سفر به عتبات عاليات؛ از گذشته تا کنون
 

سفر به عتبات عاليات و زيارت مرقد امام حسين (ع)، اميرالمومنين (ع)و ساير ائمه مدفون در عراق يکي از آرزوها و علاقه مندي
هاي جامعه مسلمان و غيرمسلمان بوده که البته به شيوه هاي مختلفي از سوي مردم صورت گرفته، بسياري از مردم در گذشته هاي دور با سختي فراوان رنج سفر را تا حد جانفشاني در اين راه برخود هموار مي کردند. در اين مطلب سعي داريم بخشي از تاريخچه سفر به عتبات عاليات را در ادوار مختلف به نظر مخاطبان برسانيم.

تاريخچه زيارت عتبات عاليات
 

زيارت قبور مقدس ائمه (عليهم السلام) به ويژه امام حسين (ع) از ديرباز از سوي اهل بيت (عليهم السلام) سفارش شده حتي در اهميت زيارت اين اماکن در برخي از روايات آمده شخصي به خدمت امام صادق (ع) رسيد و گفت عازم عتبات عاليات است. امام صادق (ع) به وي فرمود براي من نيز دعا کن. بنابراين توجه به اماکن خاص در تاريخ پيشينه اي بس ديرينه دارد و در حالي که وهابيت به عنوان نماد شرک از آن ياد مي کنند، از دوران صحابه ائمه (عليهم السلام) زيارت اين قبور متبرک مورد سفارش بزرگان قرار گرفته. در اين باره حامد قرائتي، کارشناس مسائل تاريخي و مدرس حوزه و دانشگاه توضيح مي دهد: «پيامبر (ص) در حديثي فرمودند هرکس به مکه بيايد و به زيارتش در مدينه نرود، در حقش کوتاهي کرده؛ و اين خود گواهي است بر اهميت زيارت اهل بيت (عليهم السلام) نخستين فردي که پس از شهادت امام حسين (ع) و يارانش به زيارت قبر ايشان مشرف شد، جابربن عبدالله انصاري از صحابه بزرگ پيامبر (ص) بود که در پيمان عقبه حضور داشت. بنابراين از اهتمام صحابه پيامبر (ص) براي زيارت اهل بيت (عليهم السلام) نمي توان چشم پوشي کرد.»
در زمينه زيارت ائمه به ويژه امام حسين (ع)مباحث زيادي در ميان فرق اسلامي مطرح شده و در تمام روايات و احاديث از امام حسين (ع) به عنوان شخصي باتقوا، ديندار و جانفشان در راه اسلام ياد شده؛ بنابراين مردم از گوشه و کنار دنيا هزينه سنگين سفر را براي زيارت ايشان به جان خريدند. قابل توجه اينکه زيارت محل شهادت امام حسين (ع) اختصاص به شيعيان ندارد و اهل سنت نيز به زيارت قبر امام حسين (ع) مي پردازند. در اين باره قرائتي توضيح مي دهد: «سفر به عتبات عاليات و زيارت مرقد اباعبدالله الحسين (ع) نشانه احترام به راه و روش ايشان در راه احياي اسلام است».

عباسيان؛ مخالفان سرسخت زيارت
 

اگر ادوار مختلف تاريخي را براي مخالفت شاهان و حکمرانان با زيارت اماکن مقدسه با يکديگر مقايسه کنيم، در دوران متوکل بيشترين مخالفت براي زيارت اماکن مقدسه شيعيان صورت مي گرفت و به نوعي اين دوره، دوره سياه سفر به عتبات عاليات است. در اين رابطه قرائتي يادآور مي شود: «مخالفت با زيارت عتبات عاليات در زمان متوکل عباسي به دليل اينکه عباسيان با هر نوع فکر جهادي و انقلابي مخالف بودند به اوج خود رسيده بود؛ بنابراين در دوران متوکل، مرقد اباعبدالله الحسين (ع) ويران شد و پس از آن تا مدت ها کسي نشانه اي از قبر ايشان پيدا نمي کرد. حتي در برخي اسناد عباسيان آمده هرکس به زيارت عتبات عاليات برود دستش را از دست خواهد داد و با اين وجود بسياري از مردم حاضر به جانفشاني در اين راه مي شدند و به زيارت عتبات مي رفتند.»

