تاریخی بودن هامان در داستان موسی و فرعون در قرآن

مدعیان وجود اشتباه تاریخی در قرآن می گویند چون بر اساس متون مذهبی یهود، تنها یک هامان و آن هم وزیر خشایارشا وجود تاریخی دارد، پس هامان قران که در زمان موسی و معاصر فرعون بوده خطای تاریخی و سوء برداشت پیامبر در اقتباس از منابع یهودی به شمار می آید. مناسب است برای بررسی این ادعا، نگاه دیگری به آیات قرانی بیندازیم. سه مطلب اساسی از آیات مورد اشاره در مورد فرعون و هامان استفاده می شود. ادعای خدایی فرعون (ر.ک: قصص: 38)، دستور فرعون به هامان برای ساختن برجی بلند از آجر (ر.ک: همان) ، و حضور شخصی بلند پایه به نام هامان در دربار فرعون معاصر حضرت موسی، ( ر.ک:قصص: 6و 8).
بر اساس دائره المعارف بریتانیکا، ریشه لغوی فرعون از کلمه مصری فیرا «per ‘aa»، به معنی خانه بزرگ یا مکان سلطنتی در مصر باستان است. این کلمه بعدها برای عنوان سلسله ی پادشاهان مصر، در فاصله سال های 1539 تا 1292 پیش از میلاد مسیح استفاده می شده است. مصریان به خدایی فرعون اعتقاد داشتند. فرعون حتی پس از مرگش نیز الهی باقی می ماند و در حکم پدر خدای آسمان و خدایان خورشید قرار می گرفت و قدرت و جایگاه مقدس خود را به فرعون جدید یعنی سرش منتقل می کرد. (1)
فرهنگ مصوّر کتاب مقدس نیز در مورد فرعون می گوید: «مصریان معتقد بودند او خداست. در طول حکمرانی فرعون، او پسر «رَع» (Ra)، خدای خورشید و تجسّم هوروس (2) بود. او از طرف خدایان با مسئولیتی الهی آمده بود تا برای آنان بر زمین حکومت کند. سخن او قانون و او مالک هر چیز بود». (3)
درباره ساخت بنایی بلند از آجر به دستور فرعون یافته های باستان شناسی در بستر نیل و ساحل آن نشان از مقبره ها و ساختمان هایی دارد که از آجر ساخته شده اند. (4) در تفاسیر روایی چنین آمده که بنای آجری نخستین بار در زمان فرعون ساخته شد. (5) ولی این امر صحیح به نظر نمی رسد، بلکه باید گفت که ساخت بناهای آجری در عصر فرعون رواج داشته است؛ چرا که مصری ها از پنج هزار سال پیش از میلاد از آجر استفاده می کرده اند. (6)

