بيمارى، مشكلى است كه هر فرد ممكن است در زندگى با آن روبه رو شود. در چنين حالى، فرد بيمار به تقويت جسمى و روحى نيازمند است تا سلامت كامل خود را باز يابد و به زندگى و فعاليتش ادامه دهد. بديهى است كه اگر هم نوعانش به او بى تفاوت باشند و به فكر سلامتى اش نباشند، روحيه خود را از دست مى دهد و بيمارى اش به درازا مى كشد. اگر بى تفاوتى افراد به يكديگر شدت يابد، صفا و صميميت و همدلى نيز از ميان مى رود و در نهايت، جامعه اى بى روح و به دور از ارزش ها شكل مى گيرد.
آيين مقدس اسلام، توجه ويژه اى به ارزش هاى متعالى انسان و بارورى آن در جامعه دارد. از اين رو، عيادت از بيمار را رفتارى اخلاقى، انسانى و الهى معرفى مى كند و برآن تأكيد مى ورزد.
اين رفتار نيك اخلاقى، نقش بسزايى در تحكيم روابط انسانى و صميميت و اخوت افراد جامعه ايفا مى كند.
از امام صادق (ع) روايت شده است:
مَنْ عاد مريضاً شَيَّعَهُ سَبْعُونَ اَلْفَ مَلَكٍ يَسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتّى يَرْجِعَ اِلى مَنْزِلِهِ.
(وسائل الشيعه، ج 2، ص 415، ح 2510)
هر كه بيمار را عيادت كند، هفتاد هزار فرشته او را همراهى كنند و براى او تا زمانى كه به خانه اش برگردد، استغفار مى كنند.
ايشان در روايت ديگرى مى فرمايند:
اَىُّ مُؤمِنٍ عادَ مُؤْمِناً فِى اللّهِ عَزَّ وَجَلَّ فى مَرَضِهِ وَ كَّلَ اللّهُ بِهِ مَلِكاً من العّواد يَعُودُهُ فى قَبْرِهِ وَ يَسْتَغْفِرَلَهُ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ.
(همان، ج 2512)
هر مومنى مومن ديگر را براى خدا در حال بيمارى اش عيادت كند، خداوند، فرشته اى از عيادت كنندگان را موكل مى سازد. آن فرشته او را در قبرش عيادت و تا روز قيامت براى او استغفار مى كند.
همچنين امام على (ع) اهميت عيادت بيمار را در مقايسه با ديگر اعمال چنين يادآور مى شود:
»مِنْ اَحْسَنِ الحسناتِ عِيادَةُ المريضِ؛ از جمله نيكوترين اعمال انسان، عيادت بيمار است.
(ميرزاحسين نورى، مستدرك الوسائل، ج 2، ص 77)
امام صادق (ع) در سخنى ديگر، جايگاه عيادت را در پيشگاه خداى متعال چنين بازگو مى كند:
روز قيامت بنده مؤمنى به سوى خداى تعالى خوانده مى شود و حسابش به آسانى انجام مى پذيرد. آن گاه خداوند خطاب به او مى فرمايد: اى مؤمن چه چيز تو را مانع شد، هنگامى كه بيمار بودم به عيادتم بيايى؟، او مى گويد: تو پروردگار من هستى و من بنده تو هستم. تو زنده و پايدارى و درد و ناراحتى به تو نمى رسد. خداوند عز و جل مى فرمايد: »كسى كه مؤمنى را عيادت كند، مرا عيادت كرده است. سپس مى فرمايد: »آيا فلانى پسر فلانى را مى شناسى؟« مى گويد: بلى! خداوند مى فرمايد: »چه چيز تو را مانع شد كه او را در هنگام بيمارى ات عيادت كنى؟ همانا اگر او را عيادت مى كردى، مرا عيادت كرده بودى و مرا نزد وى مى يافتى. آن گاه اگر از من درخواست برآوردن حاجتى را داشتى، برايت برآورده مى ساختم و آن را رد نمى كردم«.
(محجة البيضاء،ج 3، ص 410 و 411)

