پيش درآمد
 

مسجد، اسم مکان و در لغت به معناي جاي سجده و عبادت است(1) و در اصطلاح، به مکاني گفته مي شود که جايگاه عبادت و خضوع و خشوع است. هرچند واژه مسجد در مورد چهار ديواري خاصي به کار مي رود که براي عبادت ساخته شده است، اما در اسلام همه زمين، پاک و پاکيزه است و مي تواند سجده گاه و مسجد مؤمن قرار گيرد.
پيامبراکرم(ص) در حديثي پس از بيان فضيلت مسجد الحرام و مسجد الاقصي، به ابوذر فرمود:«حيثما ادرکتک الصلاة فصلّ و الارض لک مسجد(2)؛ هرجا وقت نماز رسيد، همان جا نماز بخوان که سرتاسر زمين براي تو مسجد است.»
واژه مسجد، با صيغه هاي مختلف 29 بار در قرآن به کار رفته و در بيشتر موارد، منظور مسجد الحرام است که به عنوان نخستين مسجد روي زمين شناخته و براي عبادت مردم ساخته شده است:
«إن أول بيت وضع للناس للذي ببکة مبارکاً و هديً للعالمينَ»(3)؛
«نخستين خانه اي که براي مردم قرار داده شده است، خانه اي است در مکه که مايه برکت و هدايت براي جهانيان است.»
مهم ترين نقش مسجد، مرکزيت بخشيدن به عبادت مسلمانان است. مسجد، محيطي است که انسان ناپاک نبايد وارد آن شود و فضا و زمين آن بايد از هرگونه پليدي محفوظ باشد.
مسجد علاوه بر مرکزيت براي عبادت، محلي براي نشان دادن اتحاد و هماهنگي امت و تمسک جمعي به «حبل الله» براي رسيدن به اهداف الهي و انساني، مرکزي براي حکومت و پس از آن، مکاني براي تعليم و تعلم بود.
در اين نوشته، تلاش بر اين است که ضمن آشنايي بيشتر با جايگاه و آداب مسجد، وظايف فرد در برابر مسجد و نقش سازنده آن را در زندگي تبيين کنيم و گامي براي رونق بيشتر مساجد برداريم. ان شاء الله.

الف) جايگاه مسجد
 

مسجد در فرهنگ اهل بيت(ع) مهمان خانه خدا در زمين، جايگاه نزول خيرات و برکات آسماني، خانه آگاهي و عبادت، عشق و محبت، صفا و صميميت، ايثار و رحمت، تجلي گاه بهشت در زمين و تفريح گاه موحدان است.(4)
پيامبراکرم(ص)، در اولين قدم براي تشکيل حکومت اسلامي، مسجد النبي را در مدينه پايه گذاري کرد که نخستين پايگاه علمي، سياسي، اجتماعي و حکومتي اسلام به شمار آمد و به عنوان مرکز آموزش معارف اسلامي و انسان سازي و مرکز حکومت و سياست گذاري شناخته شد.

1. خانه خدا
 

خداوند متعال مي فرمايد:
«و أن المساجد لله فلا تدعوا مع الله احداً»(5)؛
«مساجد براي خداست. پس احدي را جز او نخوانيد»؛ يعني همه چيز در مساجد براي خداست و مسجد بايد جاي تبليغ ارزش هاي الهي باشد.
رسول خدا فرمود:«در تورات نوشته شده است که: خانه هاي من روي زمين، مساجد هستند. آفرين به کسي که خود را در خانه اش پاکيزه کند و بعد براي ديدارم به خانه ام بيايد. آگاه باشيد بر ميزبان است که ميهمان را گرامي دارد؛ آنان که در تاريکي هاي شب به مساجد مي روند، بشارت باد بر آنان به نور درخشان در روز قيامت.»(6)
امام صادق(ع) فرمود:«بر شما باد به رفتن به مساجد؛ زيرا مساجد، خانه هاي خدا در روي زمين هستند. هر که پاکيزه وارد آنها شود، خداوند او را از گناهانش پاک مي کند و او را در زمره زائران خودش مي نويسد. پس در مساجد بسيار نماز و دعا بخوانيد.(7)
در حديث قدسي آمده است:«مساجد خانه هاي من در زمين هستند. مساجد براي اهل آسمان نورافشاني مي کنند؛ همان طور که ستارگان براي اهل زمين مي درخشند.»(8)

2. خانه پرهيزکاران
 

رسول خدا (ص)فرمود:«المسجد بيتُ کل تقي؛(9)
«مسجد، خانه هر پرهيزکار است.»
در حديث ديگر فرمود:
«مساجد، خانه پرهيزکاران است و کسي که مسجد خانه اش باشد، خداوند آسايش، آرامش و عبور از صراط را براي او تضمين مي کند.»(10)

3. خانه مؤمن
 

از پيامبراکرم(ص) نقل شده است که فرمود:«المسجد بيت کل مؤمنِ(11)؛ مسجد، خانه هر مؤمن است.»

