نقش نيت، در عبادت ها
 

نيت روح و قلب همه عبادت هاست؛ زيرا هر عبادتى بايد با انگيزه و قصد »قربة الى اللَّه« انجام شود. پيامبر گرامى اسلام در سفارش هاى خود به ابوذر مى فرمايد:
يا اباذَرْ لِيَكُنْ لَكَ فى كُلِّ شَى ءٍ يَغَّةٌ حَتَّى فى النَّومِ وَالْاَكَلْ.
(بحارالانوار، ج 7 (ع) و ص 84)
اى ابوذر! بايد براى هرچيزى حتى خوابيدن و خوردن نيت داشته باشى. داشتن نيت پاك و الهى به عمل ارزش مى دهد و هر قدر نيات خالص تر و جامع تر باشد، ارزش عمل بيشتر خواهد شد. در مقابل نيت نادرست و يا دياآلود، عمل را گرچه با ظاهرى نيك، تباه و بى ارزش مى سازد. بر اين اساس، رسول اللَّه6 مى فرمايند: »اِنَّما الْاَعْمالُ بِالبِيّنات؛ همانا كردارها، بستگى به نيت ها دارند«.
در اصل، هر عبادتى بدون نيت باطل است و هرگاه نيت عبادت، بار ما آميخته باشد، آن عمل باطل خواهد بود. نيّت در نماد ركن، نخستين آن است كه حتى اگر از روى فراموشى ترك شود، نماز باطل است. براى پى بردن به اهمّيّت نيت، بهتر است به روايات دقت كنيم. رسول اكرم6 فرمود: »يَخْشُر النّاسُ عَلى نِيّاتِهِمْ؛ انسان ها در قيامت براساس نيت هاى خود محشور مى شوند«.
(متقى هندى، ح 7245)
امام صادق (ع) در حديثى مى فرمايد:
دوزخيان از اين ردو جاودانه در دوزخند كه نيت داشتند. اگر در دنيا جاودان بمانند، هميشه نافرمانى خدا كنند و بهشتيان از اين رو در بهشت جاودان باشند كه نيت داشتند. اگر در دنيا باقى بمانند، هميشه اطاعت خدا كنند. پس، اين دسته و آن دسته به خاطر نيت خود، جاودانه اند.

نمونه اى از نيت هاى پاك و ناپاك
 

نيت هاى پاك ارزش اعمال را بالا مى برد و نيت هاى دياآلود موجب تباهى كارها مى شود و بنابر آيه قرآن، »عمل انسان را پوچ و بى محتوا و بدون ارزش مى سازد«.
(نك: 264)
امام صادق (ع) مى فرمايد:
بنده مؤمن فقير مى گويد: پروردگارا به من مال و ثروت بده تا احسان و كارهاى نيك كنم و چون خداوند صدق و راستى نيت او را بداند، مرا به او همان پاداش را مى نويسد كه اگر انجام مى داد، مى نوشت.
(اصول كافى، ج 2، خطبه 12)
نمونه هاى زير براى پى بردن به ارزش نيت در اعمال، شنيدنى است: »پس از جنگ جمل و پيروزى سپاه اميرمؤمنان على (ع) بر سپاه دشمن، شخصى از ياران آن حضرت به محضرش آمد و عرض كرد: اى كاش برادرم در اين جنگ حاضر بود و اين پيروزى ها را مى ديد و از پاداش اين جهاد بهره مند مى گرديد. حضرت على (ع) به او فرمود: آيا قصد و خواسته برادرت اين بود كه ما پيروز شويم؟ او عرض كرد: آرى فرمود: فَقَدُ شَهِدْنا؛ بنابراين او نيز در اين نبرد با ما بوده و شركت داشته است.«
(نهج البلاغه، خطبه 12)
در مقابل، »در جنگ احد، يكى از مسلمانان به نام قُزمان، در سپاه اسلام در ركاب پيامبر، با دشمنان مى جنگيد و بسيار عالى و شجاعانه نبرد مى كرد، به گونه اى كه شش يا هفت نفر از دشمن را كشت. وى در اين نبرد جراحات سنگينى برداشت او را براى مداوا به منزل بردند. يكى از مسلمانان به محضر رسول خدا6 آمد و از شجاعت ها و جانبازى هاى قُزمان، سخن گفت و او را ستود. ولى پيامبر به جاى تمجيد از او، فرمود: او اهل دوزخ است. آن مسلمانِ خبر آورنده كه از راز موضوع بى اطلاع بود، از سخن پيامبر متعجب شد. و قُزمان و در خانه خود بسترى شد. بسيارى تصور مى كردند كه او در بستر شهادت قرار گرفته است. و به زودى به فيض شهادت نايل مى شود. تا اينكه روزى جمعى از مسلمانان به خانه او آمدند و پس از احوال پرسى، به او گفتند: مژده باد به تو! بهشت و رضوان خدا؛ چرا كه در راه خدا در ميدان جنگ با دشمنان متحمل آن همه زخم و رنج و زحمت شده اى. قزمان كه تا آن وقت ماهيّت خود را نشان نداده بود و نيتش را آشكار نساخته بود، گفت: براى چه مرا مژده مى دهيد. سوگند به خدا، من براى حفاظت از ملت و قبيله ام با دشمن مى جنگيدم. عجيب اينكه وقتى زخم هاى بدنش، خوب نشد، كاسه صبرش لبريز شد، دست به خودكشى زد و مردم از راز سخن پيامبر آگاه شدند.
(طبرسى، اعلام الورى، ص 94)

