نگاهي دوباره به نهج البلاغه يا چطور نهج البلاغه بخوانيم
 

کلام نهج البلاغه بيانات قرآن ناطق است و او قرآن صامت را بهترين تفسير خواهد بود. اما چرا به اين ميراث ارزشمند بهاي شايسته داده نمي شود و اين کتاب شريف در جايگاه واقعي خودش قرار نمي گيرد؟ آيا احترام گذاشتن به اين کتاب شريف و صاحب بزرگوار آن در برگزاري همايش و نامگذاري اماکن است؟ يا اينکه احترام واقعي، آوردن آن در متن کتاب هاي درسي از دبستان تا دانشگاه- به فراخور سن- است يا استفاده از مضامين آن در رسانه و فيلم؟ آيا غير از اين است که بسياري، از نهج البلاغه فقط نام امام علي (ع) را مي شناسند و تمام؟ هدف اين مقاله اين است که آشنايي مختصر و اوليه اي با اين کتاب و کلام ارزشمند فراهم آورد.
نزديک به هزار سال است که ابوالحسن محمد بن حسين طاهر ذوالمناقب مشهور به سيد رضي، دست به تدوين کتاب گرانسنگ نهج البلاغه زده و اکنون اين کتاب برادر قرآن، همراه و مفسر آن شناخته مي شود.

الف- نسخه هاي نهج البلاغه
 

تعداد نسخه هاي نهج البلاغه تقريبا به 20 نسخه اصلي مي رسد که معروفترين آنها در بين مردم ما نسخه بسيار وزين مرحوم محمد دشتي است و در جامعه مسلمانان جهان، نسخه مرحوم شيخ محمدعبده- از شاگردان سيد جمال الدين اسد آبادي- و صبحي صالح معروف ترين ها هستند.
نسخه مرحوم دشتي مزاياي متعددي دارد، مثل ترجمه روان، داشتن فهرست موضوعي مفصل، ترجمه توضيحات سيد رضي، شماره گذاري متن عربي و فارسي، توضيح نکات تاريخي و جغرافيايي- که در فهم خطبه يا نامه امام بسيار مؤثر است- و بررسي تطبيقي برخي فرازهاي اين کتاب با مکاتب و انديشه هاي روز دنيا.

ب- ترجمه ها و شرح هاي نهج البلاغه
 

در بين ترجمه هاي نهج البلاغه مي توان به شرح و ترجمه مرحوم علامه جعفري در 25 جلد اشاره کرد که شرحي بسيار عالمانه و دقيق است. علامه فقيد دکتر شهيدي نيز ترجمه بسيار رواني با حالت آهنگين و سجع فارسي دارند که معروف و قبول است اما در اين ميان، تقريبا اولين ترجمه نهج البلاغه به زبان فارسي را بايد از آن مرحوم علي نقي فيض الاسلام دانست که در حدود 70-60 سال قبل اين کار را به پايان رسانده است و در روزگار خود قدم مؤثري در جهت آشنايي فارسي زبانان با اين کتاب برداشته است.
شرح ابن الحديد معتزلي از شروح بسيار معروفي است که يکي از عالمان اهل سنت بر نهج البلاغه نگاشته است، چنان که مرحوم شيخ عبده-که دوران زندان با نهج البلاغه آشنا شده بود-ترجمه و شرح گونه اي بر آن کتاب نوشت و سهم بزرگي در آشنايي جامعه اهل سنت با اين کتاب ايفا کرد.