4. جايگاه پيامبران(ص)
 

رسول گرامي(ص) فرمود:«المساجد مجالس الانبياء(12)؛ مساجد، جايگاه پيامبران است».

5. برترين مکان
 

رسول خدا(ص) فرمود:«خير البقاع المسجد و شرّ البقاع الاسواق(13)؛ بهترين مکان ها مسجد است و بدترين آنها بازار است.»

6. محبوب ترين مکان
 

امام علي (ع)فرمود:«هرکس بخواهد به مسجد وارد شود، با آرامش و وقار وارد شود؛ چون مساجد، خانه هاي خدا و محبوب ترين زمين ها نزد خداست و محبوب ترين فرد پيش خدا، کسي است که اول از همه وارد مسجد و پس از همه از آن خارج شود.»(14)
رسول اکرم(ص) فرمود: «نشستن در مسجد براي من بهتر از نشستن در بهشت است؛ زيرا در بهشت خشنودي خودم فراهم مي شود و در مسجد خشنودي خدا به دست مي آيد.»(15)
و در بيان ديگري فرمود:«أحب البلاد الي الله مساجدها و أبغض البلاد إلي الله اسواقها؛(16) محبوب ترين جا پيش خدا مساجد، و مبغوض ترين زمين پيش خدا بازارها هستند.»

