علامه بلخي، در مدت کوتاه حيات خود، آثار علمي ارزشمندي برجاي گذاشت که در صورت حفظ کامل آن ها مي توانست جامعه اسلامي افغانستان از سابقه غني فرهنگي و آثار گرانبهاي ادبي و علمي برخوردار باشد. اما متأسفانه از بين رفتن ناگهاني و غير مسئولانه اين آثار، خسارتي جبران ناپذير بر ساختار فرهنگ و ادب اين سرزمين وارد آمد. در واقع برجسته ترين شاهکار و مهمترين دستاورد زندگي علمي و سياسي شهيد بلخي مجموعه اشعار و سروده هاي 75 هزار بيتي او بوده است. اين اشعار گرانبها نتيجه سال ها رنج و زحمت دوران اسارت در زندان بوده که پس از آزادي گردآوري و تنظيم يافته و قرار بود در فرصت هاي مناسب از سوي دوستداران علامه بلخي در اختيار جامعه گذاشته شود، که متأسفانه با شهادت بلخي اين فرصت ها فراهم نشد.
کساني که پس از شهادت بلخي عهده دار حفظ و نگهداري اين آثار بودند، نتوانستند به خوبي به اين مسئوليت عمل نمايند. تا اندازه اي سهل انگاري و کم تجربگي، و نيز اوضاعي که پس از کودتاي کمونيستي در افغانستان بروز کرد، اغلب اين آثار علمي و فرهنگي از بين رفت و امت اسلامي از داشتن يک چنين گوهر گرانبهايي محروم گشت. لذا با اين مقدمه به آثار سالم مانده علامه شهيد بلخي اشاره مي کنيم:

1- تفسير الاحکام في نصره الاسلام
 

«هذا کتاب فلسفه الاحکام في نصره الاسلام، من تأليفات اقلّ العباد سيد اسماعيل بن سيد محمد الحسيني البلخي. که چون در اين اوقات سعادت اقتران که در شهر هرات و در تکيه خانه ميرزا خان، مجاور نظر گاه قمر بني هاشم (ع) بودم، خواستم که شطري از محسّنات دين مبين اسلام را بيان نمايم. لذا در شب سه شنبه يازده شهر شوّال سنه 1354 قمري (1314 شمسي) به توفيق حق شروع نمودم». عبارت بالا مقدمه اين کتاب خطي است که علامه بلخي آن را در سن پانزده سالگي در بدو ورود به شهر هرات نوشته است. اين کتاب حدود 80 صفحه بزرگ در 12 فصل مي باشد. و به مسائل مختلف اعتقادي مي پردازد. شهيد بلخي همچون علماي آن دوره هر فصل را «مجلس» نامگذاري کرده است. به عنوان نمونه به موضوعات چند فصل آن اشاره مي کنيم: المجلس الاول في ذم التقليد، المجلس الثاني معرفه الله، المجلس الخامس في التوحيد، المجلس العاشر في القرآن الکريم.
کتاب فلسفه الاحکام در بر گيرنده آيات قرآن کريم و روايات اهل بيت (ع) است و نشان دهنده ميزان تسلّط و تبحر علامه بلخي در آن سن به مسائل اسلامي و زبان عربي و مباحث ادبي حوزوي است. اين کتاب همراه بسياري از آثار بلخي در سال 1357 توسط خانواده او به زير خاک دفن شد تا از چشم کمونيست هاي حاکم در امان بماند. اما اين کتاب بر اثر باران تلف شد.

2- طب از نگاه قرآن معروف به زنبيل بلخي (نسخه خطي).
 

