وَ اعْلَمْ اَنَّهُ لَيْسَ شَيءٌ بِاَدْعي اِلي حُسْنِ ظَنَّ والٍ بِرَعِيَّتِهِ مِنْ اِحْسانِهِ اِلَيْهِمْ، وَ تَخْفِيفِهِ الْمَؤُوناتِ عَنْهُمْ، وَ تَرْكِ اسْتِكْراهِهِ اِيّاهُمْ عَلي ما لَيْسَ لَهُ قِبَلَهُمْ. فَلْيَكُنْ مِنْكَ فِي ذلِكَ اَمْرٌ يَجْتَمِعُ لَكَ بِهِ حُسْنُ الْظَنِّ بِرَعِيّتِكَ، فَاِنَّ حُسْنَ الْظَّنِّ يَقْطَعُ عَنْكَ نَصَباً طَوِيلاً.
وَ اِنَّ اَحَقَّ مَنْ حَسُنَ ظَنُّكَ بِهِ لَمَنْ حَسُنَ بَلاؤُكَ عنْدَهُ، وَ اِنَّ اَحَقُّ مَنْ ساءَ ظَنُّكَ بِهِ لِمَنْ ساءَ بَلاؤُكَ عِنْدَهُ.
وَ لا تَنْقُضْ سُنَّهً صالِحَهً عَمِلَ بِها صُدُورُ هذِهِ الْاُمَّهِ، و اجْتَمَعَتْ بِهَا الْاُلْفَهُ، وَ صَلَحَتْ عَلَيْهَا الرَّعِيَّهُ، وَ لا تُحْدِثَنَّ سُنَّهً تَضُرُّ بِشَيءٍ مِنْ ماضِي تِلْكَ السُّنَنِ فَيَكوُنَ الْاَجْرُ لِمَنْ سَنَّها، وَ الْوِزْرُ عَلَيْكَ بِما نَقَضْتَ مِنْها.
وَ اَكْثِرُ مُدارَسَهَ الْعُلماءِ، وَ مُثافَتهَ الْحُكماءِ، فِي تَثْبِيتِ ما صَلَحَ عَلَيْهِ اَمْرُ بِلادِكَ، وَ اِقامَهِ مَا اسْتَقامَ بِهِ النّاسُ قَبْلَكَ.