7. ساختن مسجد
 

از آنجا که مساجد در اسلام جايگاه بسيار مهمي دارند، بر ساختن و تعمير مسجد تأکيد زيادي شده است. پيامبراکرم (ص)فرمود:«من بني مسجداً ولو مفحص قطاة بني الله له بيتاً في الجنة؛(17) کسي که مسجد بسازد، اگر چه به اندازه خوابگاه مرغ سنگ خواره اي باشد، خداوند براي او در بهشت خانه اي مي سازد.»
البته وقتي ساختن مسجد ارزشمند است و اين همه ثواب دارد که هدف از ساخت آن، اعلاي کلمه توحيد و تبليغ فرهنگ اسلام ناب و مکتب پيامبران و امامان معصوم (ع)باشد؛ اما اگر هدف غير الهي و شيطاني باشد، نه تنها ارزش و ثوابي ندارد، بلکه سازنده آن مؤاخذه خواهد شد. از اين رو، خداوند از اولين باني مسجد در اسلام که مسجد قبا را ساخت، اين چنين ياد مي کند:
«لمسجد أسّس علي التقوي من أول يوم احقّ أن تقوم فيه فيه رجالٌ يحبون أن يتطهروا و الله يحب المطهرين»(18)؛
«مسجدي که از روز نخست بر اساس تقوا بنا شده، سزاوارتر است که در آن به نماز قيام کني؛ چون در اين مسجد کساني هستند که دوست دارند پاک و منزه شوند و خداوند پاکيزگان را دوست دارد.»
اما خداوند به کساني که با مقاصد ديگر مسجد ساختند، نه تنها ثوابي نمي دهد، بلکه با آنان به شدت برخورد مي کند و آنان را منافق به شمار مي آورد:
«و الذين اتخذوا مسجداً ضراراً و کفراً و تفريقاً بين المؤمنين و ارصاداً لمن حارب الله و رسوله من قبل و ليحلفن إن اردنا إلا الحسني و الله يشهد إنهم لکاذبون»(19)؛
«منافقان کساني اند که مسجدي ساختند به منظور ضرر رساندن به پيامبر(ص) و مؤمنان و تقويت کفر و ايجاد تفرقه ميان مؤمنان و کمين گاه براي کساني که با خدا و پيامبرش(ص) مبارزه کرده بودند، و آنان سوگند ياد مي کنند که نظري جز نيکي نداشته ايم اما خداوند گواهي مي دهد که دروغ مي گويند.»
بعد خداوند اضافه مي کند:
«لا تقم فيه أبداً»؛
«هرگز در آن مسجد نماز اقامه نکن يا هرگز در آن مسجد نايست.»
از اين آيات برمي آيد که «مسجدسازي» بايد براساس تقواي الهي بنيان گذاري شود و هدف اين باشد که خدا در آنجا عبادت و بزرگ داشته شود و محل اجتماع کساني باشد که علاقه دارند به سوي خدا حرکت کنند و خود را پاک و پاکيزه سازند و خودسازي کنند و اهداف الهي را در آنجا به اجرا درآورند. و مسجد بايد مرکزي براي اجتماع و اتحاد مسلمانان باشد و نفع اسلام و مسلمين در آن مورد توجه قرار گيرد، نه اينکه محل باندبازي و تفرقه و زيان رساندن به مسلمانان و موجب بدبيني به خدا باشد و در آن کفر و الحاد و شرک تقويت شود.
در آيه ديگر، قرآن صريحاً مي فرمايد:
«ما کان للمشرکين أن يعمروا مساجد الله شاهدين علي انفسهم بالکفر اولئک حبطت اعمالهم و في النار هم خالدون»(20)؛ «مشرکان را نرسد که مساجد خدا را آباد کنند، با آنکه خود شاهد کفر خويشتن اند؛ چه اينکه اعمال آنان بي اجر و باطل است و خود در جهنم جاودان اند.»
آن گاه مي فرمايد:«إنما يعمر مساجد الله من آمن بالله و اليوم الآخر و أقام الصلاة و آتي الزکاة و لم يخش إلا الله فعسي اولئک أن يکونوا من المهتدين.»(21)؛
«مسجدهاي خدا را تنها کسي آباد مي کند که به خدا و روز جزا ايمان دارد، نماز به پا کند، زکات دهد و جز از خدا نترسد. باشد که آنان از هدايت يافتگان باشند.»
گروهي از مفسران معتقدند که مراد، عمران ظاهري نيست بلکه اين واژه بر عمران معنوي نيز دلالت دارد که همان آباد نگاه داشتن مساجد و حضور در آنها براي اداي نماز و کارهاي سودمند است؛ چنان که ميبدي در تفسيرش گفته است:«عمارت مسجد، وارد شدن و نشستن در آن است و به قولي، بالا بردن بناي
مسجد و نيکو کردن آن و به قولي عمارت مسجد، عبادت کردن، نماز خواندن و طواف در آن است.»(22) آيت الله مکارم شيرازي نيز مي فرمايد:«آيه مفهوم وسيعي دارد و همه امور را شامل مي شود.»(23) زمخشري نيز پس از نقل هر دو نظر از پيامبراکرم(ص) نقل مي کند که خدا فرمود:«إن بيوتي في الارض المساجد، و أنّ زواري فيها عمّارها؛(24) مساجد، خانه هاي من در زمين هستند و در ميان آباد کنندگان مساجد، همانا ملاقات کنندگان من قرار دارند.»

8. آبادي معنوي مساجد
 

روزي رسول خدا(ص) خطاب به ابوذر فرمود:«در تعمير و آباداني مساجد بکوش که ثواب آن از ناحيه پروردگار، بهشت است.»
ابوذر پرسيد: مساجد را چگونه آباد کنيم؟
پيامبر(ص) فرمود:«در مساجد با صداي بلند سخن نگوييد، حرف باطل و سخن نادرست نزنيد و داد و ستد و خريد و فروش نکنيد. اي اباذر! تا در مسجد هستي، بکوش ياوه و بيهوده نگويي و اگر اين چند دستور را رعايت نکردي، روز قيامت جز خويشتن را ملامت و سرزنش مکن.»(25)
امام صادق(ع) از پيامبراکرم (ص)نقل مي کند که فرمود:«چون خداوند تبارک و تعالي ببيند که اهل يک آبادي( شهر يا روستا) در نافرماني او زياده روي کرده اند، ولي در ميان آنان سه تن مسلمان( واقعي) است، خطاب فرمايد:«اي گناه کاران و کساني که از فرمان هاي من سر برتافته ايد! اگر در ميان شما مؤمناني نبودند که با يکديگر مهربان اند و با نمازگزاردنشان، زمين و مساجد مرا آباد مي گردانند، و در سحرگاهان استغفار مي کنند، عذابم را بر شما فرود مي آوردم».
مرحوم نوري در ذيل حديث مزبور مي نويسد:«حديث در اين معنا صراحت دارد که مراد از عمران مساجد، داير نگاه داشتن آنها به وسيله نماز، دعا، ياد خدا، تلاوت قرآن و جز اينهاست، نه تعمير و ترميم سقف و ديوار آن.»(26)