کتاب زنبيل بلخي يکي از آثار ارزشمند علامه بلخي است که در سن 16 سالگي آن را نوشته و نشان دهنده ميزان علاقه او به فلسفه و عرفان و مطالعات دقيق در اين رشته از علوم اسلامي است. اين کتاب در سال 1315 شمسي در شهر هرات نوشته شده و چنين آغاز مي شود: «و اما بعد چنين گويد المفتقر الي ربه الغني سيد اسماعيل بن سيد محمد الحسيني البلخي عفي الله عن جرائمهما که اين مجموعه اي است مشتمل بر مطالب دقيقه و بيانات رشيقه، داراي فوايد متکاثره که در اوايل شباب و جواني به تأليف آن پرداختم، تا هر کس از فوايد آن بهره ور شود، و مؤلف را به دعاي خير ياد نمايد. و مسمّي نمودم به «زنبيل بلخي» و الله الموفّق و المعين و شروع نمودم تيمّناً و تبرّکاً به حديث شريف معروف که راوي آن کميل بن زياد است از خازن علم الهي و بحر مواج لا يتناهي مولانا و مولي الثقلين علي بن ابي طالب صلوات الله عليه. سئل کميل بن زياد اميرالمؤمنين (ع) عن الحقيقه فقال: ما الحقيقه؟ فقال: مالک و الحقيقه؟».
بخش عمده محتواي کتاب متضمن موضوعات ديني و معرفتي، با نگاهي فلسفي و نوعي جهانبيني عرفاني و مباحثي مانند دين، خدا، توحيد، دانش، زهد، تقوا و مسائل اجتماعي مي باشد. علامه بلخي در اين کتاب، چندين مطلب را در کنار هم دسته بندي کرده و شايد به همين دليل آن را زنبيل بلخي نامگذاري کرده است.
در بخش اول کتاب رواياتي با بيان عربي معمول در حوزه هاي علميه نقل شده که بيانگر مسائلي مانند ماهيت حقيقت، توحيد، صفات و ذات خداوند، زهد، علم، حجاب، اسرار، مکاشفه، مراحل سير الي الله و موانع آن است. علامه بلخي اين کتاب را با بيانات عارفان نامداري همچون ابو سعيد ابوالخير، کمال الدين عبدالرزاق، شيخ بهايي و شيخ اسحاق گازراني مستند کرده است. بخش سوم کتاب، شامل مباحث علمي و مقايسه علوم قرآني با علوم روز و کشفيات جديد بشر با اين عناوين: اعجاز علمي قرآن، قرآن و حقايق طبي، معجزات علمي قرآن، حرکت خورشيد از ديدگاه قرآن، خواب و بيداري از ديدگاه طبيعت و قرآن و دين و دانش مي باشد. زنبيل بلخي حدود 250 صفحه است که بخشي از آن با دستخط علامه بلخي و بخش ديگر آن به قلم مير قاسم شاه بن مير محمد اکبر شاه طبيب بن حاج ميرزا سيد رضي خان طبيب در سال 1320 شمسي نوشته شده است.
3- «سياست مُدُن»، در آيين کشورداري، تاريخ تأليف، 1330 شمسي، زندان کابل.
4- «علم الاجتماع»، در حوزه جامعه شناسي، تاريخ تأليف، 1335 شمسي، زندان کابل.
5- «مصائب الحسين (ع)»، پيرامون نهضت کربلا، تاريخ تأليف 1338 شمسي، زندان کابل.
6- «تفسير جامع قرآن کريم»، تاريخ تأليف، 1329-1343 شمسي، در دوران 15 ساله زندان کابل.
7- مجموعه مقالات در موضوعات مختلف علمي، سياسي، فرهنگي، اجتماعي و ادبي.
8- مجموعه سخنراني هاي علمي، سياسي، فرهنگي، تاريخي، اجتماعي و ادبي.
9- مجموعه خاطرات سياسي از دوران 30 سال مبارزه و فعاليت هاي اصلاح گرايانه.
10- مجموعه انديشه ها.
11- مجموعه شعر.
12- زندگي نامه و مبارزات سياسي.
از آثار شهيد علامه بلخي، تعدادي سخنراني، زندگي نامه، مقالات و خاطرات سياسي به صورت پراکنده توسط مراکز فرهنگي و احزاب سياسي و سازمان هاي فرهنگي و اجتماعي منتشر شده است. اما مطالب زيادي از قبيل 5000 بيت شعر، به شکل قصيده، مثنوي، غزل، مخمس، مسمط، ترجيع بند و ترکيب بند و نيز سخنراني ها و مقالات زيادي همچنان در آرشيو بنياد فرهنگي – تحقيقاتي علامه شهيد بلخي دسته بندي و آماده انتشار است. اما کتاب هايي که توسط مراکز مختلف فرهنگي تا کنون منتشر شده است عبارتند:

1- ديوان بلخي، جلد اول
 

اين کتاب در 270 صفحه توسط ارگان نشراتي سيد جمال الدين حسيني منتشر شده و در مجموع داراي 4550 بيت شعر و يک دست نوشته از علامه بلخي و مقدمه علمي و تحليلي درباره شخصيت و زندگي آن عالم انديشمند و مبارز مي باشد. اين کتاب نسبت به آثار بلخي که توسط دوستداران او منتشر شده کامل تر و جامع تر مي نمايد، چرا که با تلاش دست اندرکاران ارگان نشراتي سيد جمال الدين حسيني، تمام مجموعه هاي چاپ شده قلبي بازنگري و گردآوري گرديده و ابيات فراوان ديگري به آن افزوده شده است.

2- ديوان بلخي، جلد دوم
 

اين کتاب در 652 صفحه توسط مرکز مطالعات و تحقيقات شهيد بلخي در خرداد سال 1381 انتشار يافته و شامل 15 قصيده و 113 غزل و 19 مخمس و 5 مثنوي و 2 قطعه ادبي، دوبيتي و ترجيع بند دوازده بندي مي باشد.

3- فريادهاي جاويدان
 

شامل مجموعه اي از سخنراني هاي علامه بلخي است که توسط بخش فرهنگي سازمان نصر افغانستان گردآوري شده و در 294 صفحه به وسيله انتشارات علامه شهيد بلخي در تير ماه سال 1361 در تهران انتشار يافته است.

4- رهبر آزادي
 

اين مجموعه برگزيده اشعار عاشورايي علامه بلخي در قالب 60 قطعه و 1180 بيت شعر مي باشد که در 12 محور و در 214 صفحه منتشر شده است. اين کتاب همچنين شامل دو مقدمه و مطالبي تحت عنوان چهره ماندگار شخصيت علامه بلخي در پنج فصل آغاز يافته است.

5- ستاره شب ديجور (يادمان علامه شهيد بلخي)
 

اين کتاب توسط سيد اسحاق شجاعي بلخابي گردآوري و توسط انتشارات سوره مهر وابسته به حوزه هنري سازمان تبليغات اسلامي در تير ماه سال 1383 منتشر شده است. نويسنده در اين کتاب ديدگاه هاي شخصيت هاي صاحب نظر درباره شخصيت علامه بلخي و بيست مقاله از پژوهشگران برجسته افغانستان را منعکس کرده است. ستاره شب ديجور مي تواند منبع خوبي براي پژوهشگران علاقمند به علامه بلخي بوده باشد.
منبع: شاهد ياران شماره 64