سخنان دُرَر بار حضرت جعفر صادق(ع) پيشوا و رئيس مذهب تشيع، در بازداشتن نفس از معاصي و کنترل اعضاء و جوارح بدن از گناه و معصيت الله هنگام روزه داري به شدت موثر و مفيد است و به دل مي نشيند و اگر به دقت بنگريم دگرگون و متحولمان مي سازد؛
جراح مدايني مي گويد: حضرت صادق(ع) فرمود: «إذا أصبحتَ صائِما فَليَصُم سَمعُکَ و بَصَرُکَ مِنَ الحَرام، و جارِحَتُکَ و جميعُ اعضائِکَ مِنَ القبيح، ودَع عِندَهُ الهَذي و أذَي الخادِم، وَليَکُن عَلَيکَ وَقارُ الصِّيام، وَالزَم مَا استطعتَ مِنَ الصَّمِت وَ الُّسکوتّ إلاّ عَن ذِکرِ الله، ولا تَجعَل يَومَ صَومِکَ کَيَومِ فِطرِک، و إِياکَ وَ المُباشَرَهَ وَ القبلة والقَهقَهَهَ بِالضَّحَکِ! فَاِنَّ اللهَ يَمقُتُ ذلِکَ».
هرگاه روز کردي در حالي که صائم هستي، پس بايد گوش و چشم تو از حرام صائم باشد( زيرا صوم به معناي نگه داشتن و امساک نفس و اعضاء و جوارح از ماکولات و مشروبات و هر مبطل ديگر خاصه از دروغ و غيبت و فحاشي و غيره مي باشد، و لذا امام مي فرمايد:) بايد جوارح و جميع اعضاي تو (از زبان و دست و پا و قلب و غيره) از قبيحات و زشتيها پاک باشد، و از خود دور کني و برهاني کارهاي بيهوده و لغو، و اذيت خدمتگزارانت را، البته لازم است بر تو حلم و وقار و خشوع روزه واقعي، (زيرا روزه دار واقعي آن کسي است که کاملاً مراقب و مواظب تمامي شؤون زندگيش باشد که کوچکترين نواقص شرعي و عرفي و اخلاقي از او مشاهده نگردد) و ملزم کن نفست را در حد امکان به سکوت و خاموشي، مگر از ذکر خدا (و کلماتي در حد ضرورت براي رفع نيازمندي هاي زندگي) و روز روزه ات، با روز افطارت را يکسان قرار نده، (يعني در حال روزه بيشتر به ياد خدا باش، بلکه براي هميشه خود را بساز) و بپرهيز در حال روزه از قبله و تمتعات ديگر زنان و مباشرت با آنان و از خنده هاي قهقهه و بلند بلند بپرهيزيد، زيرا خدا از خنده هاي قهقهه خشم دارد.

روزه فقط امساک از طعام و شراب نيست
 

مدايني مي گويد امام (ع) سپس فرمود:
«إِنّ الصِيامَ لَيسَ مِنَ الطَّعامِ وَ الشَّراب وَحدَهُ إِنَّمَا لِلصَّوم شَرطٌ يُحتاجُ أَن يُحفَظَ حَتَّي يَتِمَّ الصَّومُ وَ هُوَ صَمتُ الدَّاخِلِ أمَا تَسمَعُ ما قالت مَريمُ بنتُ عِمرانَ إِنِّي نَذَرتُ لِلرَّحمنِ صَوماً فَلَن أُکَلِّمَ اليَومَ إِنسِيًّا(1) يَعني صَمتاً»؛
همانا روزه فقط امساک از طعام و شراب به تنهايي نيست، بلکه هر آينه از براي روزه شرطي است که مي بايستي آن را حفظ کني (از آنچه که باعث نقص است) تا آنکه به کمال برسد، و صوم کامل همانا صوم داخل است (يعني از تمام آلايش دروني منزه باشد که او فقط با صمت و سکوت و دوري از خلق الله تحقق پيدا مي نمايد.)
امام(ع) به جراح مدني فرمود: آيا نشنيدي آنچه که مريم بنت عمران فرمود:« براستي من نذر کرده ام براي پروردگار رحمان روزه (سکوت بگيرم) پس امروز با هيچ کسي سخن نمي گويم» امام فرمود: حضرت مريم نذر روزه سکوت داشته است.