يک نکته
 

گاهي انسان نمي تواند در مسجد حضور يابد و به دلايلي بايد فريضه نماز را در خانه بجا آورد. از اين رو، در اسلام سفارش شده است که اتاقي را براي نماز و راز و نياز اختصاص دهد؛ همان گونه که امروزه نمازخانه هايي را در ادارات، هواپيماها و… اختصاص داده اند. امام صادق(ع) در نامه اي به شخصي به نام مسمع نوشت :«دوست دارم که يکي از اتاق هاي منزلت را مسجد قرار دهي.»(27) آن حضرت در حديث ديگري فرمود:«علي(ع) در منزل خود اتاقي را که نه کوچک بود و نه بزرگ، مخصوص نمازش قرار داده بود.»(28)
البته روشن است که اين امر نبايد موجب شود که انسان حضور کمتري در مساجد پيدا
کند. از اين رو، بر حضور در مساجد عمومي، به خصوص مساجدي که ويژگي خاص دارند، بسيار تأکيد و ثواب هاي زيادي براي نماز خواندن در آنها بيان شده است.

9.آثار رفتن به مسجد
 

امام صادق(ع) فرمود:«من مشي إلي المسجد، لم يضع رجله علي رطب و لا يابس إلا سبّحت له الارض إلي الارضين السابعة(29)؛ کسي که به طرف مسجد قدم بردارد، پايش را بر تر و خشکي نمي گذارد، جز آنکه زمين تا طبقه هفتمش براي او تسبيح مي گويد.»
پيامبراکرم(ص) فرمود:«بشارت باد بر کساني که در تاريکي شب به طرف مساجد مي روند به نوري که در روز قيامت براي آنان پيدا مي شود.»(30)
در بيان ديگري فرمود:«هرکه براي شرکت در نماز جماعت به مسجدي رود، براي هر قدمي که برمي دارد، هفتاد هزار حسنه برايش نوشته شود و به همان اندازه درجاتش بالا رود و اگر در آن حال بميرد، خداوند هفتاد هزار فرشته بگمارد که در قبرش به ديدار او روند و انيس تنهايي او باشند و تا زماني که برانگيخته شود، برايش آمرزش بخواهند.»(31)

10. حضور در مسجد
 

پيامبراکرم(ص) به ابوذر فرمود:«اي اباذر! مادامي که تو در مسجد هستي، خداوند در مقابل هر نفسي که مي کشي، يک درجه در بهشت به تو عطا مي کند و فرشتگان بر تو درود مي فرستند و براي تو براي هر نفس در مسجد، ده حسنه مي نويسند و ده گناه از تو پاک مي کنند.»(32)
و در حديث ديگري فرمود: در مسجد به انتظار نماز نشستن، عبادت است، مگر آنکه حدثي از او سر زند.»عرض شد: اي رسول خدا! حدث چيست؟ فرمود:«غيبت کردن»(33).

11. ثواب نماز در مسجد
 

پيامبراکرم(ص) فرمود:«نماز در مسجد من ( مسجد النبي(ص)) پيش خدا، معادل ده هزار نماز در مساجد ديگر است، مگر در مسجد الحرام که نماز در آن، معادل صد هزار رکعت است».(34)
اميرمؤمنان (ع)فرمود:«ثواب نماز در بيت المقدس، معادل هزار رکعت نماز است و نماز در مسجد اعظم(جامع)، برابر صد نماز است و نماز در مسجد محله و قبيله، ثواب 25 رکعت نماز را دارد و در مسجد بازار، دوازده برابر نماز است و نماز در خانه، به اندازه يک نماز ثواب دارد.»(35)
حضرت امام خميني(قدس سره) مي فرمايد:
«در شرع مقدس اسلام بسيار سفارش شده است که نماز را در مسجد بخوانند و بهتر از همه مسجدها، مسجد الحرام است و بعد از آن مسجد
پيامبراکرم(ص)، بعد مسجد کوفه، بعد از آن مسجد بيت المقدس، بعد از آن مسجد جامع هر شهر و سپس مسجد محله و بعد از مسجد محله، مسجد بازار است.»
و بعد مي فرمايد:«زياد رفتن به مسجد و رفتن به مسجدي که نمازگزار ندارد، مستحب است و همسايه مسجد اگر عذري نداشته باشد، مکروه است در غير مسجد نماز بخواند.»(36)

