زادگاه

مصر یکی از قدیمی ترین کشورهای جهان با تمدنی چند هزارساله، از دیرباز خاستگاه اندیشمندان بزرگی بوده است. در سده های اخیر با اوج گرفتن نهضت بیداری اسلامی و با حضور سید جمال الدین اسدآبادی در آن دیار، بزرگانی چون شیخ محمد عبده، استاد حسن البنّاء، شیخ محمود شلتوت، و سید قطب از این کشور برخاسته و خدمات شایانی به اسلام و مسلمین تقدیم داشتند.
بی شک حضور سیدجمال الدین اسدآبادی در کشور مصر، بر فضای فکری و عقیدتی آن دیار تأثیر شگرفی داشته است؛ به طوری که بسیاری از شخصیت های معاصر مصر از تفکر سیدجمال الدین تأثیر پذیرفته اند.
در روز پنجم شوال سال 1310 هجری قمری در روستای «منشاة بنی منصور»‌از توابع بخش « ایتای البارود» یکی از بخش های استان بحیره مصر(1)، در خانواده ای عالم پرور و ادیب کودکی دیده به جهان گشود. پدرش شیخ محمد شلتوت که از تولد نوزادی در خانه اش بسیار خوشحال شده بود او را محمود نام نهاد. وی نهایت سعی و تلاش را در راه تربیت و تعلیم فرزندش به کار گرفت.
هنوز هفت بهار از سن محمود نگذشته بود که پدرش دار فانی را وداع کرد و عمویش شیخ عبدالقوی شلتوت سرپرستی او را بر عهده گرفت. از همان ابتدا آثار نبوغ و استعداد وافر در کارهایش هویدا بود؛ لذا عمویش او را برای کسب علم و معارف اسلامی، به مکتب خانه روستا فرستاد. از مقررات مکتب خانه های مصر این بود که دانش آموز قبل از خواندن دروس ادبیات، باید کلّ قرآن را حفظ می کرد. محمود هم همچون دیگر دانش آموزان، قبل از هر چیز به حفظ قرآن مشغول شد و در مدت کمی کلّ قرآن را حفظ کرد. شیخ محمود در سال 1328 ه.ق(2) برای کسب مدارج عالی علم، به شهر اسکندریه هجرت کرد و در دانشکده اسکندریه(3) مشغول تحصیل گردید. نبوغ علمی و استعداد درخشان وی مورد تعجب اساتید و دانشجویان قرار گرفت. وی با تلاش بی وقفه، در سال 1340ه.ق(4) موفق به کسب عالی ترین مدرک رسمی از دانشکده اسکندریه گردید و به عنوان دانشجوی نمونه دانشکده معرفی شد. این در حالی بود که 25 بهار از زندگی او گذشته بود.
شیخ محمود پس از اتمام تحصیلات در سال 1341ه.ق به عنوان استاد در همان دانشکده مشغول تدریس گردید. تدریس و تحصیل شلتوت در سال 1341ه.ق در مصر همزمان با انقلاب مردمی مصر به رهبری‌« سعد زغلول»(5) بود. روستاها و شهرهای مصر سرشار از تظاهرات به حمایت از سعد زغلول و علیه اشغالگران گردید. شلتوت نیز بی تفاوت نبود و به وظیفه انقلابی اش عمل می کرد و با زبان و قلمش در خدمت انقلاب مردم مصر بود.

ورود به الازهر

شیخ محمد مصطفی مراغی که تأثیر عقیدتی شگرفی بر شلتوت داشته است، هنگامی که در سال 1360 ه.ق(6) ریاست دانشگاه الازهر را بر عهده داشت، مقاله ای از شیخ محمود شلتوت مطالعه کرد و به عمق اندیشه،‌ تسلط بر ادبیات عرب و چیره دستی او در نویسندگی پی برد؛ لذا از او برای تدریس در سطوح بالای دانشگاه الازهر دعوت کرد. شلتوت که در دانشکده اسکندریه مشغول تدریس و تربیت شاگرد بود، از این دعوت استقبال و به قاهره عزیمت کرد و به عنوان استاد در دانشگاه الازهر مشغول تدریس گردید. موفقیت های پی در پی او باعث شد که در سال 1361ه.ق به عنوان مدرّس مرحله تخصصی دانشگاه الازهر انتخاب شود.