قرائتي نيز توضيح مي دهد: «در دوران حکومت خلفاي شيعه اقدامات حمايتي زيادي براي سفر به عتبات از جمله ايمن سازي مسيرحرکت کاروان ها و خندق کشي دور شهرها و حفظ بارگاه مقدس امام حسين (ع)، حضرت اباالفضل (ع)، امام علي (ع) و ساير اماکن مقدسه صورت گرفت.»

صفويه و رونق سفر به عتبات
 

در دوران صفويه تلاش هاي زيادي براي رونق گيري سفر به عتبات عاليات و ايجاد مسيرهاي مطمئن براي حرکت کاروانيان صورت گرفت. قرائتي يکي از اقدامات لازم براي رونق سفرهاي زيارتي در اين دوران را ايجاد تأسيسات و توسعه امکانات براي سفر مي داند و توضيح مي دهد: «از اقدامات مهم اين دوران، توسعه حرم و شبستان هاي اطراف آن و ايجاد مسيري مطمئن براي حرکت و استراحت کاروانيان معروف به کاروانسراهاي شاه عباسي در مسير شهرهاي زيارتي همچون مشهد و کربلا بود.»
محمدعلي مقدادي درباره ناامني مسيرحرکت به عتبات عاليات مي گويد: «در گذشته مردم با پاي پياده به زيارت اماکن مقدسه مي رفتند و حتي سفر حج و کربلا نيز بدين گونه صورت مي گرفته بنابراين مشکلات بسياري در اين مسير براي آنها ايجاد مي شده که حتي به مرگشان منتهي مي شده. لذا سختي راه و کوهستاني و بي آب و علف بودن مسير و ناامني عاملي براي به طول انجاميدن يک سفر زيارتي بوده از زمان ساخت کاروانسرا هاي عباسي خطرات سفر به ميزان قابل توجهي کاسته شد. در مسيرهايي که کاروانسرا وجود نداشته، امنيت راه ها کمتر بوده ولي با ساخت کاروانسراها و ارائه خدماتي مثل اتاق و تهيه آب و غذا براي مسافران بسياري از بيماري ها و موانع سفرکم شده و مردم ميل بيشتري براي سفر به عتبات از خود نشان مي دادند.»
در دوران قاجار نيز باور مردم به زيارت عتبات عاليات بسيار قوي و محکم بود. حتي شاهزادگان قاجار در کربلا و نجف مقيم مي شدند و وصيت مي کردند که در اين اماکن دفن شوند و برخي نيز اواخر عمرشان را در کربلا و نجف مي گذراندند. توجه شاهزادگان قاجار نشان دهنده اين است که دولتمردان سياسي کشور در آن دوران توجه ويژه اي به زيارت اماکن مقدسه داشتند. حتي ناصرالدين شاه قاجار سفرنامه اي در زيارت عتبات نگاشته و مطلب جالب اينکه نمايندگان سياسي عتبات که سني مذهب بودند، ارتباط خوبي با شاهان شيعه مذهب ايران برقرار مي کردند و براي نمونه ناصرالدين شاه در سفرنامه اش آورده که سپاه عثماني استقبال خوبي از وي به عمل آورد. بنابراين زيارت اباعبدالله الحسين (ع) به لحاظ سياسي تأثيرات مثبتي در روند روابط کشورها و از جمله دولتمردان ايراني و عثماني در آن دوران ايجاد کرده بود. قرائتي توضيح مي دهد: «سفر به عتبات عاليات در تمام دوران ها مايه اتحاد و اتفاق ملل و دوران و عاملي براي يافتن نقاط مشترک ميان دولت ها شده.»