در مورد مطلب سوم، همان گونه که گفته شد بیشتر مفسران مسلمان بر اساس استنباط از ظاهر آیا قرآن، هامان را وزیر فرعون دانسته اند. با این حال، هیچ مفسری تاکنون هویت وی را از نظر زبان شناسی بررسی نکرده است.
یکی از محققان فرانسوی که از این زاویه به این بحث توجه کرده، موریس بوکای (7) (1998-1920) است. او معتقد بود از آنجا که هامان در زمان موسی می زیسته، بهترین منبع برای شناسایی وی و بررسی نام او، یک متخصص در زبان و خط باستانی مصر، هیروگلیف است. او رایزنی خود را با یکی از برجسته ترین مصرشناسان فرانسوی که با زبان عربی قدیم نیز آشنا بوده، چنین شرح می دهد:
من کلمه هامان را با همان نگارش قرآنی کپی کرده و به وی نشان دادم و به او گفتم که این کلمه از یک جمله، در متنی مربوط به قرن هفتم میلادی گرفته شده و جمله مربوط به شخصی است که با تاریخ مصر مرتبط بوده است. او به من گفت که در چنین حالتی او این کلمه را نویسه گردانی [نقل عین تلفظ کلمه یا عبارتی از زبانی به زبان دیگر ] اسمی هیروگلیفی (8) می داند، اما در عین حال مطمئن است که متنی مربوط به قرن هفتم میلادی نمی تواند حاوی اسمی به زبان هیروگلیف باشد؛ چون در آن زمان هیروگلیف کاملاً از بین رفته بوده است. او به منظور تأیید استنتاج خود به من پیشنهاد کرد تا به لغت نامه اسامی اشخاص در پادشاهی نوین (مصر) نوشته هرمن رنک (herman Rank) مراجعه کنم که ممکن است این اسم را به نگارش هیروگلیف پیدا کنم. من تمام آنچه را آن متخصص احتمال داده بود پیدا کردم و نویسه گردانی هامان را به زبان آلمانی در آن فرهنگ یافتم و همچنین از اینکه شغل او را نیز یافتم متحیر شدم: فرمانده کارگران در معادن سنگ؛ دقیقاً مطابق آنچه از دستور فرعون به او در قرآن برداشت می شود. هنگامی که من تصویر صفحه مربوط از فرهنگ اسامی مصری در مورد هامان را با صفحه ای از قرآن که در آن نام هامان آمده به کارشناس فرانسوی نشان دادم، او هیچ حرفی برای گفتن نداشت. (9)
در گذر زمان، خط هیروگلیف به مانند خط میخی پارسی به فراموشی سپره شد و تاصدها سال، هیچ کس نمی توانست خطوط هیروگلیف حک شده بر معابد و آرامگاه فراعنه را بخواند و اکثر مردم می پنداشتند که این خطوط و اشکال عجیب برای طلسم و جادوی مکان های مقدس حک شده است. از این رو تا سالیان دراز پی بردن به اسرار مصر باستان به صورت معمایی پیچیده و دست نیافتنی شده بود تا اینکه افرادی ناخواسته و اتفاقی توانستند کلید ورود به دنیای مصر باستان را کشف کنند. درسال 1798 ناپلئون بناپارت به مصر لشکر کشید. یک سال بعد از آن، سربازان ارتش فرانسه به هنگام حفر یک سنگر برای مقابله با نیروهای انگلیسی در روستای رزتا – الرشید کنونی- سنگ سیاه بزرگی را پیدا کردند و آن را «سنگ رزتا» (10) نامیدند. روی این سنگ متن یکسانی با سه خط هیروگلیف، دموتیک و یونانی حک شده بود. با ترجمه متن شناخته شده یونانی مشخص شد که این سنگ 2200 سال قدمت دارد و مربوط به دوره سلطنت بطلمیوس پنجم است. در این کتیبه کاهنان از کارهایی که پادشاه جوان برای معابد و مردم مصر انجام داده بود تعریف کرده و سلطنت او را در مورد تأیید قرار داده بودند. (11) با استفاده از این سنگ بود که مصر شناس برجسته فرانسوی، ژان فرانسوا شامپولیون (12) (1790-1832م) توانست خط هیروگلیف را رمز گشایی کند و از آن پس، امکان ترجمه متون دیگر هیروگلیف نیز فراهم شد. (13) بنابراین می توان گفت که کتیبه ی سنگی روزتا، شاه کلید کشف رمز خط هیروگلیف شد.
متن موجود در فرهنگ سه جلدی هرمن رنک در تصویر زیر آمده است. این متن به نام هامان اشاره دارد و نویسنده آن را از کتاب والتر رسینسکی (14) برداشت کرده است. رسینسکی محقق در زبان های باستانی مصر است و کتابش را در 1906 م درباره نوشته های قدیمی مصری در موزه «هاف» (15) وین نوشته است. (16)

رسیسنکی اظهار می دارد که نام هامان بر ستون سنگی یک «در» حک شده، که اکنون در آن موزه در اتریش نگهداری می شود. رسینسکی متن سنگ نبشته را در کتاب خود آورده و بخش هایی از آن را ترجمه کرده است. سنگ نبشته ی مذکور در تصویر ذیل آمده است.

توضیحات فنی تصویر فوق نیز در متن زیر از کتاب رسیسنکی آمده است.