وقتي روزه مي گيريد چشم و زبان و گوش و… خود را نيز حفظ کنيد
 

«فَإِذا صُمتُم فَاحفَظُوا ألسِنَتَکُم عَنِ الکَذبِ وَ غُضُّو اَبصارَکُم وَ لاَ تَنَازَعُوا وَ لاَ تَحَاسَدُوا وَ لاَ تَغتَابُوا وَ لاَ تَکذِبُوا وَ لاَ تَبَاشَرُوا وَ لاَ تَخَالَفُوا وَ لاَ تَغَاضَبُوا وَ لاَ تَسَابُّوا وَ لاَ تَشَاتَمُوا وَ لاَ تَسَافَهُوا وَ لاَ تَضَاجَرُوا وَلاَ تَغفُلُوا عَن ذِکرِاللهِ وَعَنِ الصَّلاهِ».
در اين فراز از سخنان دُرَر بار خويش حضرت فرمود:(اي مدايني) هرگاه روزه گرفتيد، پس حفظ و کنترل نماييد زبانتان را از دروغ، و چشمانتان را از (هرچه ديدنش بر او حرام است) بپوشانيد، (و در حال روزه) منازعه و دعوا (که لازمه اش بدگوئي و فحاشي است) ننمائيد و به همديگر حسادت نورزيد و غيبت نکنيد و ترش رو و غضبناک نباشيد و با يکديگر دشمني نکنيد و دروغ نگوئيد، (و با زنان) مباشرت ننمائيد، و مخالفت همديگر ننمائيد (آنجا که مخالفت جايز نيست) و نسبت به همديگر خشم و غضب ننمائيد، و همديگر را لعن و ناسزا نگوئيد، و شماتت و ملامت نکنيد، (و در کارهاي خير مثل قرائت قرآن و نماز و ذکر) سستي و بيحالي به خود راه ندهيد، و مجادله نکنيد، اذيت و ظلم (به زيردستان و خدمتگزاران و افراد تحت سرپرستي) ننمائيد، و سفاهت و خود را به حماقت زدن بخود راه ندهيد (حلم و با وقار) کسي را ضجر و شکجنه ندهيد، و از ياد خدا غافل نشويد و نماز را فراموش ننمائيد، (مراد نمازهاي مستحبي و نوافل يوميه مخصوصاً نافله شب را از ياد نبريد).

هنگام روزه، سکوت و وقار و صبر و صدق خود را حفظ کنيد
 

«وَالَزَمُوا الصَّمتَ وَ السُّکوتَ وَالحِلمَ وَ الصَّبرَ وَ الصِّدقَ وَ مُجَانَبَهَ اَهلِ الشَّرِّ وَ اجتَنِبُوا قَولَ الزُّورِ وَ الکَذبَ وَ الفَريَ وَ الخُصُومَهً وَ ظَنَّ السَّوءِ الغِيبَهً وَ النَّمِيمَهَ»
نفس خويش را الزام کنيد به سکوت و خاموشي،؛ و حلم و بردباري، و صبر و استقامت، و صدق و راستي، و از اهل شر و فساد دوري گزينيد، و از قول زور لهويات و موسيقي بنيان کن اخلاق، و دروغ، و فريفتن و گول زدن، و خصومت و دشمني با همديگر، و سوءظن و بدگماني نسبت به يکديگر و غيبت و نمامي و فتنه انگيزي از کل اين اوصاف ضد اخلاق پرهيز نمائيد و اجتناب کنيد.