حكمت عيادت
 

عيادت و ديدار از بيمار، عامل تذكر است. انسان، هنگامى كه در نعمت سلامتى به سر مى برد، ارزش آن را نمى داند و گاهى آن را از ياد مى برد و هر چيزى كه او را از اين غفلت دور كند، ارزشمند است. بيمارى نيز مى تواند عامل بيدارى انسان شود و اگر خود در عين سلامتى، به عيادت بيمارى رود، اين عيادت عامل يادآورى است. انسان با عيادت بيمار، نعمت هاى الهى را ياد مى كند؛ به ناتوانى خود پى مى برد؛ از بى ارزشى دنيا آگاه مى شود و به ياد آخرت مى افتد. پيامبر اكرم (ص) فرمود:
عُودُوا الْمَرْيضَ وَاتْبَعُو الْجَنازةَ يُذَكرِّكُمُ الْاخِرَةَ.
(محمد محمدى رى شهرى، ميزان الحكمة، ج 11، ص 54530، ح 18815)
به عيادت بيمار برويد و در تشييع جنازه شركت كنيد؛ كه شما را به ياد آخرت مى اندازد.
از سوى ديگر سفارش شده است كه بيمار از ناراحتى خود گله و شكايت نكند. پيامبر گرامى اسلام در روايتى مى فرمايد:
از مومن و بى تابى او از بيمارى تعجب مى كنم. اگر مى دانست كه چه ثوابى در بيمارى هست، بى گمان دوست مى داشت پيوسته بيمار باشد تا آن گاه گه پروردگار عزوجل خود را ديدار كند.
(همان، ص 5522، ح 18776)
از اين بزرگوار در حديثى ديگر نقل است:
خداى عز و جل فرمود: هر كه سه روز بيمار شود و از آن به هيچ يك از عيادت كنندگان شكوه نكند، گوشت و خونى بهتر از آن گوشت و خونى كه دارد، جاى گزينش كنم. پس اگر او را عافيت بخشم، عافيتى بدون گناهش دهم و اگر جانش بستانم، او را به جوار رحمت خود برم.
(همان، ح 18786)
امام صادق (ع) در توضيح روايت پيامبر اسلام مى فرمايد:
شكايت از بيمارى، اين نيست كه آدمى بگويد: ديشب بيمار شدم يا ديشب دردمند و ناخوش بودم، بلكه شكايت اين است كه بگويد: به چنان دردى گرفتار شده ام كه هيچ كس گرفتار آن نشده است.
(همان، ح 18791)

وظايف عيادت كننده
 

كسى كه به عيادت بيمار مى رود، با گفتار و رفتارش مى تواند تأثير بسزايى در بهبود و سلامتى او داشته باشد. عيادت كننده موظف است و مى تواند بيمار را به زندگى اميدوار كند. گاهى انسان بيمار از نظر روحى نيز ضعيف مى شود كه در اين صورت، بهترين دارو براى او، بخشيدن روحيه قوى به اوست. بنابراين، نيكوست كه اطرافيان و عيادت كنندگان بيمار، او را به سلامتى اميدوار كنند و از رحمت و عنايت حضرت حق سخن بگويند. امام معصوم: در اين باره توصيه مى كند:
»سزاوار است در حالت بيمارى به ويژه بيمارى اى كه ممكن است به مرگ بينجامد، اميد او نسبت به زندگى بيشتر شود«.
(مستدرك الوسائل، ج 2، ص 118، ح 1589)
اميد به رحمت الهى و اميد به زندگى، همانند داروى شفابخش براى بيمار عمل مى كند. هر چه بيمار از نظر روحى و روانى سالم تر و اميدوارتر شود، عيادت كنندگان او نيز مشمول عنايت پروردگار قرار مى گيرند. پيامبر گرامى اسلام مى فرمايد: »عايدُ المريضِ يَخُوضُ فى الرَّحْمَةِ؛ عيادت كننده از بيمار، در رحمت [خدا] غوطه ور مى شود«.
(ميزان الحكمه ، ج 11، ص 5530)
اسامه بن زيد كه از مسلمانان شجاع و كاردان صدر اسلام بود، بيمار شد. امام حسين (ع) به عيادت او رفت و پس از احوال پرسى، او راغمگين ديد. به او فرمود: »چرا غمگين هستى؟« عرض كرد: به اندازه شصت هزار درهم بدهكارى دارم. امام حسين (ع) فرمود: »اداى آن با من«. عرض كرد: مى ترسم پيش از اداى قرض بميرم. امام فرمود: »نمى ميرى تا آن را ادا مى كنم.« و همان گونه كه فرموده بود، آن حضرت پيش از مرگ اسامه قرض او را ادا كرد.
( داستان ها و پندها، ج 5، ص 117)