ج- قسمت هاي مختلف نهج البلاغه
 

همان طور که مرحوم سيد رضي در مقدمه خود بر نهج البلاغه مي گويد، کتاب از سه بخش اصلي تشکيل شده است.
خطبه ها: شامل 241 خطبه مي شود که برخي کامل و برخي تنها بخشي از يک خطبه هستند.
نامه هاي امام: شامل 79 نامه مي شود.
حکمت ها يا جملات قصار: 480 حکمت را در بر مي گيرد.
در بخش اول، امام در خطبه ها متعددي مثل خطبه قاصعه، خطبه متقين (همام)، خطبه شقشقيه، خطبه هاي امام در جنگ هاي سه گانه (جمل، صفين، نهروان) و ساير خطبه ها، شناخته مي شود. ساختار خطبه ها نوعا با حمد و تسبيح خداوند متعال و بيان نعمت هاي او و در ادامه ويژگي هاي رسول اکرم (ص) و اهل بيت ايشان آغاز مي شود؛ امام (ع) به تناسب در ادامه، موضوع اصلي را بسط و توضيح مي دهند و با آوردن مثال هاي متعددي از قرآن کريم و سنت نبوي، کلام خود را تاييد مي کند. خطبه هايي که سيد رضي جمع آوري کرده است، در پايان با برخي صفات حق تعالي يا نکات مهم ديگري به تناسب زمان و مکان خاتمه مي يابد.
در بخش دوم، امام (ع) در نامه هاي متعدد به افرادي مثل معاويه يا فرمانداران خود در ايالات اسلامي، حقيقت اسلام را نشان مي دهد. نامه هاي امام (ع) به فرزندش امام حسن مجتبي (ع) نمونه کاملي از الگوي تعليم و تربيت اسلامي است و نامه مشهور امام (ع) به مالک اشتر نخعي- فرمانده سپاه امام (ع) و حاکم مصر- نمونه عمل يک حاکم اسلامي را نشان مي دهد و اکنون به عنوان يک سند در سازمان ملل متحد به ثبت رسيده است. توصيه هاي دقيق و جامع امام (ع) در نامه به مالک در رفتار با طبقات گوناگون اجتماعي بسيار قابل توجه است.
در نامه هاي امام (ع) ارزش هاي اخلاقي، امتيازات اسلام و اهل بيت (ع)، مسائل تاريخي، خلافت حضرت و مسائل مربوط به آن، ويژگي هاي برخي از ياران و ارزش احکام ديني مورد بحث و امعان نظر امام (ع) قرار گرفته است. فصل مهمي از نامه هاي امام (ع) مربوط به برخوردهاي قاطع ايشان با زمامداران و حکام منصوب از سوي حضرت است که در مقابل تخلفات آنها مي ايستد و نسبت به برخورد قاطعانه با آنها تسامح نمي کند.
در بخش پاياني که مي تواند شروع بسيار خوبي براي نسل جوان در مطالعه نهج البلاغه باشد، جملات بسيار کوتاه اما دقيق و لطيف امام (ع) آورده شده است. برخي از جملات چنان است که سيد رضي تعريف و تمجيد برخي ادبا در مورد آنها را ذيل حکمت مربوطه آورده است؛ مثل جاحظ- اديب مشهور عرب- که گفته است اين جمله «قيمه کل امري ما يحسنه» را بايد طلا گرفت و عرب کلامي شيواتر از آن ندارد.
مسائل مهمي در روان شناسي، جامعه شناسي، اقتصاد، مديريت، حقوق، انسان شناسي، خداشناسي، مظلوميت و فضايل امام (ع) و اهل بيت (ع)، فلسفه احکام دين، مکارم اخلاقي، ملاحم (رويدادهاي آينده و پيشگويي هاي امام) در اين کلمات و جملات قصار آمده است.
براي بهره بردن از نهج البلاغه پيشنهاد مي شود ابتدا با مطالعه کتاب «سيري در نهج البلاغه» اثر استاد شهيد مرتضي مطهري يا کتاب «پيام جاودانه» استاد محمد رضا حکيمي، آشنايي کلي اي با فضاي نهج البلاغه به دست آيد و بعد براي پيگيري موضوع خاص، از فهرست موضوعي نسخه مرحوم دشتي استفاده شود.
منبع: ماهنامه فرهنگي همشهري آيه- شماره 4