نيت، سرچشمه اعمال
 

مثال نيت نسبت به اعمال، مثال سرچشمه نسبت به آبى است كه از آن مى جوشد و به سوى مزرعه سرازير مى شود. اگر سرچشمه آلوده باشد، آبى كه از آن جارى مى شود نيز آلوده خواهد شد. نيت، كانون مركزى اعمال همچون كوزه اى پر است كه اگر درون كوزه پاك و تميز باشد، آب آن پاك و گوارا خواهد بود، وگرنه آب نيز آلوده است. اسلام نيت را سرچشمه اعمال و ساختار وجود انسان را در رابطه تنگاتنگ با نيت مى داند و در پاك نگه داشتن آن بسيار سفارش كرده است. خداوند در قرآن مجيد مى فرمايد: »قُلْ كُلّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ؛ بگو هركس بنابر روش (و خلق و خوى) خود عمل كند« (اسراء: 84) امام صادق (ع) در حديثى فرمود: »نيت بهتر از عمل و در اصل، همان عمل است.« پس اين آيه را خواند و آن گاه فرمود: »منظور از شاكله، همان نيت است.« علامه طباطبايى در توضيح مطلب مى نويسد: »اين جمله كه نيت همان(تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 114)
عمل است، به اتحاد و پيوند نيت و عمل اشاره مى كند، از اين نظر كه خط عمل، منشعب از خط نيت است«.
( P}
نيت خوب كه از اختيار انسان نشأت مى گيرد، طبيعت و خلق و خوى خوبى را در انسان به وجود مى آورد، در نتيجه آثار آن به شكل نيك در عمل آشكار مى گردد. چنان كه نيّت بد، باعث خلق و خوى انحرافى و آلوده است و زاينده عمل بد خواهد شد. علامه طباطبايى در تفسير الميزان سخنى دارد كه خلاصه اش اين است: شامكه نسبت به عمل، همانند روح نسبت به بدن و اعضا و جوارح است، تجربه علمى ثابت كرده كه بين ملكات و حالات نفسانى با كردار انسان، رابطه خاصى وجود دارد مثلاً عمل انسان شجاع و دلاور با عمل انسان ترسو و زبون، يكسان نيست، بنابراين كردار انسان نتيجه همان روحيّات انسان است و از آن نشأت مى گيرد. در قرآن كريم مى خوانيم: و الْبَلَدُ الطَيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِاذْنِ رَبِّه والّذى(همان، ص 18 (ص) – 193)
خَبُثَ لايَخْرُجُ الّاِنَكِداً (اعراف / 58)
سرزمين پاكيزه گياهش به فرمان پروردگار مى رويد اما از سرزمين هاى بد طينت و شوره دار، جز گياه ناچيز و بى ارزش نمى رويند.

عوامل پاكسازى نيّت
 

از آنجا كه نيّت عامل سرنوشت ساز در زندگى انسان است. از اين رو سالم سازى نيّت، اهميّت بسيار دارد، زيرا همان گونه كه زمين شوره زار با زمين آماده و حاصل خيز يسكان نيست، هم چنين آن كس كه داراى نيّت پاك است با آن كس كه نيّت آلوده دارد، هرگز يكسان نيستند. بنابراين بايد سعى و تلاش نمود تا پس از شناخت، عوامل پاك سازى و بهسازى نيتع و عوامل آلاينده و ناپاك كننده آن، كارهايى را انجام داد كه موجب پاك سازى نيّت مى شوند و از امورى كه نيّت را آلوده مى سازند به شدت پرهيز كرد، چرا كه به فرموده اميرمؤمنان على (ع) اَلِينَّةُ اَساسُ الَعَملِ، الاَعْمالُ ثِمارُ الِّنيّاتِ نيّت پايه عمل(ميزان الحكمه، ج 10، ص 270)
است و اعمال، ميوه هاى نيّت ها مى باشند. بايد دانست كه عوامل سالم سازى نيت امور مختلف است. مانند عبادت ها، مناجات با خدا، خوردن غذاى پاك، وراثت، محيط، همنشين، تعليم و تربيت و مانند آن كه در رأس اين امور عبادت ها نقش به سزايى در سالم سازى نيت دارند. چرا كه شرط نخستين و اساسى عبادت، اخلاص است. اگر در عبادت اخلاص نباشد، باطل و بى محتوا و بى روح است، از اين رو در همه عبادت ها، شرط است كه با نيّت خالص و پاك و دور از هرگونه ريا و شائبه ريا و خودنمايى انجام شوند. پس يكى از فلسفه هاى مهم عبادت ها، اخلاص و سالم سازى نيّت است و نيّت سالم موجب اعمال سالم خواهد شد و نيّت و عمل خوب، در انسان خصلت نيك و ملكه خوبى بنا مى دهد و خلق و خوى او را اصلاح مى كند.