در شکل بالا، نمایشگر نام هامان به خط هیروگلیف و بیان موقعیت و جایگاه اجتماعی اوست که رسینسک ترجمه آن را به زبان آلمانی با عبارت «Vorsteherder Steinbruch arbeiter» درج کرده که به معنای «فرمانده کارگران در معادن سنگ» است. (17)
دیدگاه دیگر که پیش از این تحقیقات مورد توجه برخی محققان بوده این است که واژه هامون معّرب «آمون» می باشد. آمون (18) واژه ای بسیار معروف در تاریخ و فرهنگ مصر باستان و نام خدای نادیدنی شهر تبس (19) است که بعدها خدای خدایان شد و معابد بسیاری برای پرستش این خدای قدرتمند در مصر ساخته شد. (20) آیت الله معرفت معتقد است همان طور که «ابراهیم» معرب أب رام (به معنای جدّ بزرگ) و نیز «سامری» معرّب شمرونی (منسوب به قبیله شمرون) است، هامون نیز می تواند معرّب آمون باشد. تعجبی هم نیست که نام معبد آمون بر بزرگ کاهنان این معبد – که نزد فرعون مقامی والا یافت- بماند. همان طور که واژه ی فرعون نیز در اصل نام مکان است و حتی در دوره عثمانی برخی خلفا نام «باب عالی»، که اسم مکان است، بر خود داشته اند. (21) ابومنصور جوالیقی (465-540 ه ق) مؤلف کتاب المعرّب نیز هامان را لفظی معرّب می داند. او می گوید: «هامان، اسمی اعجمی است و البته بر وزن فعلان از فعل هوَّمت (خواب سبکی کردم) و از هام – یهیم (عاشق شد) نیست»(22). خزائلی نیز می نویسد: در میدراش ها (23)، یکی از رؤسای بزرگ سحره فرعون «یام» نامیده شده؛ بنابراین، نزدیک ترین احتمال آن است که هامان را صورت تغییر یافته «یام» بدانیم. (24)
دائره المعارف قرآن- چاپ لیدن هلند- به عنوان آخرین مرجع معتبر غربی در مورد قرآن، نسبت به دیگر منابع متقدم، جانب انصاف را رعایت کرده و در کنار اشاره به قول مشهور محققان غربی در مورد هامان، به دیدگاه مذکور نیز توجه داشته و احتمال می دهد که هامان، معرّب کلمه ی مصری ها، آمِن، باشد که عنوان بالاترین روحانی و شخص دوم بعد از فرعون بوده است. (25)
با توجه به آنچه ذکر شد هم شواهد تاریخی و هم منابع باستان شناختی از آن حکایت دارد که هامان، واژه ای است که خود یا مشابه آن در مصر باستان کاربرد داشته است و مناسبت معنایی این واژه ها در مصر باستان با جایگاه هامان مذکور در قرآن کاملاً آشکار است.

نتیجه گیری

1. خاورشناسان بر اساس پیش فرض های اثبات نشده ای ادعا کرده اند که هامان در قرآن یک اشتباه تاریخی از داستان کتاب مقدس در مورد خشایارشا به داستان موسی و فرعون راه یافته است.
2. مدعیان اقتباس قرآن از کتاب مقدس پنداشته اند که هامان کتاب مقدس، شخصیتی تاریخی مربوط به زمان حکومت هخامنشیان در شوش است، در حالی که منابع مستقل تاریخی وجود چنین شخصی را در آن زمان تأیید نمی کند.
3. منابع تاریخی حاکی از آن است که هامان، مردخای و استر در داستان مربوط به خشایارشا، شخصیت هایی افسانه ای و خیالی اند که نام آنها از نام های واقعی مربوط به تمدن های دیگر – چون بابل و عیلام- وام گرفته شده است.
4. ارتباط بین تمدن مصر و تمدن های بابل و عیلام از یک سو، و نتایج کشفیات جدید در مورد نام هامان بر سنگ نوشته های هیروگلیف مصری، این احتمال را قوت می بخشد که نام هامان از فرهنگ مصر به بابل و عیلام منتقل شده باشد و در نهایت، نویسنده کتاب استر نیز از این نام ها برای داستان پردازی خود الهام گرفته باشد.
5. با توجه به موارد پیش گفته، در این میان اگر کسی دچار اشتباه تاریخی شده باشد، نویسنده یا نویسندگان کتاب استراند و نه قرآن و پیامبر اسلام.

