چکيده
 

در اين مقاله ابتدا به مفهوم شناسي واژه امر ـ نهي ـ معروف ـ منکر و امر به معروف و نهي از منکر مي پردازيم آنگاه با بهره گيري از منابع ديني اهميت آن را از منظر خود ما نقشي که در تحقق هدف ايفا مي کند و آثار مختلف مترتب بر آن، مورد بحث و بررسي قرار مي دهيم و در خاتمه تحت عنوان«با اين همه اهميت مهجوريت چرا؟» به علل و عوامل مهم ترک اين فريضه در جامعه اشاره مي نماييم.
کليد واژه ها: امر، نهي، معروف، منکر ـ امر به معروف و نهي از منکر

مقدمه
 

دين با هر تفسيري عبارت از مجموعه اي بايد و نبايدهاست که از آن به هنجارها و ناهنجاري ها تعبير مي شود و پيروان هر ديني ملزمند که به آن بايدها تن دهند و به نبايد ها تن زنند و هدف هر دين تحقق آن بايدها و نحو آن نبايدهاست که در قالب معروف ها و منکرها معرفي مي شوند و اين نکته هنگامي حساس تر مي شود که بپذيريم دين جنبه اجتماعي نيز دارد و در پي تشکيل يک نظام اجتماعي و تنظيم روابط ميان افراد آن است که در اين صورت حفظ جامعه در گرو وجود قانون و مجموعه قواعدي است که بايدها و نبايدها را تعريف کند و براي آن ضامن اجرايي نيز معين نمايد همه اين ها در نظام اسلامي به آن ها در امر به معروف و نهي از منکر حضور دارد و آن جا که نياز به ضمانت اجرايي دارد تشکيلات جسم با وظايف خاص آن شکل مي گيرد لذا در روايتي منسوب به اميرالمومين (ع) آمده است«اگر اين فريضه (يعني امر به معروف و نهي از منکر) اجرا شود همه فرايض خرد و کلان و آسان و دشوار ديگر نيز اجرا خواهد شد زيرا امر به معروف و نهي از منکر دعوت به اسلام است… ».

واژگان پژوهش
 

واژگاني که در اين تحقيق به کار رفته عبارتند از: امر ـ نهي ـ معروف ـ منکر و امر به معروف و نهي از منکر.
هر کدام از اين واژگان را مي توان به اختصار به شرح زير تعريف کرد.
امر به معناي دستور، فرمان و برانگيختن به چيزي و نهي به معناي بازداشتن و منع کردن از چيزي مي باشد
چنانچه در سوره اعراف آيه 29 و فازعات آيات 40 ـ 41 چنين آمده است.
«قل امر بي بالقسط» يعني بگو پروردگارم به قسط و فرمان داده است.
«اما لن خاف مقام ربه و نهي النفس عن الهوي فان الجنه هي الحاوي» يعني به آن کس که از مقام پروردگارش بترسد و نفس خود را از هوا و هوس بازدارد بهشت جايگاه اوست.
راغب اصفهاني در«المفردات في غريب القرآن ص» مي گويد
«لمعروف اسم للکل فعل يعرف بالعقل او الشرع حسنه و المنکر ما ينکر بهي»
يعني، هر کاري که خوبي آن بواسطه عقل يا دين شناخته شود معروف نام دارد و منکر عبارتست از آن چه که بواسطه عقل يا شرع مورد انکار و تقبيح قرار گيرد.
و اديب بزرگ مير سيد شريف جرجاني در«التعريفات ص 16» مي گويد:
«المنکر ما ليس فيه رضي ا… من قول او فعل و المعروف ضده» يعني ؛ منکر عبارتست از سخن يا کاري که مورد رضايت پروردگار نباشد و معروف نقطه مقابل آن است.
شهيد ثاني در«الروضه البهيه في شرح اللمعه الوشيقه کتاب الامر بالمعروف » مي گويد: «الامر بالمعروف هو الحمل علي الطاعه قولا او فعالا و النهي عن المنکر هو المنع من فعل المعاصي قولا او فعلا »
يعني ؛ امر به معروف وادار کردن ديگران به پيروي از اوامر پروردگار است به زبان باشد يا به عمل و نهي از منکر، مانع شدن از انجام گناهان است آن هم به زبان باشد يا به عمل.
با توجه به تعاريف ارائه شده بايد گفت: دو سرچشمه براي شناخت معروف و منکر ارائه شد و آن عقل و شرع است که از منظر دين با هم تفاوت محتوايي ندارند بلکه تنها از مرتبه متفاوتند و شرع عقل بيروني و عقل، شرع دروني است ريشه در حکم عقلي را مي توان در شرع يافت و نتيجه هر حکم شرعي را در عقل جست اين دو همپا و همراهند در نتيجه با رجوع به متن شرع و يا عقل سليم مي توان معروف ها و منکرها را شناخت.