استادان شلتوت

1. استاد شیخ الجیزاوی یکی از اساتید شیخ محمود شلتوت در دانشکده اسکندریه بود.
2. شیخ عبدالمجید سلیم در 1304ه.ق در مصر دیده به جهان گشود. پس از گذراندن دوران مقدماتی، وارد دانشگاه الازهر گردید و در سال 1330ه.ق از دانشگاه الازهر فارغ التحصیل شد. وی پس از اتمام تحصیلات، به عنوان قاضی، مدرّس و عضو هیئت فتوا مشغول به کار گردید. وی از شاگردان امام محمد عبده به شمار می رود.
عبدالمجید سلیم یکی از بنیانگذاران جماعت تقریب مذاهب اسلامی و از فعالترین اعضای آن جمعیت بود. از خصوصیات بارز او صراحت و شجاعت بود و به خاطر همین صراحت کم نظیر در سال 1368ه.ق هنگامی که دید حکومت می خواهد در شؤون الازهر دخالت کند، از ریاست الازهر استعفا داد. رئیس دیوان دربار که از این عمل عبدالمجید به شدت عصبانی شده بود، عبدالمجید را تهدید کرد به خاطر این اقدام، خطراتی او را تهدید خواهد کرد. شیخ عبدالمجید با کمال شجاعت و صراحت در جواب او گفت «همانا مادامی که بین خانه ام و مسجد در حرکتم، خطری مرا تهدید نمی کند.» وی پس از سال ها تلاش در عرصه تقریب و وحدت اسلامی در روز پنج شنبه دهم صفر 1373ه.ق دار فانی را وداع کرد.(7)
3. شیخ امام محمد مصطفی مراغی؛ به این دلیل که مراغی بیشترین تأثیر عقیدتی و فکری را بر شلتوت داشته است، به مختصری از زندگی او اشاره می کنیم.
شیخ مصطفی مراغی در 1303ه.ق(8) در «مراغه» یکی از توابع استان سوهاج مصر متولد شد. پس از دوران کودکی، به حفظ قرآن روی آورد و در مدت کمی حافظ کل قرآن شد. وی از مریدان، پیروان و شاگردان محمد عبده بود و تحت تأثیر افکار او رشد کرد. رشید رضا درباره وی می گوید«او از خالص ترین برادران و مریدان شیخ محمد عبده بود». هنگامی که عبده به سودان سفر کرد، او را با خود به آن جا برود و وی در آن جا به شغل قضاوت مشغول بود. شیخ محمود شلتوت استاد خود را این گونه می ستاید «هر آنچه شیخ مراغی داشت، از علم و عقل و اندیشه، به خاطر این بود که شاگرد شیخ محمد عبده بود».(9)
دبیر کل مجمع دارالتقریب، محمدتقی قمی درباره او می گوید:«او ( امام مراغی رحمة الله علیه) مردی باوقار و با شخصیت و دارای فکری منظم و هماهنگ و بینشی وسیع بود… او مردی فعال بود و در ایجاد ارتباط میان اشخاص و اتفاق بر نقاط اساسی، سهم بسزایی داشت. او محیط را برای بعضی از بزرگان و علمای دین که در صدر آنها شیخ مصطفی عبدالرزاق و شیخ عبدالمجید سلیم قرار داشتند، آماده ساخت»(10). وی آثاری در حوزه قرآن و معارف اسلامی از خود به یادگار گذاشت که برخی از آن ها عبارتند از: الاولیاء‌ و المحجوزین، بحثی در ترجمه قرآن، بحث های لغوی، و دروسی شامل تفسیر سوره های لقمان، الحجرات، الحدید و والعصر(11). وی در رمضان 1364 دار فانی را وداع گفت.