پی‌نوشت‌ها:

* دانشیار دانشگاه قم،mkshaker.uva@gmail.com)
** دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه قم saeed-fayyaz@yahoo.com دریافت: 21 /5/ 89 تایید: 19 /7 /89
1. “Pharaoh” in Encyclopedia Britannica, 2010/04. 03at: http://www.britannica.com/Ebchecked/topic/455117/pharaoh
2- هوروس (Horus) نام یکی از کهن ترین و مهم ترین خدایان مصر باستان است.
3. “Pharaoh” in Nelson’s IIlustrated Bible Dictionary, p. 828
4-محمدهادی معرفت، همان، ج7، ص 380-379
5-ر.ک: طبری، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ج 18، ص 255 (ذیل آیه 38 قصص)؛ الدر المنثور، ج6، ص 416 (ذیل آیه 38 سوره قصص)؛ ج 7، ص 288 (ذیل آیه 36 سوره مومن)
6- فرید وجدی، دائره المعارف القرن العشرین، ج 9، ص 18
7. Maurice Bucaille
8- خط هیروگلیف دارای حروف تصویری بوده و در مصر باستان به عنوان خط خدایی تصور می شد و تا هزاران سال کاهنان آن را برای تزیین دیوار معابد و آرامگاه ها به کار می بردند. (ر.ک: بهنام محمد پناه، اسرار تمدن مصر، 25)
9. M. Bucaille, Moses and Pharaoh: The Hebrews In Egypt, p. 192
10. Rosetta Stone
11- ر.ک: فرهنگ و تمدن مصر باستان، ص 29
12- ژان فرانسوا شامپولیون (به فرانسوی: Jean-Francois Champollion) (بیست و سه دسامبر 1790 – 4 مارس 1832) دانشمند، زبان شناس و شرق شناس فرانسوی است. از سال 1804 ژان فرانسوا به یافتن رمزهای دیبره هیروگلیف دلبسته شد و دریافت که برای کامیابی در این کار آشنایی با زبان های شرقی لازم است. این بود که پس از فرا گرفتن یونانی و رومی به آموختن زبان های عبری، قبطی، عربی و سریانی پرداخت. او سرانجام در سپتامبر 1822 در حالی که 32 ساله بود موفق شد به راز و رمز خط هیروگلیف مصر باستان پی برد. شامپولیون را بنیادگذار دبستان مصر شناسی خوانده اند (ر.ک: Hutchinson Encylopedia, p. 207)
13. Harun Yahya, The Prophet Musa, p. 60
14. Walter Rasinski
15. HAF museum
16. M. Bucaille, p. 192-193
17. M. S. M. Saifullah& Others, p. 130
18. Amun
19- شهر تب یا تبس، نام شهری باستانی در مصر باستان بوده است. این شهر در نزدیک به 800 کیلومتری دریای مدیترانه و در کرانه ی خاوری رود نیل جای داشته است. این شهر در چندین دوره از پادشاهی مصر، پایتخت بوده است (نقل از ویکی پدیا)
20- بهنام محمدپناه، اسرار تمدن مصر باستان، ص 14؛ نیز ر.ک: تاریخ جامع ادیان از آغاز تا امروز ص 36؛ یوسف اباذری و همکاران، ادیان جهان باستان، ج2، ص 77-80، 90، 91 و 95
21- ر.ک: محمد هادی معرفت، تمهید فی علوم القرآن، ج 7، ص 377
22-ابومنصور جوالیفی، امعرب من الکلام الاعجمی، ص 637
23. Midrash
24- محمد خزائلی، همان، ص 660
25. See: A. H. Jones, “haman” , in Encyclopaedia Of The Qur’an, V. II, p. 399

