیاء التراث، 1408ق/ 1987م، اول.
– مستدرکات اعیان الشیعه، حسن امین، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، 1418ق/ 1997م، دوم.
– مستدرکات علم رجال الحدیث، علی نمازی شاهرودی، تهران: حیدری، 1414ق، اول.
– معانی الاخبار، شیخ صدوق، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1379ق/1338ش.
– معجم اعلام الشیعه، عبد العزیز طباطبایی، قم: مؤ سسه آل البیت لاحیاء التراث، 1417ق.
– معجم البلدان، یاقوت الحموی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1399ق/ 9791م.
– معجم رجال الحدیث، سید ابو القاسم خویی، 1413ق/1992م، پنجم.
– من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، دوم.
– الموسوعه العربیه، دمشق، 2003م، اول.- میزان الاعتدال، محمد بن احمد بن عثمان ذهبی، بیروت: دار المعرفه للطباعه و النشر،1382ق/ 1963م.
– النوادر، فضل الله راوندی، قم: مؤسسه دار الحدیث الثقافیه، اول.
– هدیه العارفین، اسماعیل باشا البغدادی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
– الوافی بالوفیات، الصفدی، بیروت: دار احیاء التراث العربی،1420ق.
– وقعه صفین، ابن مزاحم منقری، قم: منشورات مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، 1403ق.
– «کتاب حلبی منبعی مکتوب در تألیف الکافی»، احسان سرخه ای، فصلنامه علوم حدیث، ش 51، ص55، سال چهاردهم، بهار 88.

پی نوشت ها :

1) اعیان الشیعه، ج 8، ص 59؛ امل الآمل، ج2، ص163؛ ریاض العلماء، ج 2، ص 276 و 277.
2) امل الآمل، ج 2، ص 56؛ ریاض العلماء، ج 1، ص 150؛ اعیان الشیعه، ج 4، ص 188.
3) ر. ک : اعیان الشیعه، ج3، ص91.
4) امل الامل، ج 2، ص 280؛ معجم رجال الحدیث، ج 17، ص 254.
5) تاریخ الاسلام، ج 45، ص 262.
6) خاتمه المستدرک، ج 3، ص169.
7) امل الآمل، ج 2، ص 178؛ معجم رجال الحدیث، ج12، ص352.
8) خاتمه المستدرک، ج 3، ص 53- 54.
9) تاریخ الاسلام، ج 48، ص272.
10) الوافی بالوفیات، ج20، ص222؛ اعیان الشیعه، ج3، ص149.
11) معجم اعلام الشیعه، ص 271.
12) اعیان الشیعه، ج 8، ص 149، به نقل از شهید اول.
13) امل الآمل، ج2، ص200؛ معجم رجال الحدیث، ج13، ص151.
14) ریاض العلماء، ج 4، ص 195.
15) خاتمه المستدرک، ج2، ص328.
16) امل الآمل، ج 2، ص 233؛ ریاض العلماء، ج5، ص36؛ اعیان الشیعه، ج2، ص265.
17) اعیان الشیعه، ج5، ص259؛ امل الآمل، ج2، ص76؛ ریاض العلماء، ج1، ص351.
18) اعیان الشیعه، ج 6، ص92؛ امل الآمل، ج2، ص95؛ ریاض العلماء، ج2، ص153 و 154. در 25 شعبان 723 در اجازه مفصلی که علامه حلّی به پدرش علی بن ابراهیم بن محمد داده، نام او و برادرش و دو برادرزاده اش را نیز ذکر کرده و به آنها نیز اجازه داده است.
19) اعیان الشیعه، ج3، ص149و 150. شیخ حر عاملی او را دو مرتبه معرفی کرده است، ابتدا در امل الآمل (ج2، ص22) با عنوان سید احمد بن محمد بن احمد بن ابراهیم و در ص24 با عنوان سید ابو طالب احمد بن محمد بن الحسن بن زهره الحسینی الحلبی که در هر دو اشتباه و جود دارد و نام کامل و ی همان است که آورده ایم.
20) امل الآمل، ج2، ص21؛ اعیان الشیعه، ج 3، ص 67؛ معجم رجال الحدیث، ج 2، ص 203.
21) مستدرک الوسائل، ج1، ص246؛ مستدرک علم الرجال، ص220.
22) اعیان الشیعه، ج10، ص302.
23) الذریعه، ج5، ص264.
24) لسان المیزان، ج1، ص379؛ اعیان الشیعه، ج 3، ص280.
25) لسان المیزان، ج1، ص382؛ اعیان الشیعه، ج 3، ص281.
26) امل الآمل، ج2، ص65؛ معجم رجال الحدیث، ج5، ص305؛ اعیان الشیعه، ج5، ص59
27) اعیان الشیعه، ج 7، ص 352، به نقل از مجموعه شبیبی.
28) ریاض العلماء، ج 2، ص322؛ امل الآمل، ج2، ص 165؛ معجم رجال الحدیث، ج12، ص33.
29) فهرست منتجب الدین، ص 86.
30) عیون المعجزات، ص 15.
31) مدینه المعاجز، ج 1، ص409؛ مستدرکات علم الرجال، ج5، ص150 و432.
32) مستدرکات علم الرجال، ج6، ص230.
33) کفایه الاثر، ص34؛ بحارالأنوار، ج36، ص293.
34) فهرست منتجب الدین، ص 111؛ امل الآمل، ج 2، ص 323؛ ریاض العلماء، ج 5، ص 339.
35) فهرست منتجب الدین، ص 99؛ معجم رجال الحدیث، ج 15، ص 107.
36) فهرست منتجب الدین، ص 129؛ امل الآمل، ج 2، ص 338.

منبع: فصلنامه علمی-پژوهشی علوم حدیث 55