رابطه روزه با بهسازى نيّت
 

در ميان عبادت ها، هيچ كدام مانند روزه، آميخته با نيّت نيست، نيّت در روزه مانند رشته تسبيح است. همان گونه كه رشته تسبيح، دانه هاى آن را نگه مى دارد و با بريدن آن، دانه ها پراكنده شده و هركدام به جايى مى افتد، نيت در روزه رشته ارتباطى همه دقايق و لحظه هاى مدت روزه را به هم وصل مى كند. هرگاه روزه دار لحظه اى را به طور عمد، نيت خود را بشكند، مثلاً قصد كند كه روزه اش را باطل نمايد، روزه او باطل مى شود گرچه مفطراتى كه روزه را باطل مى كنند. انجام نداده باشد در توضيح المسائل حضرت امام(ره) آمده است: اگر در روزه واجب معينى مثل روزه رمضان از نيت؟ روزه گرفتن برگردد، روزه اش باطل مى شود. پس نيت همچون روح نسبت به بدن، در كالبد روزه جريان دارد كه حتى يك لحظه ترديد در آن در هر وقت از ساعات روزه باشد، روزه را باطل مى نمايد. با توجه به اين كه نيت به معناى قصد روز گرفتن براى انجام فرمان خدا است، بايد از روى اخلاص كامل باشد، بنابر اين روزه عبادتى است كه روح اخلاص و بندگى مخلصانه را در انسان به وجود مى آورد. برهمين اساس حضرت زهرا3 در فرازى از خطبه معروف خود، در ضمن بيان فلسفه بعضى از احكام مى فرمايد: وَجَعَلَ اللَّه الصِّيامَ تَثْبيناً لِلاْخْلاصِ. خداوند روزه را وسيله استوارى و برقرارى(اعيان الشيعه، علامه سيد محسن جبل عاملى، ج 1، ص 316)
اخلاص شما مقرر فرمود. امام سجاد (ع) نيز ماه رمضان را »شهر المتحيص؛ ماه تصفيه و پاكسازى فكر و روح دانسته است.(صحيفه سجاديه، دعاى 44)
نتيجه اين كه روزه گرفتن نقش سازنده در سالم سازى نيّت و انديشه داشته و موجب دفع و رفع هرگونه آلودگى فكرى و بيمارى نيت مى گردد.

روزه، عامل قرب و كمال
 

شايد راز اين كه خداوند روزه را مخصوص خود داشته در اخلاصى باشد كه در آن نهفته است. رسول خدا6 فرمودند: كُلُّ عَمل ابْنِ آدَمَ هُوَلَهُ غَيْرَ الصِّيامِ هُوَلىَ وَ اَنَا اَجْزى بِهِ. هركار انسان براى خود او است، جز روزه گرفتن او كه براى من است(بحارالانوار، ج 96، ص 49)
و من (بدون واسطه) پاداش آن را مى دهيم. نيز احتمال دارد انا اُجْزى بِهِ باشد يعنى من خودم پاداش آن هستم بنابر اين معنا، نتيجه اين مى شود كه تمام فكر و روح و همه وجود انسان با خداشناسى و حضور خدا آميخته مى گردد و روزه انسان را الهى و خدا گونه مى نمايد. اساساً در روزه رازى نهفته است كه همان اخلاص نيت و شست و شوى باطن و روح آدمى است. روزه نقش مهمى در سالم سازى نيت دارد چنان كه نيت خالص، عمل روزه را شكل و جهت الهى مى بخشد. از اين رو، و روزه و نيت صاف دو عامل مكمل همديگر براى ارتقاى انسان به قرب مخصوص الهى است. روزه با شرايط و آدابش در حقيقت موانع كمالى را بر مى دارد و دست اندازه هاى حركت الى اللَّه را صاف و هموار مى سازد: نيت انسان را خالص، نيرومند و محكم مى نمايد. و در نتيجه طاغوت نقش را نابود مى سازد و در سرزمين وجود آدمى عطر الهى مى پراكند. در پرتو روزه صحيح، انسان مظهر خدا مى شود و عظمت خدا در انسان متجّلى مى گردد اين است معناى ضيافت و مهمانى خدا كه رسول اكرم6 در فرازى از خطبه شعبانيه خويش فرمودند: وَ هُوَ شَهْرٌ دُعيتُمْ فيهِ اِلى ضِيافَةِ اللَّهِ(عيون اخبار الرضا، شيخ صدوق، ج 1، ص 295)
ماه رمضان، ماهى است كه شما در اين ماه به مهمانى خدا دعوت شده ايد. انسان مخلص و بى ريا به مقام قرب الهى مهمانى مى شود و از او پذيرايى به عمل مى آيد تا آنجا كه نقش هاى او در ماه رمضان تسبيح و ذكر خدا و عملش مقبول ذات خداوندى قرار مى گيرد.