زيارت قبر اولياي الهي و پيشوايان ديني و شخصيت هاي برجسته علمي و رجال سياسي و اجتماعي، در ميان همه ملل، از دورترين اعصار تاريخي تا امروز، سنتي پسنديده و رايج بوده است و پيوند دهنده نسل حاضر به نسل گذشته است. به گواهي تاريخ، خردمندان عالم و پيروان اديان و مذاهب مختلف، شخصيت هاي خود را در زندگي شان بزرگ و محترم مي شمردند و پس از مرگ نيز احترام و تکريم خود را با پيمودن مسافت هاي طولاني و تحمل رنج سفر براي زيارت آرامگاه رهبران دلسوز و محبوب نشان مي دادند و اين کار را قدرداني از خدمات و زحمات آنها و نوعي تشويق به خدمت و فداکاري در راه تأمين منافع و مصالح اجتماعي مي دانستند.
پيروان آيين جاوداني اسلام نيز در پرتو تعليمات قرآن و سنت نبوي، اين سنت نيکو و پسنديده را همراه با شور و شوق حفظ کرده اند. از فجر اسلام تاکنون، نسل در نسل از همه طبقات و قشرها به « زيارت» عنايت و اهتمام ورزيده اند. از دور و نزديک خود را به سوي قبور انبيا، به ويژه روضه منوره خاتم پيامبران(ص)، مشهد امامان اهل بيت و يا يکي از بزرگان مذهبي مي رسانند و مشتاقانه مزار آنان را زيارت مي کنند.
زيارت قبور مؤمنان و اولياي الهي، ريشه در سنت نبوي دارد و گروه بزرگي از محدثان و مورخان مشهور، سيره ي عملي پيامبر(ص) اسلام(1)(ص) دخت والاگهر پيامبر(ص)(2)، امام حسين(3)، و صحابه
بزرگوار(4) آن حضرات را در زيارت تربت پاکان نگاشته و نيز آداب و خصوصيات آن را به تفصيل ذکر کرده اند.
روشن است که همه مسلمانان زيارت قبر پيامبر(ص) را قبول دارند و آن را گونه اي از تجديد ديدار با آن حضرت مي دانند. شيعيان نيز هماره در آرامگاه هاي مقدس رسولان الهي و امامان و امام زادگان حاضر مي شوند و با ديدن حرم آنان، به ياد خدا مي افتند و سپاس و حمد الهي را به خاطر توفيق حضور، به جا مي آورند. آن گاه با تقديم تحيات و سلام و نثار فاتحه بر آن ارواح مقدس- که واسطه رساندن فيض و رحمت خدا به بندگان اند- ارتباط معنوي برقرار مي کنند و از جهاد و ايثار و فضائل و مظلوميت و شهادت آنان ياد مي کنند.
ما معتقديم زيارت قبر اسوه هاي بشر و پيشواياني که لحظه اي از انديشه هدايت و ارشاد و تعليم غفلت نکردند، پاسداشت حقوق آنان و موجب زنده نگاه داشتن نام و احياي امر و ترغيب عملي و ارائه راه آنان است و پس از واجبات، از برترين اسباب طاعت و تقرب به درگاه احديت و جلب رضاي خداي سبحان است.
حضور در کنار مزار پيامبر(ص)، امامان و اصحاب بزرگوار آنان، شهدا و صديقين، زائران را به ياد تاريخ درخشان و جهاد آنان مي اندازد. اين حضور آگاهانه، شجاعت بخش است و زائران را عليه ستمگران و جباران تاريخ مي شوراند.
زيارت مرقد معصومان(ع) و دقت در زيارتنامه هايي چون «زيارت سيدالشهداء»، همت زا و شورانگيز و انقلاب آفرين است و جانبازاني تربيت مي کند تا در راه مجد و شرف و دين و حفظ حدود اسلامي و در راه حق و تبليغ دين و شريعت خيرالمرسلين، با نفخه روح شهادت طلبي چون کوهي آتشفشان و دريايي پر تلاطم و خروشان، فداکاري و از خودگذشتگي کنند و به همين سبب، آنها که با « زيارت» سر و کار دارند، خوي شهادت طلبي و ظلم ستيزي در آنها قوي تر است.