اهميت امر به معروف و نهي از منکر
 

اهميت موضوع امر به معروف و نهي از منکر با استفاده از تعابير مختلف آيات و روايات از چند منظر به شرح زير قابل بررسي مي باشد.
الف: از منظر خود
قبل از ورود بحث در تعابير مختلف آيات و روايات که بيانگر موضوعيت داشتن امر به معروف و نهي از منکر است يادآوري يک نکته خالي از ظرافت و دقت نيست و آن اين که: نفس وجوب امر به معروف و نهي از منکر خود بيانگر اهميت بالاي آن است چرا که در اسلام احکام پنجگانه اي تحت عنوان«احکام المکلفين» آمده است که عبارتند از: واجب ـ حرام ـ مستحب ـ مباح و مکروه.
اين احکام برخاسته از اختلافات موضوعات از حيث مراتب اهميت است و متفاوت احکام در اين است که در واجب و حرام نگاه الزام و اجبار بر انجام و نهفته است در حاليکه در بقيه احکام چنين الزامي حاکم نيست بلکه همراه با دخالت اراده و اختيار مکلف است و در نتيجه موضوعي که انجام يا ترکش همراه با الزام از ناحيه شارع و قانونگذار است خود دليل بر اهميت موضوع آن، چه در بعد مثبت (واجب) و چه در بعد منفي (حرام) است.
اما در اهميت موضوع از اين منظر، با عنايت به تعابير آيات و روايات بايد گفت:

1 ـ کار خدايي است
 

«ان ا… يامر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذي القربي و ينهي عن الفحشاء و المنکر و البغي يعظکم لعلکم تذکرون »
يعني ؛ خداوند به عدل و احسان و بخشش به خويشاوندان فرمان مي دهد و فحشاء و زشتکاري و ستم نهي مي کند شما را پند مي دهد باشد که پند گيريد.
در اين آيه خداوند خود را به عنوان نخستين آمر به معروف و ناهي از منکر معرفي مي کند اين معرفي يقينا بيانگر وزن و مقدار نفس کار (امر به معروف و نهي از منکر) است.

2 ـ کار انبياء و پيامبران است
 

«الذين يتبعون الرسول النبي الامي الذي يجدونه مکتوبا عندهم في التوريه و الانجيل، يامرهم بالمعروف و يناهم عن المنکر.»
يعني ؛ مومنين از اهل کتاب کساني هستند که از پيامبر امي تبعيت و پيروي مي نمايند چنان پيامبري که او را در تورات و انجيل مي يابند پيامبري که آنان را به معروف مي کند و از منکر باز مي دارد.»
پيامبران بر اساس اين که بار سنگين رسالت و هدايت انسان ها را بر دوش داشتند به طور مستمر و پيگير امر به معروف و نهي از منکر مي کردند و لحظه اي در اين راه کوتاهي نکرده و تأخير را روا نمي دانستند لذا در تورات يهوديان«سفر تعينه باب چهارم» ص 278 ـ 279 آمده است.
«فرايض و احکامي را که من به شما تعليم مي دهم تا آن ها را به جا آوريد بشنويد تا زنده بمانيد… بر کلامي که من به شما امر مي فرمايم چيزي ميفزاييد و چيزي از آن کم ننماييد… مبادا فاسد شويد و براي خود صورت (بت) تراشيده يا تمثال هر شکلي از شبيه ذکور يا اناث بسازيد.

3 ـ شيوه مؤمنان و صالحان است
 

«يؤمنون با… و اليوم الاخر و يامرون بالمعروف و ينهون عن المنکر و يسارعون في الخيرات و اولئک من الصالحين.»
يعني ؛ گروهي هستند که به خداوند و قيامت ايمان دارند و امر به معروف و نهي از منکر از منکر مي نمايند و در انجام کارهاي خير شتاب مي کنند و آنان از صالحان و شايستگان هستند.