دل جويى و همدردى، از آداب عبادت
 

نشستن در كنار بيمار و پرسيدن از حال او و از اينكه شب و روز را چگونه مى گذراند، نشانه همدلى و دل جويى از بيمار است كه آرامش خاطر و تسكين درد او را در پى دارد.
رسول خدا (ص) چند نمونه رفتارى را كه به منظور دل جويى و محبت از بيمار است، اين گونه برمى شمارد:
تَمامُ عِيادَةِ الْمَريضِ أنْ يَضَعَ اَحَدُكُمْ يَدَه عَلَيْه وَ يَسْأَلَهُ كَيْفَ اَنْتَ؟ كَيْفَ اَصْبَحْتَ؟ وَ كَيْفَ اَمْسَيْتَ؟
(مكارم الاخلاق، ص 359)
كمال عيادت بيمار در آن است كه دست بر [سر] او بنهى، حالش را بپرسى و از اينكه شب و روز خود را چگونه مى گذراند، سئوال كنى.

كوتاه بودن زمان عيادت
 

سزاوار است كه عيادت از بيمار سبك و كوتاه باشد. نشستن طولانى نزد بيمار جسم و روح او را خسته و ناراحت مى كند. پيامبر اكرم (ص) در اين باره مى فرمايد: »خَيْرُ العِيادَةِ اَخَفُّها؛ بهترين عيادت آن است كه سبك تر برگزار شود«.
(ميزان الحكمة، ج 11، ص 5530، ح 188806)
ايشان در جاى ديگر مى فرمايد: »اَعْظَمُ العيادَةِ أَجْراً أَخَفُّها؛ پرارج ترين عيادت سبك ترين آن است«.
(همان، ح 18807)
استراحت و آرامش، از جمله نيازهاى اساسى بيمار است كه بر سلامتى اش تأثير بسيارى دارد. از اين رو، عيادت كننده بايد زمان ديدار را كوتاه كند تا محيط براى استراحت بيمار آماده شود. پيامبر اكرم (ص) در ضمن روايتى، زمان عيادت را چنين تعيين مى كند:
أَغِبُّوا فى العيادةِ و أَرْبَعُوا.
يك روز در ميان (در صورتى كه بيمارى سخت و سنگين است) يا هر چهار روز، يك بار بيمار را عيادت كنيد.
(محجة البيضاء، ج 3، ص 410)
امير المومنين على (ع) نيز بيشترين پاداش را براى كسى مى داند كه زمان عيادتش كوتاه باشد، مگر آنكه خود بيمار از او درخواست ماندن كند:
اِنّ مِنْ اَعْظَمِ العُوَّادِ أَجْراً عِنْدَاللّهِ لَمَنْ اِذا عادَ أَخاهُ خَفَّفَ الجُلُوسَ اِلاّ أَنْ يَكُونَ الْمَريضُ يُحِبُّ ذلِكَ وَ يُريُدهُ وَ يَسْأَلُهُ ذلِكَ.
(مستدرك الوسائل، ج 2، ص 79)
همانا پاداش عيادت كننده اى در پيشگاه خدا بيشتر است كه هنگام عيادت از برادر دينى اش، تنها اندكى نزد او بنشيند، مگر آنكه خود بيمار آن را دوست داشته باشد و از او بخواهد (كه زمان بيشترى را در كنارش بماند).