زيارت چيست؟
 

زيارت آرامگاه بزرگان، هشدار به زائر است و يادآور اينکه انسان در اين دنيا نخواهد ماند و بايد به عالم ديگر سفر کند، و نيز مشوق انسان است تا با کسب دانش و آراستن خود به فضايل، نام خويش را جاويد سازد.
زيارت، ديداري است مشتاقانه که منشأ آن، محبت و عشق و ارادت به خاندان پيامبر(ص) است که براساس « آيه مودت»(5)، دوستي آنان اجر رسالت آن حضرت است. با زيارت، رشته مودت استوار مي گردد.
زيارت، بهانه اي است براي خلوت گزيدن و سخن گفتن و انس يافتن با الگوها و راهنمايان
راستين دين و روشنگران راه زندگي و بندگان برگزيده الهي؛ بندگاني که قابل مقايسه با هيچ فرد ديگري نيستند.
زيارت، يعني تجديد عهد و ميثاق با معصوم و شخصيتي که به زيارتش رفته ايم.
زيارت را مي توان نوعي از اعلام وفاداري صادقانه به شخصيت پيامبر(ص) و بهترين روش پيوند با خاندان رسالت و مکتب و آرمان هاي آنان، و وفاداري به حق و حقيقت دانست.
زيارت، تعظيم شعائر دين و زنده نگاه داشتن آيين است؛ لذا متقين هيچ گاه از آن غفلت نمي ورزند.
زيارت، تشفي بخش آلام روحي و درمان بسياري از دردها و وسيله دفع برخي آسيب ها و حوادث ناگوار است.
زيارت، مايه انس و الفت روح و دل هاست با ذات مقدس معصومان(ع) که اين، خود موجب سکينت روح و روان و آرامش وصف ناپذير زائر مي شود.
زيارت، سبب برقراري روابط برادرانه و اتحاد با همکيشان و آشنايي با مشکلات کشورهاي اسلامي است.
زيارت، کليد عطاياي الهي است. دين باوران در کنار مرقد معطر و مطهر پيامبرن و امامان(ع) شفاي مرض و رفع گرفتاري خود را از خداوند مسئلت مي کنند و آنان را واسطه قرار مي دهند و خداوند هم گرفتاري آنان را رفع مي کند.
زيارت، وسيله حل بسياري از مشکلات زندگي است و زائر را در دستيابي به خواسته هايش مدد مي کند.
زيارت، از مهم ترين راه هاي پرورش فکر و تصحيح و تکميل اعتقاد و موجب افزايش معرفت و شناخت زائر به مقام عالي و مدارج رفيع امامت و ولايت است.
زيارت، چون از مسير معرفت انجام گيرد و با خلوص و قصد قربت باشد، به « زائر» صفاي باطن و نورانيت دل مي بخشد و او را متحول کرده، براي بهره گيري از وجود حجت و ولي خدا آماده مي سازد.
زيارت، عامل ترک گناه و وسيله اي براي مهار کردن شهوات حيواني و نفس سرکش است. چه بسيار کساني که در فکر، عمل يا اخلاق آنها خللي بوده و با تشرف به زيارت يکي از معصومان(ع) دگرگون شده اند و با مغتنم شمردن فرصت هاي باقيمانده، لغزش ها و انحرافات خود را با غسل توبه و زيارت و توسل به آن گراميان، جبران و سعادت نجات از عذاب الهي را پيدا کرده اند.

کعبه عشاق باشد اين مقام
هرکه ناقص آمد اينجا شد، تمام

زيارت، نوعي تولاي عملي به محمد و آل محمد(ع) و اعلام برائت از دشمنان دين و آن ذات هاي مقدس است.(6)
زيارت، نوعي اعلام مواضع و مشخص کردن خط فکري و موضع گيري اجتماعي- سياسي است؛ به اين معنا که زائر در زمره حزب الله و شيعيان اهل بيت(ع) قرار دارد و از بنيانگذاران حکومت ظلم و فساد و دشمنان ائمه هدي بيزار است.
زيارت، اردوي معنوي و هدفدار است که علاوه بر فوائد سفر و کسب معنويت، پاداش اخروي نيز دارد.
زيارت، از عوامل مؤثر در مغفرت، ترفيع درجات، اجابت دعوات، طول عمر، حفظ بدن و مال، رفع کدورت ها و پليدي هاي روحي و هموم و رنج ها و مشقات است.
زيارت کامل، حضور انسان تعالي طلب در آرامگاه « انسان کامل» است که سلطه قدرت او به اذن خدا، تمام هستي و فراسوي آن را فراگرفته است؛ همو که واسطه بين خالق و مخلوق است و انسان ها از طريق وجود او، به حق مي رسند.
خواندن «زيارت ائمه»، نشانه پيروي و اطاعت از آنها و محبت و عشق و علاقه به اولياي خداست.
زيارت، نوعي آموزش دين به نسل هاي بعدي است.
زيارت اگر قبول شود، ذخيره آخرت مي گردد، و عامل نجات است.
 