چون عبد خائف از مولاي خويش به پيشگاه خدا خاضع و خاشع باشيد
 

وَ کُونُوا مُشرِفينَ عَلَي الآخِرَه مُنتَظِرينَ لأيَّامِکُم مُنتَظِرينَ لِمَا وَعَدکُم الله مَتَزَوِّدِينَ لِلِقاءِ اللهِ وَ عَلَيکُم السَّکينَهَ وَ الوَقارَ وَ الخُشُوعَ وَ الخُضُوعَ وَ ذُلَّ العَبدِ الخَائفِ مِن مِولاهُ رَاجِينَ خائِفِينَ رَاغِبِينَ رَاهِبينَ قَد طَهَّرتُمُ القُلُوبَ مِنَ العُيوبِ و َتَقَدَّسَت سَرَائِرُکُم مِنَ الخِبِّ وَ نَظَّفتَ الجِسمَ مِنَ القَاذُورَاتِ وَ تَبَرَّاتَ إِلَي اللهِ مِن عَدَاهُ وَ والَيتَ اللهَ فِي صَومِکَ وَ بالصَّمتّ مِن جَميعِ الجِهَاتِ مِمَّا قَد نَهاکَ اللهُ عَنهُ فِي السِّرَّ وَ العَلانِيَهِ وَ خشيت الله حق خشيته في السر و العلانية و وَهَبتَ نَفسَکَ للهَ فِي أَيَّام صَومِکَ وَ فَرَّغتَ قَلبَکَ لَهُ وَ نَصَبتَ نَفسَکَ لَهُ فِيمَا أَمَرَکَ وَ دَعَاکَ إِلَيهِ.»
و (در حالي روزه داري) خود را مشرف بر آخرت کنيد و منتظر ايامي (که در پيش داريد) و منتظر وعده هاي الهي باشيد، و زاد و توشه خويش را براي ملاقات ذات اقدس الهي فراهم سازيد، و بر شما باد (در حال روزه) به سکينه و وقار، و خشوع و خضوع به پيشگاه حضرت احديت چون بنده ذليل خائف که از مولايش به شدت مي هراسد، در حالي که آزادند و با اختيار خويش به پيشگاه مولا و آقاي خود احساس خوف و رجا مي نمايند، و خود را در ترس و رعب فرو برده و در عين حال عشق به مولا و ترس از او و آنان را بخود مشغول ساخته است، و به حق قلوبتان را از عيبها تطهير و باطنتان را از خبائث پاک مي نمايد، و جسمتان را از تمامي آلودگي ها تميز نموده، و شما را از غير خداوند، بري و بيزار مي کند، و شما را در روزه داريتان به وسيله سکوت به تمام جهات (از دروغ و غيبت و فتنه انگيزي و…) متکي و نزديک به خدا مي گرداند از هر چيزي که در پنهان و آشکار نهي شده، و در نهان و آشکار شما را به خوف و خشيت پروردگار مفتخر مي سازد، و نفست را در حال روزه داريت به خدا بخشيده و دلت را براي او فارغ البال و خالي از هرچه که غير اوست مستعد و مهيا مي سازد و تو را براي خدا در آنچه به تو امر کرده و خوانده است منصوب مي گرداند، (يعني کاملاً مطيع و منقاد حضرت حق مي شوي).
فَإِذا فَعَلتَ ذَلِکَ کُلَّهُ فَاَنتَ صَائِمٌ للهِ بِحَقِيقَهٍ صَومِهِ صَانِعٍ لِمَا أَمرَکَ وَ کُلَّمَا نَقَصتَ مِنهَا شَيئاً مِمَّا بَيَّنتَ لَکَ فَقَد تَقَصَ مِن ٌشومِکَ بِمِقدارِ ذَلِکَ»
پس هرگاه تمامي اين اوصاف مذکوره را به جاي آوردي و خود را متصف به آن ساختي پس تو به حقيقت براي خدا روزه گرفتي و حق روزه را ادا نمودي، و انجام بده آنچه را که درباره روزه به تو فرموده است که هرچه را ناقص کني و به جاي نياوري از اوصاف روزه و روزه داريت از آنچه که برايت روشن و آشکار است، پس به مقدار آنچه از اوصاف و فضائل روزه را کم کرده باشي از اجر و پاداش آن نيز کم مي گردد.
و در آخرين بيان و توضيحات خويش حضرت صادق(ع) از قول پدر بزرگوارش نقل مي نمايد که فرمود:«پيامبر(ص) از آن زني که بجاريه اش سب و ناسزا مي گفت، آنگاه پيامبر(ص) فرمود:
«اِنِّ الصَّومِ لَيسَ مِنَ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ إِنَّمَا جَعَلَ اللهُ ذَلِکَ حِجاباً مِمَّا سِوَاهَا مِنَ الفَواحِشِ مِنَ الفِعلِ وَ القَولِ يَفَطِّرَ الصَّائِمَ مَا اَقَلَّ الصُّوَّامَ وَ اکثَرَ الجُوَّاع»(2)

چه کمند روزه داران واقعي و چه زيادند گرسنگان؟
 

همانا روزه فقط پرهيز از طعام و شراب نيست، هر آينه خداوند خوردنيها و آشاميدني ها را حجاب و حايل از غير اين دو، از فواحش و گناهاني چون دروغ و غيبت و زنا و ظلم از افعال و اقوال که باعث افطار روزه يا تقليل کمال روزه مي شود قرار داده است آنگاه پيامبر(ص) فرمود: چه کمند روزه داران واقعي، و چه زيادند گرسنگان روزه دار، که حظي جز گرسنگي نمي برند.
و اين است آداب و شرائط و فوائد و خصوصيات روزه و اوصاف روزه دار، خداوند به ما نيز اين توفيق را عطا فرمايد.

پي نوشت ها :
 

1) سوره مريم، آيه28.
2) بحار الانوار/ج93/ص293- وسائل الشيعه/ج10/ص166.
 

منبع: ماهنامه راه قرآن، شماره35.