همدردى و همراهى
 

همراهى و همدلى با مسلمانى كه بيمارى و درد و رنج وجودش را فرا گرفته است، وظيفه مهم عيادت كننده، بلكه جامعه اسلامى است؛ زيرا اسلام، جامعه را چون پيكرى واحد مى داند كه در يك مسير به سوى خداوند در حركت و تكاپوست. به گونه اى كه اگر عضوى از آن دچار مشكل و ناراحتى شود، ديگر عضوها به يارى اش مى شتابند و با رسيدگى و محبت خود، درمانش مى كنند.
پيامبر اكرم (ص) با اشاره به جامعه اسلامى و تشبيه آن به يك پيكر، به همدردى با بيمار تأكيد مى كند:
اِنّما الْمُوْمِنُونَ فى تَراحُمِهِمْ وَ تَعاطُفِهِمْ بِمَنْزَلَةِ الْجَسَدِ الواحِدِ اِذا اشْتَكى مِنْهُ عُضْوٌ واحِدٌ تَداعى لَهُ سائِرُ الجَسَدِ با لحُمّى و السَّهَرِ.
(سفينة البحار، ج 1، ص 56)
همانا مؤمنان در مهربانى و عطوفت به يكديگر همانند يك پيكرند كه وقتى عضوى از آن به درد آيد، ديگر عضوها در تب دارى و بيدارى با او همراهى و همدردى مى كنند.
سعدى نيز در اين باره چنين مى سرايد:
بنى آدم اعضاى يكديگرند
كه در آفرينش زيك گوهرند
چو عضوى به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو كز محنت ديگران بى غمى
نشايد كه نامت نهند آدمى
بى تفاوتى به ناراحتى هاى بيماران، بر روح آنان نيز تأثير منفى مى گذارد و غم و ناراحتى بر جسم انسان نيز اثر بد مى گذارد و او را بيمار مى سازد. امام صادق (ع) مى فرمايد:»حضرت مسيح (ع) هميشه مى گفت: هر كس هم و غمش زياد شود، بدنش هم ناخوش و بيمار مى گردد«.
(محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، ج 13، ص 7)
بنابراين، شايسته است با همدردى و عيادت از بيمار، نشاط روحى و اميد به او ببخشيم و براى سلامتى او تأثيرگذار باشيم.

هديه دادن
 

دادن هديه، نشانه محبت و توجه ويژه به طرف مقابل است. عيادت كننده با هديه خود هر چند ناچيز، صفا و صميميت قلبى اش را به بيمار نشان مى دهد. در سخنى از امام صادق (ع) اهميت هديه دادن و تاثير آن را به خوبى در مى يابيم:
يكى از ياران امام صادق (ع) مى گويد: ما به عيادت فردى از دوستان ايشان كه بيمار بود، مى رفتيم، در بين راه آن حضرت به ما برخورد و فرمود: »كجا مى رويد؟« گفتيم: به عيادت فلانى. فرمود: »بايستيد!« چون ايستاديم فرمود: »آيا قدرى سيب، گلابى، بالنگ يا اندكى عطر وعود به همراه داريد؟« گفتيم: خير، چيزى از اينها را با خود نداريم. فرمود: »آيا نمى دانيد كه بيمار به خاطر آنچه برايش مى آورند، خوشحال مى شود«.
(محجة البيضاء، ج 3، ص 411)