زائر کيست؟
 

به مشرف شوندگان در حرم مطهر پيامبر و امامان که به قصد توسل و انجام فرايض و اعمال مذهبي، وارد حرم مي شوند، «زائر» مي گويند.
زائر راستين، فردي است که واله و شيداي اولياي دين است و چون پروانه اي در عشق محبوب بال خود را مي سوزاند تا به وصال معشوق نائل آيد. او مشتاق ديدار حريم يار است، و محب با وفاي خاندان رسالت، و مدافع سينه چاک حريم ولايت، و شاد کننده دل پيامبر(ص) خدا و خاندان پاکش. خداوند سبحان به زائر خير دنيا و آخرت اعطا فرموده، چرا که محبت اهل بيت را در دل او نهاده است.
زائران راستين، بهترين خلق خدايند؛ چرا که پيامبر و اهل بيت(ع) او هستند.

زيارتگاه کجاست؟
 

« زيارتگاه» بقعه متبرک، نزولگاه رحمت و برکات خداوند، محل رفت و آمد فرشتگان، عبادتگاه صالحان، پايگاه ياد خدا، رمز دلدادگي به حضرت حق، محل تردد و تعلق ويژه روح آن
صاحب مرقد، و مصداق کامل اين سخن خداوند متعال است که مي فرمايد:
«في بيوت أذن الله أن ترفع و يذکر فيها اسمه يسبح له فيها بالغدوّ و الاصال »(7).
زيارتگاه، محيطي ملکوتي و پناهگاه ايمني است که شيطان از آنجا به شدت دوري مي جويد.
بارگاه امامان اهل بيت (ع)بوستاني است از باغ هاي بهشت، و منبع فضايل و خيرات، منشأ الطاف و برکات، مبدأ قيام ها و نهضت ها، محل پيمان بستن و هم قسم شدن براي انقلاب هاي رهايي بخش و جنبش هاي عدالت طلبانه.
زيارتگاه پيامبر و امامان، بلد امن و حريم ملائک و قدمگاه مقدس حضرت بقية الله الاعظم( ارواحنا فداه) و اولياي خداست.
زيارتگاه آن وجودهاي مقدس، محل فرونهادن بارهاي سنگين و ريزش گناهان و خطاهاست؛ زيرا برکت شفاعت معصومان و عظمتشان نزد خداي مهربان، چنان است که ديگر براي گناه جايي نمي ماند.
زيارتگاه، سنگر دين و ولايت اهل بيت (ع)به شمار مي رود و از ديرباز در گسترش فرهنگ توحيدي و ولايت اهل بيت وحي، نقش اساسي داشته است.
حرم مطهر پيشوايان دين، ملجأ خاص و عام و پناهگاه حاجتمندان است که مردم براي گرفتن حوائج خود از خدا و نيل به خواسته هايشان رو به آستان مقدس آنان مي آورند و بار بر زمين مي نهند و به مقصد و مقصود مي رسند.
حرم امامان يا امام زادگان در رخدادهاي نظامي و سياسي نيز براي ساکنان اطراف آن پناهگاهي امن است.
حرم مطهرائمه هدي(ع) مرکز افاضه فيوضات رباني است؛ چون بسياري از اعمال مذهبي در آنجا انجام مي پذيرد.
آرامگاه هاي اهل بيت (ع)و امام زادگان در عربستان، عراق، سوريه، مصر، ايران و غير آنها مکان هايي هستند که فرياد حق طلبي در مقابل ظلم، در تمام طول تاريخ از آنجا به گوش مي رسد.
حرم هر امام زاده اي، پايگاهي براي نشر معارف اسلامي و ترويج تشيع و اقامه سنن اسلامي است و محفلي است مهيا براي انس با خداوند و عبادت ذات مقدس او، و جايگاهي است آماده براي تلاوت قرآن و اقامه نماز.
آرامگاه، محل مطالعه تاريخ و سيره ي عملي زيارت شونده است و نقش آن، الهام بخشيدن به زائران براي تحقق « عدالت» است.
کوتاه سخن آنکه زيارت راستين پيشوايان نور- که بهترين درود و ثنا بر ايشان باد- عامل آشنايي با شئون نبوت و امامت، نشانه احترام به مقام معنويشان، جلوه اي از محبت و مودت به آنان، نشانه پيروي از مکتب و راه نوراني آنان، وسيله اي براي زنده نگاه داشتن آموزه هاي آنان و وفا و تعهد سپردن براي رهروي در راه آنان است.
زيارت اولياي الهي- که عزيزان درگاه الهي اند- موجب تجليل از فضيلت هاي آنان، گرامي داشت نام و يادشان، قدرداني از زحمات آنها و مايه الهام گرفتن از آنان است.
زيارت شهيدان راه خدا، تجليل و تکريم از ايثارگران راه « توحيد»، است و احيا کننده فرهنگ شهادت، و نيز هشداري به ستمگران تاريخ است که با ريختن خون سرخ شهيدان نمي توان آرمان ها و افکار آنان را به دست فراموشي سپرد.
زيارت قبر پدر و مادر، يکي از شيوه هاي بر و نيکي در حق آنهاست و حفظ کننده پيوند فرزند با پدر و مادر است و پيامدهاي مثبت معنوي و مادي زيادي براي فرزند دارد.
زيارت قبر صالحان و مؤمنان، سبب « عبرت گرفتن» است و زائر را به « ياد آخرت» مي اندازد. کلام آخر آنکه زيارت هر يک از پيامبران آسماني و امامان شيعه يا فرزندان پاک اين خاندان، علاوه بر آثار تربيتي و معنوي در زندگي زائر، مايه غفران الهي و محو گناهان و ترفيع درجات است.
حال که با بخشي از فلسفه تربيتي و سياسي زيارت آشنا شديم، به خوبي درک مي کنيم که ترک زيارت رسول خدا (ص)و پيشوايان ديني، جفا در حق آن بزرگواران است و کسي که با وجود تمکن و بدون علت معقول، زيارت آنان را ترک کند، « حق» را ادا نکرده و در روز قيامت بسيار حسرت خواهد خورد!
پس بايد بار سفر بست و خود را به آن اماکن متبرک و جايگاه هاي نزول رحمت پروردگار رساند تا در معرض نسيم مغفرت الهي و الطاف پيامبران و امامان قرار گرفت.