کناره گیری از الازهر

شیخ مصطفی مراغی به عنوان روشنفکری اصلاح طلب مصمم بود برنامه های اصلاحی خود را در الازهر پیاده کند؛ لذا برای جلب نظر دولت مصر،‌ لایحه اصلاحی خود را به دولت، تقدیم کرد(12). شلتوت هم با نوشتن چندین مقاله به حمایت از برنامه های مراغی برخاست و برنامه های اصلاحی مراغی را گامی در پیشبرد وضعیت فرهنگی و علمی دانشگاه الازهر معرفی کرد. دربار فاسد و وابسته مصر با این لایحه مخالفت نمود. پس از این اقدام، مصطفی مراغی به عنوان اعتراض از ریاست دانشگاه الازهر کناره گیری کرد. دربار مصر ضمن قبول استعفای مراغی، «شیخ محمد ظواهری»(13) را به عنوان رئیس دانشگاه الازهر انتخاب کرد. وی پس از استقرار در مقام ریاست الازهر، تصمیم گرفت برنامه های دربار را به اجرا گذارد ولی با مخالفت عالمان روشن ضمیر رو به رو شد. ظواهری که خود را با موجی از مخالفت رو به رو دید، برخی از عوامل اصلی این مخالفت را از کار برکنار کرد. از جمله این افراد، شیخ محمود شلتوت را در سال 1353ه.ق(14) از سمت خود برکنار کرد.
وی پس از برکناری، لحظه ای هم بیکار ننشست و همراه شاگردش« شیخ علی عبدالرزاق» به شغل وکالت در محاکم شرعی و نویسندگی در روزنامه ها مشغول شد. وی ذره ای از مواضع اصولی خود عقب نشینی نکرد و در مقالاتی که می نوشت بر ضرورت اصلاحات در الازهر تأکید می کرد.
مسئولین دانشگاه الازهر پس از مدتی متوجه شدند که با نبودن اساتید بزرگی چون شلتوت، به اعتبار دانشگاه لطمه وارد می شود؛ لذا در سال 1357ه.ق او را به کار و تدریس در الازهر دعوت کردند و او در همان سال در دانشکده شریعت مشغول تدریس گردید.
شیخ محمود شلتوت در طول حیات فکری اش بارها مورد تقدیر و نکوداشت قرار گرفت. به عنوان نمونه، در سال 1380ه.ق از دانشگاه شیلی و در سال 1382ه.ق از دانشگاه جاکارتا، دکترای افتخاری کسب نمود.(15)

ریاست الازهر

دولت وقت مصر در سال 1359ه.ق(16) شیخ مراغی را مجدداً به عنوان رئیس الازهر برگزید. لیاقت و کاردانی شلتوت و نیز علاقه وافر مراغی به وی باعث شد که مراغی او را در سال 1379ه.ق به عنوان قائم مقام دانشگاه الازهر انتخاب کند.
شیخ محمود شلتوت در سال 1383ه.ق از طرف ریاست جمهوری وقت مصر به عنوان رئیس دانشگاه الازهر انتخاب گردید. وی در مدت ریاست در الازهر خدمات شایانی برای دانشگاه الازهر و اسلام انجام داد. از مهمترین برنامه های او در دانشگاه الازهر، دوری از تعصبات فرقه ای و مذهبی بود. هنگامی که خبرنگاری از وی سؤال کرد «وظیفه و هدف دانشگاه الازهر در دوره جدید چیست؟ » شیخ محمود شلتوت جواب داد:
«مهمترین هدف اساسی در برنامه من عبارت است از پیکار با تعصبات، و تحقیق و بررسی علوم دینی در محیطی پر از صفا و برادری، و بحث در یافتن بهترین راهی که بتوان به تحکیم روابط دین و ایمان خدمتی کرد، و پیروی از دلیل قوی؛ از هر افقی که بدرخشد.
اگر مسلمانان به این مطالب جامه عمل بپوشانند، نیرویی بس بزرگ تشکیل می دهند که می توانند با فراغت و آسودگی به بالا بردن شأن و منزلت خود بپردازند و از بار مشکلات گذشته که مولود تعصب بود،‌ رهایی یابند؛ و در جهان، همچون یک روح در پیکرهای مختلف در آیند»(17).
از مهمترین اقدامات او در هنگام ریاست در دانشگاه الازهر، تدریس فقه شیعه در کنار مذاهب اهل سنت بود. وی در این باره می گوید:« دانشگاه الازهر بر اساس تقریب بین مذاهب اسلامی مقرر داشت که فقه شیعه و سنی هر دو بر اساس دلیل و برهان، بدون هیچ گونه تعصبی تدریس شود»(18).

برگزاری مراسم عاشورا

از برنامه های شیخ محمود شلتوت در دورانی که ریاست الازهر را برعهده داشت، برگزاری مراسم عزاداری در روز عاشورا در صحن دانشگاه الازهر بود. این موضوع عشق و علاقه وافر او را به اهل بیت به خصوص امام حسین (علیه السلام) نشان می دهد. استاد محمد واعظ زاده خراسانی در این باره می گوید:« برای بزرگداشت واقعه عاشورا در دوران شیخ شلتوت، رئیس الازهر، در محوطه جامع الازهر در روز عاشورا مجلس عزاداری برگزار کردند؛ و به خاطر دارم که در همان موقع، روزنامه های ایران، این خبر را نشر دادند.»(19)