دعا كردن براى يكديگر
 

از ديدگاه اسلام، استفاده از پزشك و دارو، گرچه براى سلامتى بيمار لازم و موثر است، شفاى كامل به دست خداست. از اين رو، نبايد در هيچ حال خداوند را فراموش كرد و دعاى عيادت كنندگان را بى اثر خواند. امام كاظم (ع) با توجه به تأثير دعاى عيادت كننده، از بيمار مى خواهد كه اجازه دهد تا مردم به ديدارش بيايند و براى شفا و سلامتى اش دعا كنند.
و اذا مَرِضَ أَحَدُكُمْ فَلْيَأْذَنْ للِنّاسِ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِ فَاِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَحَدٍ اِلاّ وَ لَهُ دَعْوَهٌ مُسْتَجابَةٌ.
(فروع كافى، ج 3، ص 117)
هر زمانى كه يكى از شما بيمار شد، به مردم اجازه دهد تا به ديدارش بيايند؛ زيرا كسى از عيادت كنندگان نيست، مگر آنكه دعاى اجابت شده اى (براى بيمار) در پيشگاه خدا دارد.
امام صادق (ع) نيز آداب دعا را اين گونه تعليم مى دهد كه:
دست خود را بر سر بيمار مى نهى و مى گويى: »بِسْمِ اللّهِ وَ مِنَ اللّهِ وَ اِلَى اللَّهِ وَ ماشاءَ اللَّهُ وَ لا قُوَةَ اِلاّ بِاللَّهِ«. آن گاه آية الكرسى، سوره هاى حمد ،فلق، ناس و ده آيه از آغاز سوره يس را مى خوانى و پس از آن مى گويى: »اَللَّهُمَّ اشْفِهِ بِشفائِكَ وَ داوِهِ بِدَوائِكَ وَ عاِفِه من بَلائِكَ.« سپس به حق محمد و آل محمد (ص) استجابت دعا را از خداى متعال درخواست مى كنى.
(بحارالانوار،ج 95، ص 16)
هم چنين دعاى بيمار هم به اجابت نزديك است. امام صادق (ع)، درباره به اجابت رسيدن دعاى بيمار مى فرمايد:
مثَلاثَةٌ دَعْوَتُهُمْ مُسْتَجابَةٌ اَلْحاجُّ وَ الْغازِى وَ المريضُ فَلا تُغيظُوُه وَ لا تُضْجِرُوُه.
(وسائل الشيعه، ج 2، ص 420، ح 2525)
سه نفر دعايشان مستجاب است، حاجى، جنگ جوى در راه خدا و بيمار، پس او را به خشم نياوريد و آزارش ندهيد.
از سوى ديگر ايشان سفارش مى كند آن گاه كه به عيادت مريض رفتيد، از او دعاى خير درخواست كنيد:
عُودُوا مَرْضاكُمْ وَ سَلُوهُمُ الدُّعاءَ فَاِنَّهُ يَعْدِلُ دُعاءَ الْمَلائِكَةِ.
(همان، ح 2528)
به عيادت بيمارانتان برويد و از آنان درخواست دعاى خير كنيد. به يقين، دعاى آنان هم تراز با دعاى فرشتگان الهى است.

رسيدگى غذاى بيمار
 

مرض و بيمارى، سبب ضعف و ناتوانى فرد در انجام دادن كارهاى شخصى اش مى شود. و در نتيجه، او را از فعاليت و امرار معاش بازمى دارد. در چنين حالى، رسيدگى به بيمار، از نظر فراهم كردن نيازمندى هاى غذايى و كمك به او در صرف غذا، بسيار پسنديده است. رسول خدا (ص) در اين باره فرموده است:
مَنْ أَطْعَمَ مَريضاً شَهْوَتَهُ أَطْعَمَهُ اللَّهُ مِنْ ثِمارِ الْجَنَّةِ.
( بحارالانوار، ج 95، ص 16)
هر كس بيمارى را با توجه به خواسته اش اطعام كند، خداوند با ميوه هاى بهشتى از او پذيرايى خواهد كرد.
همچنين، سفارش شده است در حضور بيماران، از خوردن چيزهايى كه بيمار نمى تواند آن را بخورد، خوددارى شود. امام على (ع) ضمن حديثى، سخن پيامبر را در اين زمينه چنين بازگو مى فرمايد:
نَهى رَسُولُ اللّهِ (ص) أن يَأْكُلَ الْعائِدُ عِنْدَ الْعَليل فَيُحْبِطُ اللَّهُ أَجْرَ عِبادتِهِ.
( همان، ج 81، ص 228)
رسول خدا (ص) عيادت كننده را از خوردن چيزى (به ويژه اگر براى بيمار ضرر داشته باشد) نزد بيمارانى فرمود؛ زيرا اين كار پاداش عيادتش را از ميان مى برد.