زيارت نامه
 

بسيار شايسته است که عاشقان و زائران اهل بيت (ع)زيارت نامه هاي آنان را که يادگار آن انوار قدسي و سرشار از معارف و اسرار است، بخوانند.
دو نوع زيارت نامه براي معصومان در دست است. يکي، زيارت نامه اي است که به يک معصوم و زمان و مکان اختصاص ندارد و آن را در آرامگاه هريک از معصومان مي توان خواند؛ گرچه در اصل براي معصوم خاصي وارد شده باشد؛ مانند: زيارت امين الله، زيارت جامعه کبيره
و جامعه صغيره. با اين زيارت نامه ها همه معصومان را از دور و نزديک مي توان زيارت کرد. قسم دوم، زيارت نامه هاي ويژه هر معصوم است که سيره بزرگان و اولياي الهي، پاي بندي به خواندن آنها با تلفيظ صحيح و با توجه کامل بوده است؛ مانند زيارت نامه هاي وارد شده درباره اميرمؤمنان علي(ع) و امام علي بن موسي الرضا(ع). البته در قسمت دوم، برخي زيارت نامه ها را در هر مکان و زمان مي توان خواند که به آنها « زيارت مطلقه» مي گويند و بعضي چون وقت خاصي دارند، به آنها « زيارت مخصوصه» گفته مي شود.