چه خوش باشد كه نسبت بر اهالي
بود پيوسته حسن ظن والي

براي بودن حسن گمانش
نباشد دعوتي بهتر از آنش

كه پيوسته كندشان لطف و احسان
سبك ساز و گرامي هاي ايشان

كه راحت بر دل ايشان نيارد
به تكليفي كه ز ايشان حق ندارد

تو را لازم بود كاري نمودن
ز هر جانب به حسن ظن فرودن

چو حسن ظن بود از هر دو جانب
شوي آسوده از رنج و متاعب

بسي دشواري آساني پذيرد
گران جاني سبك جاني پذيرد

كسي كز امتحان نيكو درآيد
سزد گر حسن ظنت را فزايد

گمان بد سزاوارست آن را
كه نيكو بر نتابد امتحان را

مكن نقض آن پسنديده سنن را
عملكرد سران انجمن را

صدور امت آن را كار بستند
از آن الفت به دست آورده استند

از آن اصلاح در كار رعيت
شود پيدا و الفت را مزيت

به زشتي سنتي احداث منماي
به كاري زشت نام خود ميالاي

مكن ناگه رسد زين زشت ترتيب
به نيكو سنت بگذشته آسيب

برد اجر آن كه آن سنت نهاده
تو وزر نقض بر ذمت نهاده

بيفزا خلطه و آميزش خويش
به اهل علم و مرد حكمت انديش

كه با تصويب ايشان كار بندي
در اصلاح امور ملك چندي

بلادي را كه اندر عهده ي توست
مهل گردد اساس كارشان سست

چنان كن استقامت را فزوده
كه پيش از تو قوام خل بوده

وَ اَعْلَمْ اَنَّ الْرَّعِيَّهَ طَبَقاتٌ لا يَصْلُحُ بَعْضُها اِلاّ بِبَعْضٍ، وَ لا غِني بِبَعْضِها عَنْ بَعْضٍ: فَمِنْها جُنُودُ اللهِ، وَ مِنْها كُتّابُ الْعامَّهِ وَ الْخاصَّهِ، وَ مِنْها قُضاهُ الْعَدْلِ، وَ مِنْها عُمّالُ الْاِنْصافِ و الرَّفْقِ، وَ مِنْها اَهْلُ الْجِزْيَهِ وَ الْخَراجِ مِنْ اَهْلِ الذِّمَهِ وَ مُسْلِمَهِ النّاسِ، وَ مِنْها التُّجّارُ وَ اَهْلُ الصِّناعاتِ، وَ مِنْها الطَّبَقَهُ السُّفْلي مِنْ ذَوِي الْحاجَهِ وَ الْمَسْكَنَهِ، وَ كُلُّ قَدْ سَمَّي اللهُ سَهْمَهُ، وَ وَضَعَ عَلي حَدِّهِ وَ فَرِيضَتِهِ فِي كِتابِهِ اَوْ سُنَّهِ نَبيِّهِ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ عَهْداً مِنْهُ عِنْدَنا مَحْفُوظاً.
فَالْجُنُودُ بِاِذْنِ اللهِ حُصُونُ الرَّعِيَّهِ، وَ زَيْنُ الْوُلاهِ،‌ وَ عِزُّ الدِّينِ، وَ سُبُلُ الْاَمْنِ، وَ لَيْسَ تَقُومُ الرَّعِيَّهُ اِلا بِهِمْ. ثُمَّ لا قِوامَ لِلْجُنُودِ اِلّا بِما يُخْرِجُ اللهُ لَهُمْ مِنَ الْخَراجِ الَّذي يَقْوَوْنَ بِهِ فِي جِهادِ عَدُوَّهِمْ، وَ يَعْتَمِدُونَ عَلَيْهِ فِيما يُصْلِحُهُمْ وَ يَكُونُ مِنْ وَرا‌ءِ حاجَتِهِمْ.
ثُمَّ لا قِوامَ لِهذَيْنِ الصِّنْفَيْنِ اِلاّ بِالصِّنْفِ الثّالِثِ مِنَ الْقُضاهِ وَ الْعُمّالِ وَ الْكُتّابِ، لِما يُحْكُمُونَ مِنَ الْمَعاقِدِ، وَ يَجْمَعُونَ مِنَ الْمَنافِعِ، وَ يُؤْتَمنُونَ عَلَيْهِ مِنْ خَواصِّ الْاُمُورِ وَ عَوامِّها.
وَ لا قِوامَ لَهُمْ جَمِيعاً اِلاّ بِالتُّجّارِ وَ ذَوِي الصِّناعاتِ فِيما يَجْتَمِعُونَ عَلَيْهِ مِنْ مَرافِقِهِمْ، وَ يُقِيمُونَهُ مِنْ اَسْواقِهِمْ، وَ يَكْفُونَهُمْ مِنَ التَّرَفُّقِ بِاَيْدِيهِمْ مِمّا لا يَبْلُغُهُ رِفْقُ غَيْرِهِمْ. ثُمَّ الطَّبَقَهُ السُّفْلي مِنْ اَهْلِ الْحاجَهِ وَ الْمَسْكَنَهِ الَّذينَ يَحِقُّ رِفْدُهُمْ وَ مَعُونَتُهُمْ.
وَ فِي اللهِ لِكُلٍّ سَعَهٌ، وَ لِكُلٍّ عَلَي الْوالِي حَقُّ بِقَدَرِ ما يُصْلِحُهُ، وَ لَيْسَ يَخْرُجُ الْوالِي مِنْ حَقِيقَهِ ما اَلْزَمَهُ اللهُ مِنْ ذلِكَ الا بِالْاِهْتِمامِ وَ الْاِسْتِعانَهِ بِاللهِ، وَ تَوْطِينِ نَفْسِهِ عَلي لُزوُمِ الْحَقِّ، وَ الصَّبْرِ عَلَيْهِ فِيما خَفَّ عَلَيْهِ اَوْ ثَقُلَ.