آثار عيادت
 

عيادت بيمار و دل جويى از او، به عنوان يك رفتار پسنديده اخلاقى و اجتماعى كه با عواطف و احساسات درونى و فطرى انسان نيز هماهنگ است، آثار و بركات دنيوى و اخروى فراوانى دارد. با اين عمل، روحيه بيمار تقويت مى شود، از فشار بيمارى كه جسم و جانش را فرا گرفته است، كاسته مى شود و زودتر سلامت از دست رفته را بازمى يابد. همچنين، دل هاى افراد جامعه به هم نزديك تر مى شود، برادرى و همدلى در بينشان افزايش مى يابد، تا آنجا كه هم فرد و هم جامعه به واسطه اين رفتار الهى و انسانى مشمول لطف و رحمت پروردگار مى شوند.
رسول خدا (ص) با تأكيد بر عيادت بيمار، پاداش آن را در پيشگاه خداى متعال چنين يادآورمى شوند:
مَنْ عادَ مَريضاً فَجَلَس عِنْدَهُ ساعَةً أَجْرَى اللَّهُ عَمَلَ أَلْفِ سَنَةٍ لا يَعْصَى اللَّهَ فيها طَرْفَةَ عَيْنٍ.
(مستدرك الوسائل، ج 2، ص 79)
كسى كه بيمارى را عيادت كند و ساعتى نزد او بنشيند، خداوند پاداش عمل هزار سال را كه لحظه اى در آن معصيت نكرده باشد، به او ارزانى مى دارد.
امام صادق (ع) غوطه ور شدن عيادت كننده در رحمت الهى و استغفار فرشتگان براى او را از آثار عيادت مى شمارد و مى فرمايد:
أَيُّما مُؤْمِنٍ عادَ أَخاهُ فى مَرضِهِ فَإِن كانَ حينَ يُصْبِحُ شَيَّعَهُ سَبْعوُنَ أَلْفَ مَلَكٍ فَاِذا قَعَدَ عِنْدَهُ غَمَرَتهُ الرَّحْمَةُ وَ اسْتَغْفَروُا لَهُ حَتّى يُمْسِىَ وَ اِنْ كانَ مَساءً كانَ لَهُ مِثْلُ ذلِكَ حَتّى يُصْبِحَ.
(مكارم الاخلاق، ص 361)
هر مؤمنى كه برادر دينى اش را در هنگام بيمارى عيادت كند، اگر صبح باشد، هفتاد هزار فرشته او را همراهى مى كنند و هنگامى كه كنار بيمار بنشيند، رحمت الهى او را فرا مى گيرد. تمامى آن فرشتگان تا شب برايش طلب آمرزش مى كنند و اگر شب باشد، همين پاداش (رحمت و استغفار) تا صبح ادامه خواهد داشت.
اين امام عالم در روايتى ديگر با اشاره به نيت خالص عيادت كننده، دعاى بيمار را براى او اثربخش و اجابت شده قلمداد مى كند:
مَنْ عادَ مَريضاً فى اللَّهِ لَمْ يَسْأَلِ الْمَريضُ لِلْعائِدِ شَيْئاً اِلاّ اسْتَجاَبتَ اللَّهُ لَهُ.
(فيض كاشانى، محجة البيضاء، ج 3، ص 411)
كسى كه براى رضاى خدا بيمارى را عيادت كند، هر چيزى را بيمار براى او درخواست كند، خداوند برآورده خواهد كرد.
امام خمينى؛ نيز عيادت بيمار و محبت به او را، از جمله عوامل مؤثر در بهبود سريع بيمار دانسته است.
شما با اين مريض ها، با اين بيمارها، هر چه محبت بكنيد، اين در روحيه بيمار موثر است و بر خوب شدن، سرعت خوب شدن بيماران نيز موثر است.
(امام خمينى؛، صحيفه نور، ج 14، ص 267)پ