تعاليم دين در زيارت نامه ها
 

يکي از راه هاي بيان حقايق دين و ترويج مکتب شيعه، زياراتي است که ائمه هدي(ع) به اصحاب و شيعيان خود تعليم داده اند. زيارت نامه هاي مأثور تنها بيان برخي واژگان و عبارات نيست، بلکه در حقيقت کلاس درس و آموزش معارف اسلامي است.
آشنايي با اين تعاليم ارزنده، روح آدمي را جلا مي دهد و ضمير انسان را صفا مي بخشد و موجب افزايش ايمان پيروان اين آيين مي شود؛ چرا که پيام جاودانه معصومان (ع)راه گشاي حيات طيبه و زيستن در فضاي معنوي است.
با نگاهي انديشمندانه به زيارت نامه ها و تجزيه و تحليل آنها، در مي يابيم که اين «زيارت نامه ها» مجموعه اي از عميق ترين، متقن ترين و مهم ترين معارف اسلام ناب محمدي را بيان مي کنند و پس از قرآن کريم، مطمئن ترين منبع براي دريافت تعاليم عالي اسلام به شمار مي روند و تأکيد بسياري هم به خواندن آنها شده است.
چنان که مي دانيم زيارت ها، با حمد و ستايش خداوند سبحان شروع مي شوند آن هم با زيباترين جمله ها و دقيق ترين عبارت ها. آن گاه با سلام و اظهار مودت به ائمه هدي، ارج گذاري به شخصيت ديني آنان، ذکر فضايل شان و برخي از مصائب و سختي هايي که در راه دفاع از حريم حق و تحکيم بخشيدن به تعاليم اسلام متحمل شده اند، ادامه مي يابد و با اظهار نفرت و نفرين در برابر قاتلان و ستمگران و غاصبان حقوق آنان و توسل و درخواست شفاعت و دعاي زائر براي خود، پايان مي پذيرد.
در برخي از زيارت ها، علاوه بر بيان معتقدات و اصول ناب تشيع، به شناخت مقام ولايي و معنوي و بيان اوصاف و شأن و مرتبت و اظهار ارادت و محبت به ساحت قدسي ائمه اطهار و وظايف و تکاليف مؤمنان در قبال آنان، بيشتر توجه شده؛ مانند زيارت جامعه کبيره.
گاهي در زيارت نامه ها، رکن اصلي زيارت بر موالات و معادات و نبرد حق و باطل و پيروزي خون بر شمشير بنا نهاده شده است که دو اصل
مهم، «تبري» و « تولي» را با تکرار لعن به دشمنان و سلام به پيشوايان الهي مي توان فهميد؛ مانند زيارت عاشورا که در اين زيارت آنان که حتي بر کشته شدن امام حسين رضايت داشتند، لعنت مي شوند و سپس از خداوند همگامي صادقانه با آن حضرت را در دنيا و آخرت مي طلبيم.
«زيارت عاشورا» با تکبير آغاز مي شود و با سجده در پيشگاه خدا و ستايش او، خاتمه مي يابد.
برخي از زيارت ها نيز بيشتر به بيان معارف بلند اسلام و حمد و ثناي الهي و دعا توجه دارد؛ مانند زيارت امين الله.
در پاره اي از زيارت ها، تاريخ فشرده و جامع از زندگي و سيره اميرمؤمنان (ع)مورد عنايت شديد قرار گرفته؛ مانند زيارت غديريه.
در برخي از زيارت ها، پس از سلام به انبيا و خاندان وحي و گواهي بر اوصاف کريمه آنان حسين(ع) و … به « واقعه عاشورا» و شدائد و مصائب مقربان درگاه خداوندي و نتايج شهادت آنان اشاره اجمالي شده است و نام تک تک شهداي کربلا و ويژگي هريک و نام قاتل بيشتر آنان نيز آمده است؛ مانند زيارت ناحيه مقدسه(8).
خصوصيت برخي از زيارات هم اين است که از ناحيه امام عصر(ع) وارد شده است. در اين گونه زيارات، بر دعا براي تعجيل در ظهور حضرت تأکيد شده است؛ مانند زيارت آل ياسين.(9)

سخن سربسته گفتم با حريفان
خدايا، زين معما پرده بردار

پي نوشت ها :
 

1. از باب نمونه. ر.ک: سنن بيهقي، ج5، ص 242؛ سنن ابوداود، ج1، ص 313، ج2، ص 195؛ صحيح مسلم، ج3، ص 64 و 65؛ سنن نسائي، ج3، ص 76؛ المغني، ج1، ص 357؛ تاريخ المدينة المنوره، ج1، ص 118؛ بحارالانوار، ج102؛ ص 296، ح1؛ کشف الارتياب، ص 48.
2. از باب نمونه، ر.ک: مستدرک حاکم، ج1، ص 377؛ سنن بيهقي، ج4، ص 78؛ وسائل الشيعه، ج1، ص 279؛ بحارالانوار، ج43، ص 195 و ج102، ص 300، ح25.
3. البداية و النهاية، ج8، ص 208.
4. تهذيب تاريخ دمشق، ج2، ص 259؛ وسائل الشيعه، ج1، ص 217؛ الغدير، ج5، ص 147.
5. شوري/23.
6. همان طور که در زيارت عاشورا مي خوانيم:« اني سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم».
7. نور/ 36.
8. ر.ک: اقبال الاعمال، سيد ابن طاووس، ص 577-573؛ بحارالانوار، علامه مجلسي، ج98، ص 317، بيروت.
9. ر.ک: مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي.
 

منبع:نشريه فرهنگ کوثر، شماره 77.