فعالیتهای علمی

1. تأسیس«آکادمی تحقیقات اسلامی»

در این مؤسسه که توسط شلتوت تأسیس گردیده نمایندگان تمام مذاهب اسلامی گرد هم می آیند و درباره موضوعات مختلف اسلامی، به بحث و بررسی می پردازند.(20)

2. شرکت در کنفرانس هلند

شیخ محمود شلتوت از طرف دانشگاه الازهر در سال 1359ه.ق(21) به عنوان عضوی از هیأت نمایندگی الازهر به کنفرانس بین المللی « لاهه» که در کشور هلند برگزار شد، انتخاب گردید و در این کنفرانس شرکت نمود.
شلتوت در این کنفرانس، مقاله ای تحت عنوان «المسؤولیة‌المدنیة و الجنائیة فی الشریعة الاسلامیة» ارائه کرد. مقاله وی از نظر علمی و ادبی در سطح بالایی قرار داشت و مورد قبول و تقدیر اعضای کنفرانس قرار گرفت. در پایان با توجه به اهمیت موضوعی که به آن پرداخته بود، مقاله وی به عنوان مقاله نمونه انتخاب شد و به چاپ رسید. همچنین دو ماده از موادّ همین مقاله تهیه و به تصویب رسید:
الف: قوانین اسلامی به عنوان منبعی از منابع قانونگذاری عمومی روز اعتبار و ارزش دارد.
ب: ارزش و اعتبار قوانین اسلامی که صلاحیت پیشرفت را دارد قائم به ذات خود است و از منبع دیگری اخذ نشده است.(22)

3. عضویت در کمیسیون تفسیر رادیویی

وظیفه این کمیسیون نظارت بر پخش برنامه های تفسیر قرآن کریم در رادیوی مصر بود. شلتوت از اعضای فعال این کمیسیون بود و به پیشنهاد او هر روز صبح قبل و بعد از تلاوت قرآن برنامه ای تحت عنوان «سخن بامداد» که بحثی تفسیری بود، پخش می شد.

4. عضویت در کمیته فتوای الازهر

از مهمترین وظایف این کمیته صدور فتوا در زمینه های مختلف فقهی براساس نیاز جامعه است.

5. عضویت در انجمن علمای طراز اول مصر

شلتوت در حالی به عضویت این انجمن درآمد که جوانترین عضو این تشکیلات بود. اما با وجود کمی سنّ، در اولین جلسه ای که در این انجمن شرکت کرد، پیشنهادهای ذیل را ارائه کرد:
الف: تأسیس دفتری برای پاسخگویی به شبهاتی که در جامعه مطرح می شود و زدودن خرافاتی که دشمنان اسلام به نام اسلام وارد دین اسلام کرده و آن را ترویج و تبلیغ می کنند.
ب: بحث و بررسی داد و ستدهای جدید که در جوامع اسلامی پدید آمده است.
ج: نگارش کتابی علمی در پاسخ به اسرائیلیاتی که در کتب تفسیری متداول بین مسلمانان موجود است و مردم آن ها را معانی و تفسیر قرآن کریم می پندارند؛ در حالی که بر صحیح بودن آن ها نه حدیثی وجود دارد و نه عقل آنها را می پذیرد.
د: زدودن خرافات و بدعتها از کتب دینی.
پس از این که شلتوت این موارد را به اعضای انجمن پیشنهاد داد، تمام آنها مورد قبول اعضای این جمعیت قرار گرفت و در همان جلسه کمیته ای به ریاست«شیخ عبدالمجید سلیم»‌تشکیل شد تا به پیشنهادهای شلتوت رسیدگی کند و آنها را به مرحله اجرا گذارد.
شلتوت که اوضاع را آماده دید پیشنهاد کرد مرکزی علمی- فرهنگی به نام « مجمع البحوث الاسلامیه» تشکیل شود و رسیدگی به موارد پیشنهادی را برعهده گیرد.
لازم به ذکر است که این مرکز در زمان ریاست وی بر دانشگاه الازهر تأسیس گردید.

