مقدمه
در جهان پيرامون ما، هر کاري ابزاري دارد و با هر ابزاري کار مخصوصي را مي توان انجام داد، به طور مثال با چشم مي توان ديد، با گوش مي توان شنيد، با عقل مي توان فکر کرد و … به فرموده امام صادق (ع) «ابي الله ان يجري الاشياء الا باسبابٍ» (1) خداوند اجرا نمي کند کارها را مگر با ابزار آنها.
دعا، خواستن بنده از خداوند است و اين وسيله اي است که بنده به کمک آن مي تواند خواسته ي خود را از خداوند متعال بخواهد تا خداوند اجابت نمايد.
کارايي دعا به اندازه اي است که با آن مي توان مقدرات الهي را تغيير داد و أجل را بازگرداند. پيامبر اکرم (ص) فرمود: «ان الحذر لا ينجي من القدر، ولکن ينجي من القدر الدعاء» (2) پرهيز و مواظبت، (انسان را) از مقدرات نمي رهاند و لکن با دعا مي توان مقدرات را تغيير داد.
روايات بسياري داريم که دعا را از اسباب و مقدرات الهي برشمرده است «ان الدعاء من القدر» (3)، بنابراين دعا خود از ابزارهايي به شمار مي آيد که در مقدرات و سرنوشت بندگان موثر است.
خداوند سبحان از باب رحمت و لطف خود به طور مستقيم، دعاي دعاگويان را پذيرفته و آن را اجابت مي نمايد.
«اجيب دعوه الداع اذا دعان» (4)
(هنگامي که دعاکننده (مرا بخواند)، من او را اجابت مي نمايم).
پس اين وسيله هيچ گونه منافاتي با مقدرات الهي ندارد، زيرا دعا نيز از سنخ اسباب و از مقدرات است، مثلاً اگر مقدر شده باشد مصيبتي به انساني وارد شود، آن شخص مي تواند با دعاي خود و اجازه ي خداوند، مانع اين مصيبت گردد. (5)
در اين جا ذکر اين نکته جالب است که بيشترين و عمده ترين معجزات پيامبران، به قبول دعاي آنها برگشت مي کند، يعني آنها از خدا خواسته اند، خداوند هم دعاي آنها را قبول کرده و توان آوردن معجزه را به آنان داده است، به طوري که هيچ عقلي به صورت معمول نمي تواند سبب آن را درک کند. (6)
بخش اول:
بررسي واژه ي دعا و تشويق به دعا در قرآن و روايات
به نظر مي رسد که ابتدا اندکي پيرامون واژه ي دعا در دين مبين اسلام صحبتي به ميان آيد. زيرا دعا تنها در اسلام نبوده و اديان قبل نيز با راهنمايي هاي پيامبران الهي، دعا مي کردند.
رسول گرامي اسلام (ص) و ائمه معصومين (ع) سبک و روش دعا و خواستن از خداوند را به طور دقيق به مسلمانان آموزش داده اند و مسلمين با ابزار دعا از خداي تبارک و تعالي خواسته ي خود را درخواست مي نمودند.