12. بي توجهي به مسجد
 

در حديثي از پيامبراکرم(ص) آمده است که فرمود:«لا صلاة لجار المسجد إلا في المسجد؛(37) نمازي براي همسايه مسجد نيست، مگر در مسجد».
در حديث ديگر فرمود:«هرکس در مسجد نداي نماز را بشنود و بدون علت از آن خارج شود، منافق است، مگر اينکه قصد برگشت داشته باشد.»(38)
امام امت(قدس سره) فرموده است:«مستحب است انسان با کسي که در مسجد حاضر نمي شود، غذا نخورد و در کارها با او مشورت نکند و همسايه او نشود و از او زن نگيرد و به او زن ندهد.»(39)
و از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود:«مساجد از همسايگانش که آن را زيارت نکردند، نزد خدا شکايت کردند. خداوند به آنها وحي کرد: به عزت و جلالم سوگند که نمازشان را نپذيرم و عدالت آنان را در ميان مردم آشکار نسازم و رحمت من به آنان نرسد و در بهشتم در جوار خويش قرارشان ندهم.»(40)

ب) آداب مسجد
 

1. آداب ورود به مسجد
 

اميرمؤمنان(ع) فرمود: «هرکس بخواهد وارد مسجد شود، با آرامش و وقار وارد شود؛ زيرا مساجد، خانه هاي خدا و محبوب ترين محل ها پيش خدا هستند».(41)
از اهل بيت (ع)نقل شده که فرموده اند:«بهتر آن است که هنگام ورود به مسجد، ابتدا با پاي راست وارد شوي و هنگام خروج، با پاي چپ خارج شوي»(42).
پيامبراکرم(ص) فرمود:«لا تدخل المسجد إلا بالطهارة و من دخل مسجداً بغير الطهارة فالمسجد خصمهُ(43)؛ وارد مسجد نشو، مگر با طهارت، و کسي که بدون آن وارد شود، مسجد دشمن او خواهد بود.»
فاطمه زهرا (ع)فرمود:
«پيامبر وقتي که داخل مسجد مي شد، چنين مي فرمود:«بسم الله، اللهم صل علي محمد و آل محمد فاغفر ذنوبي و افتح ابواب رحمتک؛ به نام خدا، خدايا! بر محمد و آلش درود بفرست، و گناهانم را ببخش و درهاي رحمت خود را برايم باز کن.»(44)

2. آداب حضور در مسجد
 

امام صادق(ع) فرمود:«هرگاه داخل مسجد شدي، حمد و سپاس خدا بگو و بر پيامبر صلوات بفرست.»(45)
پيامبراکرم(ص) فرمود:«مساجد را گذرگاه قرار ندهيد، مگر اينکه دو رکعت در آن نماز بخوانيد.»(46) اميرمؤمنان (ع)فرمود:«سنت
اين است که وقتي در مسجد مي نشيني، رو به قبله باشي.»(47) پيامبرخدا(ص) فرمود:«اي اباذر! هر نشستي در مسجد بيهوده است، مگر نماز خواندن يا ذکر گفتن، پي علم بودن و سؤال علمي کردن.»(48)
در بيان ديگري از آن حضرت آمده است:«انما نصبت المساجد للقرآن؛(49) همانا مساجد براي قرآن بنا نهاده شده اند.»
طبق اين بيان، مساجد مکاني براي شناخت، شناساندن و آموزش قرآن و حقايق آن و اجراي برنامه ها و دستورهاي آن بايد باشد؛ چنان که در عصر پيامبراکرم (ص) و امامان چنين بود.
بنابراين بايد مساجد را عملاً تکريم و احترام آنها را حفظ کنيم و در حد توان از آنها بهره برگيريم و از آنچه در شأن مساجد و خانه هاي خدا نيست، بپرهيزيم.
در حديثي از امام صادق(ع) آمده است:«إنما امرنا بتعظيم المساجد لأنها بيوت الله في الارض(50)؛ ما مأمور به بزرگداشت مساجد شده ايم؛ زيرا مساجد، خانه هاي خداوند در روي زمين به شمار مي آيند.»
در جاي ديگر فرمود: هرکس مسجد را گرامي و از افکندن آب دهان و بيني در آن خودداري کند، در روز قيامت در حالي که به لقاي الهي نائل خواهد شد که شادمان است و نامه اعمالش به دست راستش داده مي شود.»(51)