منابع:
کتاب مقدس
التوراه، کتابات ما بین النهرین: مخطوطات قمران- بحر المیت، تحقیق اندریه دوبون و سومر مارک فیلننکو، ترجمه موسی دیب الخوری، ط. 1، دمشق، دارالطلیعه الجدیده، 1998 م.
آمیه، پیر (Pierre Amiet)، تاریخ عیلام، ترجمه شیرین بیانی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چ دوم، 1372 ش.
اباذری، یوسف و همکاران، ادیان جهان باستان، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372 ش
پطرس عبدالملک، قاموس الکتاب المقدس، ط. 10، قاهره، دارالثقافه بالاتفاق مع رابطه الانجیلیین بالشرق الاوسط، 1995 م
توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، تهران، سازمان سمت، 1379 ش
جفری، آرتور، واژه های دخیل در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، توس، 1372ش. جوالیقی، ابومنصور، المعرب من الکلام الاعجمی، ط. 1، دمشق، دارالقلم، 1990م.
حبیب سعید، المدخل الی الکتاب المقدس، بی چا، قاهره، دار التالیف و النشر للکنیسه الاسقفیه و مجمع الکنائس فی الشرق الادنی، بی تا.
خزائلی، محمد، اعلام القرآن، تهران، موسسه انتشارات امیر کبیر، چ ششم، 1380 ش
رازی، فخرالدین، التفسیر الکبیر، ط. 2، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1417 ق
رحمتی، محمد کاظم، ترجمه قرآن به زبان های دیگر، دایره المعارف قرآن کریم، قم. موسسه بوستان کتاب، 1388 ش
زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج. ط. 1، بیروت، دارالفکر المعاصر و دارالفکر، 1411ق
زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بی جا، بیروت، دارالفکر، بی تا
سیادت موسی، تاریخ خوزستان از دوره افشاریه تا دوره معاصر، قم، ناشر: مؤلف، دفتر خدمات چاپ و نشر عصر جدید، 1379ش
سبوطی، جلال الدین الدرالمنثور فی التفسیر المأثور، بی چا، بیروت، دارالفکر، 1414 ق
طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، ط. 3، قم، 1393 ق
طبرسی فضل بن الحسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ط. 1، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه التاریخ العربی، 1412 ق
طبری،محمدبن جریر، جامع البیان عن تأویل آی القرآن، ط. 1، قاهره، هجر، 1422 ق
طوسی، محمد بن الحسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب قصیر العاملی، بی چا، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا
عمید، حسن، فرهنگ عمید (فرهنگ مفصل و مصور)، بی چا، تهران، امیرکبیر، بی تا
کندی، سموئیل ادی، آیین شهریاری در شرق، ترجمه فریدون بدره ای، چاپ دوم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1381 ش
محمد پناه، بهنام، اسرار تمدن مصر، تهران، سبزان، 1385 ش
معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن (الجزء السابع: شبهات و ردود)، ط. 1، قم، موسسه التمهید، 1428 ق
مستر هاکس، قاموس کتاب مقدس، تهران، اساطیر، 1377 ش
ناس، جان بایر، تاریخ جامع ادیان از آغاز تا امروز، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران، انتشارات پیروز، چ سوم، 1354 ش
وجدی، محمد فرید، دائره معارف القرن العشرین، ط. 3، بیروت، دارالمعرفه، 1971 م
هینتس، والتر، دنیای گمشده عیلام، ترجمه فیروز فیروزنیا، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ دوم، 1376ش
Anderson, B. W, The Book Of Esther, Interpreter’s Bible, New York, 1954
Black, Charles (Ed.), Encylopaedia Britannica, Edinburgh, 1893
Bucaile, M. Moses and pharaoh: The Hebrews In Egypt, NTT Mediascope Inc. Toky, 1995. Hutchingson Encylopedia, eventh edition, Helicon Publishing, Godalming, 1998
Jewish Encylopaedia, KTAV Publishing house, Inc. , New York, 1941
J. Horovitz, Koranische Utersuchungen, Walter De Gruyter: Berlin & Leipzig, 1926
Lammens, H. (Translated form French by Sir E. Dension Ross), Islam: Beliefs and Institutions, Methuen & Co. Ltd. , London, 1929
Lewis, B. V. L. Menage, Ch. Pellat and J. Schacht (Eds.), Encylopaedia Of Islam (New Edition), E. J. Brill (Leiden) & Luzac Co. (London), 1986
Lockyer, H. Sr. (General Editor), F. F. Bruce et al, (consulting Editors), Nelson’s Illustrated Bible Dictionary, Thomas Nelson Publishers, 1986
McAuliffe, J. D. (Ed.), Encyclopaedia Of The Qur’an,Volume II, Brill:Leiden,2002 Saifullah ,M.S& Others: Historical Errors Of The Qur’an, Leipzig, 1906
Sale, G. , The Koran Commonly Called Alcoran Of Mohammed Translated Into English Immediately From The Original Arabic With Explanatory Notes, London, 1825
Yahya, Harun, The Prophet Musa (AS), Milad Booke center, India, 2000
Yarshater, Ehsan (Ed.), Encyclopeadia Iranica, Encylopeadia Iranicda Foundation, New York, 2003
فصلنامه علمی- تخصصی قرآن شناخت شماره 5