بدان مالك رعيت چند قسم است
به عدت جملشان را هفت اسم است

كه سامان و صلاح بعضي آنان
ندارد جز به بعض ديگر امكان

همي اين فرقه زان فرقه غني نيست
كه اعضا روي هم جز يك تني است

نخستين فرقه لشگرهاي يزدان
كه با اعداء ستيزند از دل و جان

دويم باشد دبيران قلمزن
كتاب خرج و انشاء را رقم زن

سوم خود قاضيان عدل دل صاف
چهارم عاملان رفق و انصاف

به پنجم اهل جزيت يا خراجات
ششم اهل تجارت يا صناعات

بود هفتم گروه بي بضاعت
كه مسكينند و اهل فقر و حاجت

خداوند يگانه در كتابش
همي در سنت ختمي مآبش

به هر يك زين گروه هفتگانه
مقرر كرده سهمي عادلانه

به عهدي كان بنزد ماست يزدان
معين كرده تكليفي بر ايشان

به اذن حق بود حصني سپاهش
كه آسايد رعيت در پناهش

سپه زينت فضاي واليان است
سپه با عزت دين تو امان است

طريق امن با لشگر گشايد
رعيت بي سپه هرگز نپايد

نباشد نيز لشگر را قوامي
نه ساماني و نه هرگز دوامي

بجز با آن كه خراجي كش مقرر
براي خرج لشكر كرده داور

كه لشگر را همي در جنگ اعدا
توانايي شود ز آن مايه پيدا

صلاح كار را باشد سزاوار
كند حاجت روايي شان به هر كار

براي اين دو صنف ار نيك داني
قوامي نيست اندر زندگاني

بدون صنف سيّم در همه حال
ز كتّاب و قضات عدل و عمّال

كه ايشان راست در هر كار تدبير
وز ايشان ظاهر اندر ملك تعمير

به رتق و فتق هر كارند در كار
به گرد آوردن هر نفع هشيار

امين مردمان از خاص و عامند
ولي اين فرقه ها هم بي قوامند

مگر با تاجران و اهل صنعت
ز اهل پيشه و كسب و زراعت

كه گرد آيند در بازارگاني
درست آرند كار زندگاني

به نرمي گرد كرده سود چندي
بدست آرند دستار پسندي

در داد و ستد را باز كرده
به نيكو خدمتي آغاز كرده

كه مستغني از ايشان هيچ كس نيست
بدين خدمت كسي را دسترس نيست

بود آن فرقه ي ديگر فقيران
بقيه مسكنت مانده اسيران

رعايت كردن ايشان ضرور است
خوش آيند خداوند غفور است

خدا را از براي جملگي شان
بود يك وسعتي در حال ايشان

براي جمله شان حقي مقدر
شده بر ذمت والي مقرر

به قدر آنكه اندر هر دو عالم
صلاح جمله هاشان آيد فراهم

به والي لازم است آن حق بداند
كه فرمايد ادا تا مي تواند

وليكن در اداي فرض دادار
نمي آيد برون از عهده ي كار

به طوري كه حقيقت را بشايد
مگر در كارها همت نمايد

بخواهد ياري از يزدان مطلق
به خود لازم كند خشنودي حق

بود صبر و تحمل آن چنانش
كه سهل آيد همه كار گرانش

فَوَلِّ مِنْ جُنُودِكَ اَنْصَحَهُمْ فِي نَفْسِكَ للهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِامامِكَ، وَ اَنْقاهُمْ جَيْباً؛ وَ اَفْضَلَهُمْ حِلْماً، مِمَّنْ يُبْطِيُّ عَنِ الْغَضَبِ، وَ يَسْتَرِيحُ اِلَي الْعُذْرِ، وَ يَرْاَفُ بِالضُّعَفاءِ، وَ يَنْبُو‌ عَلَي الْاَقْوِياءٍ، وَ مِمَّنْ لا يُثيرُهُ الْعُنْفُ، وَ لا يَقْعُدُ بِهِ الضَّعْفُ.