بررسي واژه ي دعا
 

دعا به معناي خواندن و دعوت نمودن است.
خواندن و دعا کردن به اين منظور است که دعاکننده مي خواهد توجه کسي را که مي خواند به سوي خود جلب نمايد و به هدف خود برسد.
دعا غالباً با لفظ يا اشاره محقق مي شود.
استجابت دعا به مفهوم پذيرفته شدن دعاي دعاکننده از سوي کسي است که خوانده مي شود.
دعاي حقيقي وقتي محقق مي شود که شخص خوانده شده، بتواند به دعا کننده، توجه کامل نموده و با علم و قدرتش خواست او را اجابت کند و اين مخصوص ذات خداوند عليم و قدير است که اجابت کننده ي حقيقي نيز اوست.
بنابراين بُتها که توجه و ادراک ندارند يا انسانها که توجه و ادراک دارند ولي قدرت برآوردن نياز ديگران را ندارند اگر خوانده شوند، به اين عمل دعاي حقيقي گفته نمي شود، بلکه دعائي صوري و ظاهري است.
دليل اين گفته را مي توان آيه اي از قرآن قرار داد که خداوند در آن، حق دعا را منحصراً براي خود دانسته و توان اجابت آن را از ديگران نفي نموده است:
«له دعوه الحق والذين يدعون من دونه لا يستجيبون لهم بشيء» (7)
( و فراخواني راستيني (دعاي حقيقي) از آنِ اوست، معبودهايي را که (مشرکان) به جاي خدا مي خوانند، (هرگز) به دعوت آنها پاسخ نمي گويند.)
آري، دعاي حقيقي و صحيح، خواستن از خدا است و اجابت آن اختصاص به حضرت حق دارد، زيرا او شنونده ي دعاي بنده، نزديک به او و اجابت کننده ي آن دعا است، و اوست بي نياز و صاحب علم و قدرت و رحمت.
در اين جا ذکر اين نکته مفيد است که دعا فقط صدا زدن و ندا کردن نيست، بلکه خواستن بنده از پروردگار است، خواه اين تقاضا با لفظ و زبان باشد يا اشاره و قلب، با صداي آرام باشد يا صداي بلند، آنچه مهم است اين که شخص دعاکننده بايد به بندگي خود از يکسو و مقام ربوبيت خداوند از سوي ديگر توجه کامل داشته باشد يعني از آنچه غير خدا است قطع اميد کند و نياز خود را فقط از خداي خويش بخواهد.
جمع بندي
با توجه به اين که مفهوم دعاي انسان، به هدف جلب توجه خداوند و طلب رحمت و عنايت پروردگار انجام مي شود، مي توان گفت که عبادت در حقيقت نوعي دعا است، زيرا بنده خودش را در مقام بندگي، عبوديت و اتصال به مولايش قرار مي دهد و اين همان معناي دعايي است که خداوند متعال به آن اشاره فرموده است:
«ادعوني استجب لکم ان الذين يستکبرون عن عبادتي سيدخلون جهنم داخرين» (8)
(بخوانيد مرا تا [دعاي] شما را اجابت کنم. همانا آنانکه از [دعا و] عبادت من اعراض و سرکشي کنند، به زودي با ذلت و خواري وارد دوزخ شوند).
با توجه به اين که در اين آيه ي شريفه، اول تعبير دعا و پس از آن لفظ عبادت آمده است مي توان پي برد که حقيقت عبادت همان دعا است. (9)
تذکر: پيرامون اين نکته که توسل به اولياء خدا و شفيع قرار دادن آنها، منافات با خواستن حقيقتي از خداي متعال ندارد.
تشويق به دعا در قرآن کريم و سخنان معصومين (عليهم السلام)
قرآن و اهل بيت (عليهم السلام)، مردم را به دعا کردن و خواستن حوائج خود از خداوند تشويق کرده اند.
در اينجا به طور نمونه به چند آيه و روايت اشاره مي کنيم.

آيات قرآن کريم
 

خداوند در سوره ي بقره خطاب به رسول گرامي اسلام (ص) مي فرمايد: «و اذا سألک عبادي عنّي فانّي قريب اجيب دعوه الداع اذا دعان فليستجيبوا لي و ليؤمنوا بي لعلهم يرشدون) (10)
(و (اي رسول ما) هنگامي که بندگانم درباره من از تو سؤال کنند (به آنان بگو) من نزديکم و به خواسته ي دعا کننده هنگامي که مرا بخواند پاسخ مي دهم. پس آنها نيز دعوت مرا اجابت کنند و به من ايمان بياورند؛ باشد که راه يابند.)
در آيه اي ديگر خطاب به کساني که در عبادت خدا تکبر مي ورزند چنين مي فرمايد: «و قال ربکم ادعوني استجب لکم ان الذين يستکبرون عن عبادتي سيدخلون جهنم داخرين) (11)
(پروردگار شما گفت مرا بخوانيد، شما را اجابت مي کنم. همانا کساني که در عبادت من تکبر مي ورزند، به زودي داخل جهنم مي شوند در حالي که خوار و ذليل هستند.)
در اين آيه نيز خداوند، نقش خويش را در اجابت دعا بيان مي دارد که: « امن يجيب المضطر اذا دعاه و يکشف السوء» (12)
( يا کيست که درمانده را، چون دعا کند و او را بخواند اجابت مي کند و گرفتاري او را برطرف مي سازد.)