4 ـ ويژگي بهترين امت است
 

«کنتم خير امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله.»
يعني ؛ شما بهترين امتي بوديد که براي مردم آفريده شديد (و داراي اين ويژگي هستيد) که امر به معروف و نهي از منکر مي کنيد و به خدا ايمان داريد.
اين آيه گرچه در مقام مقايسه امت اسلامي با ديگر امت هاست ولي بايد گفت: در مقام سنجش افراد نيز همين ملاک و معيار حاکم است يعني فرد يا افرادي که داراي اين ويژگي باشند از بهترين ها و نمونه ها و ممتازها شمرده مي شوند چنانچه در روايتي (مجمع البيان، ج 2، ص 807 ـ روج البيان، ج 2، ص 74) آمده است«پيامبر (ص) بالاي منبر بود مردي خدمت او رسيد و پرسيد بهترين مردم کيست ؟ پيامبر (ص) فرمود: بهترين مردم کسي است که بيشتر از همه امر به معروف و نهي از منکر بپردازد و بيش از ديگران تقوا را پيشه خويش سازد».

5 ـ بزرگترين فريضه الهي است
 

امام باقر (ع) مي فرمايد: «ان الامر بالمعروف و النهي عن المنکر فريضه عظيمه…»
(تهذيب الاحکام، ج 6، (ص) 180 ـ 181)
يعني ؛ همانا امر به معروف و نهي از منکر فريضه بزرگي است.

6 ـ همه کارهاي نيک در مقابل آن چون قطره در درياست
 

امير المؤمنين علي (ع) مي فرمايد: «و ما اعمال ابر کلها و الجملها و في سبيل ا… عند الامر بالمعروف و النهي عن المنکر الا کنفثه في بحر لجي» (حکمت، 374، نهج البلاغه)
يعني ؛ تمام کارهاي نيک و حتي جهاد در راه خداوند، در برابر امر به معروف و نهي از منکر، همانند رطوبت دهان (و قطره اي) در برابر درياي مواج است.