قطع سفر به عتبات در دوران جنگ
 

با روي کار آمدن حزب بعث و حکومت صدام در عراق، ارتباط ايران با عتبات عاليات کمرنگ شد و هر نوع سفري که مردم در اين دوران انجام مي دادند به صورت شخصي و غيررسمي و با مشقات فراواني همراه بود. در اين رابطه قرائتي توضيح مي دهد: «در دوران جنگ تحميلي رابطه ايران و عراق براي زيارت به کلي قطع شد و ايرانيان موفق به زيارت اماکن مقدسه عراق مي شدند که آشنايي در آن کشور داشتند و علاوه بر آن، اسراي هشت سال جنگ ايران و عراق نيز چندين مرتبه موفق به زيارت قبر امام حسين (ع) شدند، که از اين زيارت به عنوان بهترين خاطرات زندگيشان ياد مي کنند. مسير سفر به عتبات پس از شکست صدام در جريان حمله به کويت هموارتر شد و روابط ايران و عراق به صورت ضعيف بهبود يافت. در اين دوران قراردادهايي براي سفر زائران ايراني به عتبات عاليات با دولت عراق بسته شد و البته هزينه سفر به صورت مشخص از زائران ايراني دريافت مي شد اما محدوديت هاي بسياري در اين مسير تعيين شد؛ از جمله اينکه حق ارتباطي بين زائران ايراني و مردم عراق وجود ندارد و تمامي مراسم ها در اين اماکن بايد با حضور افسران عراقي برگزار شود.»
محمدعلي مدرس توضيح مي دهد: «با تمام قراردادهايي که براي حفظ جان زائران بسته شد، باز هم بسياري از زائران در اين مسير گم شدند، گروگان گرفته شدند يا به شهادت رسيدند.»
در دوران حکومت صدام در عراق زيارت قبور ائمه مدفون در اين کشور بيشتر به يک آرزو براي مشتاقان درآمده بود اما با سقوط صدام در سال 1382 بسياري از عاشقان به عراق سرازير شدند و سواره و پياده و به صورت قانوني و غيرقانوني خود را به اماکن مقدسه رساندند و حتي عده اي در اين راه جان باختند.
در حال حاضر سفر به عتبات عاليات به صورت زميني و هوايي، شخصي و کارواني صورت مي گيرد و با وجود اينکه امنيت کامل در سفر وجود ندارد اما بسياري از مشکلات سفر در ايام گذشته رفع شده. اين روزها نيز کاروان هاي زيارتي عتبات عاليات دچار مشکلات و معضلاتي در سفر مي شوند.
قرائتي درباره علاقه مندي شيعيان و ديگر اديان کشورهاي مختلف به زيارت عتبات عاليات مي گويد: «به جز شيعيان ايران، شيعيان هند و پاکستان نيز البته با امکاناتي ابتدايي به سفر عتبات مي آيند. با وجود اينکه کشورهاي ديگر به لحاظ سياسي مشکلي با دولت عراق ندارند اما کاروانهاي ديگر کشورها سخت تر به اين سفر اعزام مي شوند اما ايران علاوه بر مباحث عقيدتي و بحث هاي سياسي مغايري که با دولت عراق دارد، يکي از برکات انقلاب اسلامي را ارتباط دو کشور براي علاقه مندان زيارت به عتبات عاليات مي داند.»
محمدعلي مقدادي نيز يادآور مي شود: «بخش اعظم زوار عتبات عاليات را ايرانيان تشکيل مي دهند اما از زيدي مذهب هاي کشورهايي چون هندوستان نيز به زيارت مبادرت مي کنند. البته زيدي ها به زيارت اماکن مقدسه کاظمين و سامرا نمي روند اما به زيارت قبراميرالمومنين (ع) چرا. معمولاً عمده مسلمانان شيعه و سني نسبت به ائمه (عليهم السلام) اتفاق نظر دارند و بسياري نيز مبادرت به نگارش سفرنامه هاي زيارتي به ويژه عتبات عاليات کرده اند.»
منبع: نشريه همشهري آيه شماره 8