احاديث معصومين(عليهم السلام)
 

پيامبر اعظم (ص) فرمود:
 

«الدعاء مخ العباده، و لا يهلک مع الدعاء احد» (13)
دعا مغز و روح عبادت است و با استفاده از دعا، هيچ کس هلاک نمي شود.

* پيامبر اکرم (ص) فرمود:
 

آيا مي خواهيد شما را به اسلحه و ابزاري که از دشمنان حفظتان کرده و روزيتان را زياد نمايد، راهنمايي کنم؟ گفتند: بلي اي رسول خدا، فرمود: شب و روز پروردگارتان را بخوانيد و دعا کنيد؛ بدرستي که دعا، سلاح مؤمن است «فان سلاح المومن الدعاء» (14)

* امام صادق (ع) فرمود:
 

«الدعاء کهف الإجابه کما ان السحاب کهف المطر» (15)
دعا مخزن [گنجينه ي] اجابت است چنانکه ابر مخزن باران است.

* امام صادق(ع) فرمود:
 

«اکثروا من ان تدعوا الله فان الله يحب من عباده المؤمنين ان يدعوه، و قد وعد عباده المؤمنين الاستجابه…» (16)
[اين حالت در شما باشد که] خدا را بسيار بخوانيد چون خداوند دوست دارد که بندگان مؤمنش او را بخواند و او نيز به آنان وعده اجابت داده است… .

* امام صادق (ع) فرمود:
 

«… فأکثر من الدعاء فإنه مفتاح کل رحمه و نجاح کل حاجه و لا ينال ما عندالله عزَّ و جل الاّ بالدعاء و انه ليس باب يکثر قرعه الا يوشک ان يفتح لصاحبه.» (17)
… بسيار دعا کن که کليد هر رحمت و پيروزي در هر حاجتي است، هرگز به آنچه نزد خداوند است دست نخواهد يافت جز به وسيله دعا، و هيچ دري بسيار کوبيده نشود جز اينکه اميد باز شدن آن نزديک شود.

* امير مومنان (ع) فرمود:
 

«ما کان الله ليفتح باب الدعاء و يغلق عليه باب الإجابه» (18)
امکان ندارد که خداوند در دعا را بگشايد و در اجابت را بر او ببندد.

* اميرمؤمنان (ع) فرمود:
 

«احب الاعمال الي الله عز وجل في الارض الدعاء…» (19)
محبوبترين کار در روي زمين نزد خداوند عزوجل دعا است… .

* رسول خدا (ص) فرمود:
 

«اعجز الناس من عجز عن الدعاء …» (20)
ناتوان ترين مردم آن کسي است که از دعا کردن ناتوان باشد…

* پيامبر گرامي اسلامي (ص) فرمود:
 

« ما من شيء اکرم علي الله تعالي من الدعاء» (21)
هيچ چيزي نزد خداوند متعال گرامي تر از دعا نيست.

* اميرالمؤمنين (ع) فرمود:
 

«الدعاء تُرسُ المؤمن» (22)
دعا سپر(ي براي محافظت از) مؤمن است.

* مولاي متقيان علي (ع) فرمود:
 

احب الاعمال الي الله عز وجل في الارض الدعاء» (23)
محبوب ترين کارها نزد خداوند در زمين، دعا است.

* حضرت علي (ع) فرمود:
 

«ادفعوا امواج البلاء بالدعاء ما المبتلي الذي قد اشتد به البلاء بأحوج الي الدعاء من المعافي الذي لا يأمن البلاء» (24)
موج هاي بلا را با دعا دفع کنيد چرا که شخصي که در عافيت است به دعا نيازمندتر است از کسي که گرفتار و در فشار مي باشد زيرا او نيز در هر حال ايمن از بلا نيست.