ثمَّ الْصَقْ بِذَوِي الْاَحْسابِ وَ اَهْلِ الْبُيُوتاتِ الصّالِحَهِ وَ الْسَّوابِقِ الْحَسَنَهِ، ثُمَّ اَهْلِ النَّجْدَهِ وَ الشَّجاعَهِ وَ السَّخاءِ وَ السَّماحَهِ، فَاِنَّهُمْ جِماعٌ مِنَ‌ الْكَرَمِ، وَ شُعَبٌ مِنَ الْعُرْفِ.
ثُمَّ تَفَقَّدْ مِنْ اُمُورِهِم ما يِتَفَقَّدُ الْوالِدانِ مِنْ وَلَدِهِما، وَ لا يَتَفاقَمَنَّ فِي نَفْسِكَ شَيءٌ قَوَّيْتَهُمْ بِهِ، وَ لا تَحْقِرَنَّ لُطْفَاً تَعاهَدْتَهِمْ بِهِ وَ اِنْ قَلَّ، فَاِنَّهُ داعِيَهٌ لَهُمْ اِلي بَذْلِ النَّصِيحَهِ لَكَ، وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِكَ. وَ لا تَدَعْ تَفَقُّدَ لَطِيفِ اُمُور‍ِهِمْ اتِّكالاً عَل جَسيمِها، فَاِنَّ لِلْيَسِير مِنْ لُطْفِكَ مَوْضِعاً يَنْتَفِعُونَ بِهِ، وَ لِلْجَسيمِ مَوْقِعاً لا يَسْتَغْنُونَ عَنْهُ.
وَلْيَكُنْ اثَرُ رُؤُوسِ جُندِكَ عِنْدَكَ مَنْ واساهُمْ فِي مَعُونَتِهِ، وَ اَفْضَلَ عَلَيْهِمْ مِنْ جِدَتِهِ، بِما يَسَعُهُمْ وَ يَسَعُ مَنْ وَراءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ اَهْلِيهِمْ، حَتّي يَكُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً واحِداً فِي جهادِ الْعَدُوِّ، فَاِنَّ عَطْفَكَ عَلَيْهِمْ يَعْطِفُ قُلُوبَهُمْ عَلَيْكَ.
وَ اِنَّ اَفْضَلَ قُرَّهِ عَيْنِ الْوُلاهِ اسْتِقامَهُ الْعَدْلِ فِي البِلادِ، وَ ظُهُورُ مَوَدَّهِ الرَّعيَّهِ؛ وَ انَّهُ لا تَظْهَرُ مَوَدَّتُهُمْ اِلاّ بِحِيطَتِهِمْ عَلي وُلاهِ اُمورِهِمْ، وَ قِلَّهِ اسْتِثْقالِ دُوَلِهِم وَ تَركِ اسْتِبْطاءِ انْقِطاعِ مُدَّتِهِمْ.
فَافْسَحْ فِي امالِهِمْ، وَ واصِلْ فِي حُسْنِ الثَّناءِ عَلَيْهِمْ، وَ تَعْدِيدِ ما اَبْلي ذَوُو الْبَلاءِ مِنْهُمْ، فَاِنَّ كَثْرَهَ الذِّكْرِ لِحُسْنِ اَفْعالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجاعَ، وَ تُحَرِّضُ النّاكِلَ اينل شاءَ اللهُ تَعالي.
ثُمَّ اَعْرِفْ لِكُلِّ امْرِيءٍ مِنْهُمْ ما اَبْلي، وَ لا تُضِيفَنَّ بَلاءَ امْرِيءٍ اِلي غَيِرِهِ وَ لا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غايَهِ بَلائِهِ، وَ لا يَدْعُوَنَّكَ شَرَفُ امْرِيءٍ اِلي اَنْ تُعَظِّمَ مِنل بَلائِهِ ما كانَ صَغيراً، وَ لا ضَعَهُ امْريءٍ اِلي اَنْ تَسْتَصْغِرَ مِنْ بَلائِهِ ما كانَ عَظيماً.
وَ ارْدُدْ اِليَ اللهِ وَ رَسُولِهِ ما يُضْلِعُكَ مِنَ‌ الْخُطُوُبِ وَ يَشْتَبِهُ عَلَيْكَ مِنَ الْاُمُورِ، فَقَدْ قالَ اللهُ سُبْحانَهُ لِقَوْمٍ اَحَبَّ اِرْشادَهُم: (يا اَيُّها الَّذِينَ امَنُوا اَطِيعُوا اللهَ و اَطيعُوا الرَّسُولَ وَ اُوليِ الْاَمْرِ مِنْكُم، فَاِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيءٍ فَرُدُّوهُ اِليَ اللهِ وَ الرَّسُولِ). فَالرَّدُّ اِليَ اللهِ: اَلْاَخْذُ بِمُحْكَمِ كِتابِه، وَ الرَّدُّ اِلَي الرَّسُولِ: اَلْاَخْذُ بِسُنَّتِهِ الجامِعَهِ غَيْرِ الْمُفَرَّقَهِ.