6. نظرات شیخ محمود شلتوت در دولت آلمان غربی

دولت آلمان غربی طی نامه ای از شیخ محمود شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر، خواست درباره تعدد زوجات در اسلام تحقیق کاملی انجام دهد و نتیجه آن را برای آن دولت بفرستد؛ تا شاید با استفاده از آن، مسأله فزون بودن تعداد زنان بر مردان را در آن کشور حل کند. شیخ محمود شلتوت این بحث را شروع کرد. سپس مقرر گردید تحقیق وی به سه زبان انگلیسی، آلمانی و فرانسه ترجمه شود. آن روزها برخی نشریات نوشتند که بحث شلتوت اولین بحثی است که مسأله ازدواج و افزایش زنان را در آلمان حل خواهد کرد.(23)

پی نوشت ها :

1.ایالت بحیره، از ایالات مهم کشور مصر با 10130 کیلومتر مربع وسعت و با 4 میلیون نفر جمعیت در قسمت غربی دلتای نیل واقع شده است. مرکز این ایالت شهر « دامانهور» می باشد.
2. 1906م.
3. این دانشکده از قدیمی ترین دانشگاه های اسکندریه است و زیر نظر دانشگاه الازهر مشغول فعالیت می باشد.
4. 1918م.
5. وی که از چهره ای معروف ملی در مصر است روند استقلال مصر را آغاز نمود و دو روز قبل از متارکه جنگ در 1297ه.ش برای کسب استقلال به کمیسر عالی انگلستان مراجعه کرد اما درخواست وی پذیرفته نشد؛ لذا برای تسریع در امر اعطای استقلال، حزب «‌وفد» را تأسیس کرد. پس از مدتی زغلول و یارانش توسط نیروهای انگلستان ابتدا به جزیره مالت و سپس به جزایر سی شل تبعید شدند. در پی تأیید قیمومت انگلستان از سوی کنگره ورسای، ملی گرایان مصری بر شدت عمل خود افزودند؛ تا سرانجام، انگلیسی ها قیمومت خود را فسخ کردند و سلطان فؤاد به عنوان پادشاه، اداره امور مصر را برعهده گرفت. پس از مدتی کشور مصر به صورت سلطنت مشروطه درآمد. از این زمان تا سال 1325ه.ش که مصر استقلال کامل خود را به دست آورد، مبارزه ای سخت برای کسب قدرت بین شاه و انگلستان از یک طرف و حزب وفد که حزب ملی گرای دارای اکثریت بود، از طرف دیگر ادامه داشت. زغلول که از تبعید بازگشته بود، با اکثریت قاطع در انتخابات نخست وزیری پیروز شد ولی انگلستان با نخست وزیری وی مخالفت ورزید و او مجبور به استعفا گردید. وی در سال 1306 ه.ش فوت کرد.( طلایه داران تقریب: محمد عبده، ص 50).
6. 1938م.
7. الازهر فی الف عام، ج1، ص 306.
8. مارس/ 1881م.
9.طلایه داران تقریب: محمد عبده، ص 54.
10. همبستگی مذاهب اسلامی، ص 65.
11. طلایه داران تقریب: محمد عبده،‌ص 54.
12. دانشگاه الازهر زیرنظر دولت مصر اداره می شود و رئیس آن هم توسط دولت تعیین می گردد لذا هر گونه تغییر در برنامه های آن باید با اجازه دولت باشد.
13. شیخ محمد احمدی ظواهری، بیست و نهمین شیخ الازهر، در سال 1296ه.ق در شهر «کفرالظواهری» متولد شد. وی پس از گذراندن علوم مقدماتی، از علمای بزرگی چون محمد عبده، بهره علمی برد. در سال 1349ه.ق به ریاست حزب وفد انتخاب گردید. و در سال 1351 ه.ق از طرف فؤاد اول به ریاست الازهر نایل گشت. از وی آثاری بر جای مانده که برخی از آن ها عبارتند از: رسالة‌فی الاخلاق، العلم و العلماء، و التفاضل بالفضیلة. وی در جمادی الاولی 1363فوت کرد.(الاعلام الشرقیة،‌ ج1،‌ص 359).
14. 17/ سپتامبر/ 1931.
15. الازهر فی الف عام، ج3، ص 444.
16. 1937م.
17.همبستگی مذاهب اسلامی، ص 355؛ روزنامه جمهوری اسلامی. 19/ 10/ 79، ویژه نامه، ص 10.
18. روزنامه جمهوری اسلامی، 19/ 10/ 79، ویژه نامه، ص 10.
19. روزنامه اطلاعات، 13/ 4/ 1374، ویژه نامه، ص 14.
20. مردم و دین، ص 16.
21. 1937م.
22.اخبار تقریب، ش 45 و 46، ص 27.
23. ماهنامه مکتب اسلام، اسفند 1338، ص 44.

منبع: شیخ محمود شلتوت.