امام زين العابدين (ع) فرمود:
 

«الدعاء يرد البلاء النازل و ما لم ينزل» (25)
دعا بلائي را که نازل شده و بلائي را که نازل نشده برمي گرداند.

امام جعفر صادق (ع) مي فرمايد:
 

«الدعاء يرد القضاء بعد ما ابرم ابراما، فاکثروا من الدعاء فانه مفتاح کل رحمه، و نجاح کل حاجه، و لا ينال ما عندالله الا بالدعاء، و ليس باب يکثر قرعه الا يوشک ان يفتح لصاحبه» (26)
دعا قضاي حتمي را بر مي گرداند هرچند قضاء محکم و مسلم باشد، پس زياد دعا کنيد چرا که دعا کليد رحمت هاست و (وسيله ي) دست يابي به همه ي حاجت هاست، هيچ کس به نعمت هاي خاص که پيش خداست نمي رسد مگر با دعا. همانا کسي که درب منزلي را زياد بزند اميد است که آن درب به رويش باز شود.

امام جعفر صادق (ع) مي فرمايد:
 

«الدعاء انفذ من السنان الحديد» (27)
دعا، نافذتر از نوک نيزه آهني است.

امام موسي کاظم (ع) فرمود:
 

«عليکم بالدعاء، فان الدعاء و الطلب الي الله يرد البلاء، و قد قدر و قضي فلم يبق الا إمضاؤه، فإذا دعي الله و سئل صرفه صرفه» (28)
دعا کنيد، همانا دعا و خواستن (حاجت) از خداوند متعال، بلا را بر مي گرداند (اگر) مقدّر شده باشد و در مرحله ي قضاء هم تصويب شده باشد و فقط امضاء نشده باشد، هنگامي که بنده از خدا بخواهد بلاء را از دور کند، خداوند دور مي کند.
امام رضا (ع) در حديثي به اصحاب خود مي فرمايد:
«عليکم بسلاح الأنبياء، فقبل ما سلاح الأنبياء؟ قال (ع) : الدعاء» (29)
از سلاح انبياء استفاده کنيد، گفتند اسلحه ي پيامبران چيست؟ فرمود: دعا.

پي نوشت ها :
 

1- کافي: ج 1، ص 183، ح 7.
2- دعوات راوندي: ص 284، ح 4.
3- الميزان: ج 2، ص 41.
4- بقره: آيه 186.
5- «الدعا يردالقضاء المبرم» «دعا قضاي حتمي الهي را بر مي گرداند». خصال: ص 620، ضمن ح 10(حديث اربعمأه).
6- الميزان: ج 2، ص 43، ذيل آيه 186.
7- رعد: آيه 14.
8- غافر: آيه 60.
9- الميزان: ج 10، ص 38-39.
10- بقره: آيه 186.
11- غافر: آيه 60.
12- نمل: آيه 62.
13- دعوات راوندي: ص 18، ح 8.
14- عده الداعي: ص 16.
15- کافي: ج 2، ص 471، ح 1.
16-کافي: ج 8، ص 7، ح 1.
17- کافي: ج 2، ص 470، ح 7.
18- عده الداعي: ص 29.
19- کافي: ج 2، ص 467-468، ح 8.
20- عده الداعي: 34 ص 41.
21- مکارم الأخلاق: ص 283.
22- عده الداعي: ص 16.
23- مکارم الأخلاق: ص 284.
24- دعوات راوندي: ص 21، ح 23.
25- عده الداعي: ص 17.
26- مکارم الأخلاق: ص 284.
27- کافي: ج 2، ص 469، ح 7.
28- عده الداعي: ص 17.
29- بحارلأنوار: ج 93، ص 295، ضمن ح 23.

منبع:کتاب چه کنيم دعايمان به اجابت برسد
ادامه دارد
/ع