تو اي مالك ز خيل نيك مردان
كسي را والي و سردار گردان

كه او را پيش خود سنجيده باشي
ز لشگر برترش فهميده باشي

چنان دانسته باشي كآن خردمند
ندارد در ديانت هيچ مانند

بود دل با خداي لاينامش
عقيدت بر پيمبر هم امامش

پي خشنودي اين جمله يك سر
نصيحت گوي تر هم پارساتر

حيا را بيشتر پرهيزكاريش
فزون از جمله حلم و بردباريش

به خشم آيد و ليكن دير آيد
پذيرد عذر با لطفي كه شايد

ضعيفان را نمايد مهرباني
ولي مر اقويا را سرگراني

نخيزد زود اگر عنفي ببنيد
نه بي خود زود ار سستي نشيند

به خود نزديك كن صاحب حسب را
كزين نزديكي افزايي ادب را

به صاحب دودمان ها يار شو يار
هرآن نيكو سوابق يار خود دار

هر آن كو سابقه اعمال او نيك
بود شايسته گر خوانيش نزديك

همي با صاحب جود و فتوت
جوانمرد و دلير و با شجاعت

كه بر بيج معارف شاخ و بركند
ز بازار مكارم زاد و بركند

مودّت جوي و با خود يارشان كن
تفقد هر زمان از كارشان كن

پدر دان خويش را اين جمله فرزند
پدر سان پرس از فرزند دلبند

مدان سخت و مكن خاطر پريشان
به چيزي گر توانايي دهي شان

به ايشان لطف خود مشمار كوچك
مدان اندك اگر چه باشد اندك

چرا كاين لطف اندك را اثرهاست
تو را از جانب ايشان ثمرهاست

كه دلها را به سويت جاذب آيد
به حسن ظن ايشان جالب آيد

نصيحت ها كنند از نيكخواهي
از ايشان سوديابي در دواهي

اگر داري تو در دل آرزويي
كني كامل تر ايشان را نكويي

مده با اين خيال خويش از دست
تفقدهاي نرم و نازك و پست

كه لطف خورد را باشد مكاني
كه بخشد سودشان در هر زماني

ز لطف كاملت كاندر خيال است
كذلك بي نيازشان محال است

همي بايد مهين سردار لشگر
كسي باشد خردمند و هنرور

كه با لشگر كند طوري مواسات
كه لشگر را از او باشد مباهات

چنان وسعت دهد بر حال ايشان
كه ايشان را نباشد دل پريشان

زن و فرزندشان آسوده باشند
نه جان از بهر نان فرسوده باشند

كه لشگر چون شود آسوده احوال
يكي باشد سپه را همّ و آمال

همه با همّ واحد برخروشند
به هنگام جهاد از جان بكوشند

چو لشگر بيند از تو مهرباني
ببندد دل به مهرت جاوداني

درست آيد اگر اخلاص ايشان
اميران را شوند از جان نگهبان

امور دولتي را تا توانند
گران بر خويشتن هرگز ندانند

نخواهند آن كه زود آيد به انجام
به سردار و ولات و دولت ايام

بكن پس جهد در آمال ايشان
ثنا گويي كن از اعمال ايشان

تو را گر امتحاني داده باشند
ستايش كن كه بيش آماده باشند

هنرهاشان بهر دم در شمار آر
همي بستاي شان با حسن اطوار

هنرمندان به بستودن ببالند
چه ايشان طالب وصف كمالند

چو يزدان خواهد اين توصيف نيكو
فراري را به رزم آرد ز هر سو

بدان از هر كه هر كاري كه سرزد
ز هر مردي هنرهايي كه ورزد

به افراد سپه نيكو نظر كن
ز هر فردي تماشاي هنر كن

نكو بنگر به حال جمله لختي
كه هر يك را چه پيش آمد ز سختي

چو ديدي از كسي كاري نكو را
به ديگر كس مبند آن كار او را

ثنايش در خور احوال او كن
مكن تقصير و پاداشش نكو كن

مبين در حشمت مرد شريفي
مبين در فقر مسكين ضعيفي

كز او شايسته خواني كار كوچك
و ز اين كار بزرگي را تو اندك

به هر كاري كت آيد سخت و دشوار
به هر كاري كت آيد شبهه در كار

به يزدان بازگردان يا پيمبر
و ز ايشان رهنمايي خوه يك سر

كه فرموده است خود دادار با داد
گروهي را كه حق مي خواست ارشاد

كه اي ره بردگان بر سوي ايمان
به ايمان زندگان در كوي ايمان

اطيعوا الله آنگه اي كرامان
اطيعوا بر رسول و بر امامان

شما را گر نزاعي حاصل آيد
به چيزي كآن شما را در دل آيد

فَرُدُّوُه الي الله و الرسولي
نشايد تان در اين فرمان نكولي

چه هر كس جانب يزدان شتابد
كتاب محكمش را باز يابد

شتابد هر كه بر سوي پيمبر
بر او اخذ سنن گردد ميسر

كه او را سنتي گردآورنده است
جهاني را به الفت پرورنده است

كجا تفريق باشد در خصالش
كه از جمع است شيرازه كتابش

منبع: سالنماي النهج 1-5