3. کارهاي ناروا در مسجد
 

امام صادق(ع) فرمود:«جنبوا مساجدکم الشراء و البيع»(52)؛ مساجد خود را از خريد و فروش دور نگهداريد.»
پيامبراکرم(ص) فرمود:«ورود به مسجد براي افراد جنب و حائض، جايز نيست.»(53)
در بيان ديگري فرمود:«سخن ناروا در مسجد، حسنات را مي خورد؛ آن گونه که چهارپايان علف ها را مي خورند.»(54)
و فرمود:«من نام في المسجد بغير عذر إبتلاه الله بلاءً لا زوال له(55)؛ هرکس بدون عذر در مسجد بخوابد، خداوند او را به بلايي گرفتار مي کند که از بين رفتني نيست.»
اميد است با بهره گيري هرچه بيشتر از دستورهاي با ارزش مکتب اهل بيت، روز به روز شاهد پررونق شدن مساجد باشيم. ان شاء الله.

پي نوشت ها :
 

1. فرهنگ عميد.
2. آثار اسلامي مکه و مدينه، ص 199؛ صحيح مسلم، ج2، ص 63.
3. آل عمران/96.
4. برگرفته از روايات باب مسجد، وسائل الشيعه، ج3.
5. جن/ 18.
6. ميزان الحکمه، ج5، ص 2390، حديث 8292.
7.تفسير معين، ص 573.
8. جايگاه مسجد در فرهنگ اسلامي، ص 38، به نقل از مستدرک الوسائل.
9. نهج الفصاحه، ص 447، حديث 3038.
10. جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي، ص 38.
11. کنز العمال، ج7، ص 680، حديث 20736.
12. جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي، ص 38، به نقل از مستدرک الوسائل.
13. کنزالعمال، ج7، ص 652، حديث 20748.
14. من لا يحضره الفقيه، ج1، ص 170.
15. وسائل الشيعه، ج3، ص 482، حديث 6.
16. کنزالعمال، ج7، ص 648.
17. سفينه البحار، ج4، ص 76.
18. توبه/ 108.
19. همان/ 107.
20. همان/17.
21. همان/ 18.
22. جايگاه مسجد در فرهنگ اسلامي، ص 33.
23. تفسير نمونه، ج7، ص 378.
24. جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي، ص 34.
25. بحارالانوار، ج 83، ص 370.
26. جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي، ص 192.
27. بحارالانوار، ص 162، حديث 3.
28. همان، ج76، ص 161، حديث 1.
29. همان، ج 84، ص 13، حديث 91.
30. جايگاه مساجد در فرهنگ اسلامي، ص 43.
31. ميزان الحکمه، ج5، ص 2392، ح 8302.
32. تفسير معين، ص 573، حديث 3.
33. ميزان الحکمه، ج5، ص 2392، حديث 8304.
34. وسائل الشيعه، ج3، ص 536، حديث 5.
35. همان، ص 551، حديث 2.
36. رساله توضيح المسائل، مسئله 893 و 896.
37. وسائل الشيعه، ج3، ص 478؛ کنز العمال، ج7، ص 650، حديث 20737.
38. وسائل الشيعه، ج3، ص 513، حديث 1.
39. رساله توضيح المسائل، مسئله 897 و اين دستورها در احاديث نيز آمده است.
40. وسائل الشيعه، ج3، ص 479، حديث 8.
41. من لا يحضره الفقيه، ج1، ص 170.
42. وسائل الشيعه، ج3، ص 517، حديث 2.
43. جامع الاخبار، ص 179، حديث 433؛ مستدرک الوسائل، ج3، ص 388، حديث 3856.
44. بحارالانوار، ج84، ص 23، حديث 14.
45. وسائل الشيعه، ج3، ص 516، حديث 3.
46. همان، ص 553، حديث 1.
47. بحارالانوار، ج83، ص 380، حديث 48.
48. همان، ص 370.
49. جواهر الکلام، ج14، ص 112.
50. وسائل الشيعه، ج3، ص 553.
51. مستدرک الوسائل، ج3، ص 375، حديث 3818.
52. وسايل الشيعه، ج3، ص 507.
53. کنز العمال، ج7، ص 668، حديث 36.
54. مستدرک الوسائل، ج3، ص 371، حديث 3808.
55. جامع الاخبار، ص 179، حديث 434.
 

منبع:نشريه فرهنگ کوثر، شماره 77.