اگر خوبي ها و بدي ها (خير و شر) هر دو از جانب خداوند است پس چرا در بعضي آيات (مانند آيه 79 سوره نساء) بدي ها به انسان نسبت داده شده است؟
جواب اين شبهه با توجه به نسبي بودن «بلا» و «شر» بسيار روشن است، زيرا هر نوع «شر» و «بلا» حتي مار و عقرب از اين نظر که وجودي از خدا گرفته اند و به صورت پديده هاي جهان درآمده اند، سراسر خوب و زيبا هستند. اين موجودات در صورتي عنوان «بدي» به خود مي گيرند که آنها را با انسان مقايسه کنيم، و به ناسازگاري آنها حکم نماييم. در اين موقع است که مي گوييم مار و عقرب بلاي جان انسان است.
اگر در آيه نخست همه پيروزيها و شکستها، کاميابي ها و ناکامي ها، بارانها و سيلها را از آن خدا مي داند از اين نظر است که هر پديده اي از آن نظر که موجود است سهمي از حسن و زيبايي دارد قهراً از جانب خدا است ديگر در اين ظرف نمي توان آن را سيئه و بد ناميد. اگر هم قرآن در آيه نخست آن را «سيئه» خوانده است، مي خواهد با زبان مخاطب سخن گويد، زيرا مادامي که مقايسه اي در کار نباشد موجودي به بدي توصيف نمي گردد بلکه سراسر حسن خواهد بود. از اين جهت در آيه نخست، همگي را از آن خدا مي داند.
در صورتي مي توان نام آن را «سيئه» گذارد که يک نوع نسبتي ميان آن و زندگي انسانها به ميان آيد مثلاً قدرت دشمن به ضرر طرف ديگر تمام گردد باران مايه خرابي خانه اي شود در اين ظرف است که بايد نام آن را «سيئه» نهاد در اين موقع است که مردم مي گويند بلايي نازل گرديد.
در چنين صورتي خدا، سيئه را به خود انسان نسبت مي دهد و مي گويد:«وَ ما أَصابَکَ مِن سَيِّئَه فَمِن نَفسِکَ» چرا؟ براي اين که در اين ظرف نمي توان اعمال بد و گذشته و ديرينه ي انسان و کوتاهي هاي او را در اين گرفتاري بي تأثير دانست و يا ناديده گرفت، زيرا شکستها و ناکامي ها و بلاها و گرفتاري ها معلول کوتاهي هاي فردي و اجتماعي انسان است.
جوان الکليست يا معتاد، در انتظار يک رشته مصائب است. ملتي که در مسير سيل ها، سيل بندي نمي سازد و در نقاط زلزله خيز، خانه هاي ضد زلزله اي برپا نمي کند يک چنين جامعه مقصر، در کمين بلاهاي خانمان برانداز مي باشد از اين نظر که خداوند در آيه دوم مي فرمايد:«وَمَا أَصابک مِن حَسَنَه فَمِنَ الله وَما أَصابَکَ مِن سَيِّئَه فَمِن نَفسِکَ…»؛ آنچه از نيکي ها به تو مي رسد از ناحيه خدا است. و آنچه از بدي به تو مي رسد از ناحيه خود تو است.
پيامبران خدا پيوسته گروهي را که وجود پيامبران را به فال بد مي گرفتند و بدي ها و ناکامي ها را از ناحيه آنان مي دانستند، مذمت مي کردند و مي گفتند:«قَالُوا طَائِرُکُم مَعَکم أَئِن ذُکِّرتُم…»؛ (1)سرنوشت شما که نتيجه اعمالتان مي باشد با شما است اگر متذکر گرديد.
اگر در اين آيه ديگر مي گويد:«…أَلا إِنَّما طائرهُم عِندَ اللهِ وَلکنَّ أَکثَرَهُم لا يَعلَمون»؛ (2)سرنوشت آنها نزد خداست و بيشتر آنها نمي دانند.(3)
مقصود اين است که خداوند بزرگ در پرتو علم و آگاهي وسيعي که دارد از سرنوشت شما مطلع است.
نکته ي قابل ملاحظه اين است که در آيه نخست مي گويد: سرنوشت شما با شما است (طَائِرُکُم مَعَکم) زيرا اعمال انسان سازنده سرنوشت انسان مي باشد ولي آنجا که از علم محيط خدا نسبت به سرنوشت انسان، سخن مي گويد در آنجا مي گويد: سرنوشت شما نزد خدا است «إِنّما طائرکُم عِندَ الله».
قرآن در آيات ديگر حالات و اعمال پيشين انسان را علت گرفتاري ها و دگرگوني ها مي داند چنان که مي فرمايد: «وَما أصابَکُم مِن مُصيبَه فَبِما کَسَبَتُ أَيديکُم وَيَعفُوا عَن کَثير»؛ (4)هر مصيبتي به شما برسد به خاطر يک رشته کارهايي است که انجام داده ايد و از بسياري عفو مي کند.
و در آيه ديگر مي فرمايد:«… إِنَّ اللهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوم حتّي يُغَيِّروا ما بِأنفُسِهِم…»(5)؛ خداوند وضع گروهي را دگرگون نمي کند مگر اين که آنان قبلاً وضع خود را دگرگون سازند.(6)

پي نوشت ها :
 

1) يس/19.
2)اعراف/131.
3)آيه 47سوره نمل نيز به همين مضمون است.
4) شوري/30.
5)رعد/11.
6)آيه 53 سوره انفال هم قريب به اين مضمون است.
 

منبع: منشور جاويد، ج2، ص313-315.
منبع: ماهنامه راه قرآن، شماره35.