7 ـ امر به معروف و ناهي از منکر جانشين خدا و پيامبر و قرآن است
 

پيامبر (ص) فرمودند: «من امر بالمعروف و نهي عن المنکر فهو خليفه ا… في ارضه خليفه رسول ا… و خليفه کتابه.» (مجمع البيان، ج 2، (ص) 807)
يعني ؛ هر کس امر به معروف و نهي از منکر کند خليفه و جانشين خدا در زمين خواهد بود و جانشين رسول خدا و کتاب او خواهد بود.
1 ـ النفثه کالنفحه ايراد، يمازج النفس من الريق عند النفح (صبحي صالح)
و تعابيري چون تارک اين فريضه ـ خاين (اهالي صدوقي (ص) 22) بي دين (بحارالانوار ج 100 (ص) 86) مورد خشم و غضب خداوند (معاني الاخبار، (ص) 3444 و بحار ج 100 (ص) 77) و همانند مردگان (وسائل الشيعه، ج 11، (ص) 404، حديث 4) در عبد سلبي همه و همه بيانگر موضوعيت داشتن نفس امر به معروف و نهي از منکر است.
ب: از منظر نقشي که در تحقق هدف ايفا مي کند
اميرالمؤمنين علي (ع) مي فرمايد: «غايه الدين الامر بالمعروف و النهي عن المنکر و اقامه المحدود » (غرر الحکم و درر الکلم، ج 4، (ص) 374)
يعني ؛ غايت دين امر به معروف و نهي از منکر و اجراي حدود است.
امام حسين (ع) به نقل از امير المؤمنين علي (ع) مي فرمايد: «هر گاه امر به معروف و نهي از منکر برپا داشته شود همه واجبهاي الهي از ساده و دشوار مي گردند با ستمگر به مخالفت بر مي خيزد فيٌو غنايم را تقسيم مي کند و صدقات را از محل آن گرفته و در جاي خودش به مصرف مي رساند.»
(تحف العقول عن آل رسول، (ص) 237) ج: از منظر آثار ترتب بر آن
در اين مورد به دو نوع از روايات مي رسيم که بخشي از آن به آثار سازنده و مثبت ترتب بر امر به معروف و نهي از منکر مي پردازد و بخشي ديگر به آثار سلبي و تخريبي ترتب بر ترک آن اشاره دارد
اما در ارتباط با آثار مثبت و سازنده، امام باقر (ع) در بخشي از حديثي بلند مي فرمايد: «در آخرالزمان گروهي رياکار و زاهد پيشه پديدار خواهند شد و سفيهاني تازه به دوران رسيده که امر به معروف و نهي از منکر را واجب نمي دانند مگر آن که از زيان ايمن باشند براي خود در پي بهانه ها و رخصت ها هستند و درصدد عيب جويي عالمان و نادرستي کردارشان به نماز و روزه و آنچه به جان و مالشان زياني ندارد روي مي آورند و اگر نماز به آنچه در مورد اموال و کالبدهاي خود آزادانه انجام مي دهند زيان بزند آن را فرد خواهند نهاد همچنان که والاترين و شريف ترين فريضه ها را فرد گذاشته اند. امر به معروف و نهي از منکر فر يضه سترکي است که ديگر فر ايض با آن پا مي گيرد راه ها ايمن، کسب ها حلال و مظالم به صاحبان آن ها بازگردانده و از دشمنان انتقام گرفته مي شود و کارها استوار مي گردد پس به دل هايتان انکار و بر زبان هايتان آشکار کنيد و به چهره هاشان بکوبيد و در راه خدا از نکوهش نکوهشگران مي هراسيد. (فروع کافي، ج 5، (ص) 55 ـ 56)
جهت اجتناب از تطويل، خلاصه آثار مثبت ترتب بر امر به معروف و نهي از منکر يا از روايات به شرح زير است:
1 ـ موجب برقراري امنيت و ايمني راه ها و نهايتاً کشور و جامعه
2 ـ موجب اصلاح امور اقتصادي و حلال شدن درآمدها و مشروعيت مشاغل
3 ـ موجب آباداني کشور و اصلاح امور عمراني
4 ـ موجب بازپس گرفتن حقوق پايمال شده افراد و رساندن حق به حقدار
5 ـ موجب تقسيم عادلانه ثروت
6 ـ موجب گردآوري ماليات هاي اسلامي و صرف آن در مجاري درست
7 ـ موجب مبارزه با مفسدان، ظالمان و دشمنان جامعه
8 ـ موجب فراهم آوردن زمينه براي دعوت به اسلام
9 ـ موجب زدودن موانع دعوت به اسلام
10 ـ موجب فراهم شدن زمينه براي اجراي ديگر قوانين اسلام
11 ـ موجب اصلاح همه امور دين جهاني و آن جهاني
12 ـ موجب فراهم شدن زمينه تشکيل حکومت اسلامي و ادامه آن
اما در ارتباط با آثار تخريبي و منفي ترتب بر ترک اين فريضه، پيامبر اسلام (ص) مي فرمايد: «لا يزال الناس بخير ما أمروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و تعاونوا علي البر، فاذا لم يفعلوا ذالک نزعت عنهم البرکات سلط بعضهم علي بعض و کم بين لهم ناصر في الارض و لا في السماء. » (تهذيب الاحکام، ج 6، (ص) 181، حديث 22)
يعني ؛ تا زماني که مردم امر به معروف و نهي از منکر نموده و يکديگر را بر نيکي ياري کنند همواره در خير و سعادت به سر خواهند برد و در غير اين صورت، برکت ها و خير الهي از آنان گرفته خواهد شد و برخي اشرار بر ديگران مسلط خواهند شد و ياوري نه در زمين و نه در آسمان نخواهند داشت.
اميرالمؤمنين علي (ع) فرمودند: «.. ان ا… سبحانه کم يلعن القرآن الماضي بين ايديکم الا بترکهم الامر بالمعروف و النهي عن المنکر نلعن ا… السفها لرکوب المعاصي و الحکماء لترک التناهي.» (نهج البلاغه، خ 192 ـ بحارالانوار، ج 100، (ص) 90)
يعني ؛ خداوند مردم زمان هاي گذشته را از رحمت خويش دور نساخت مگر جهت ترک امر به معروف و نهي از منکر.
خداوند افراد سفيه و کم خرد را به خاطر انجام گناهان و افراد عاقل را به خاطر بازنداشتن آنان از گناه لعنت نموده است.
مرحوم نراقي مي گويد: «… اين فريضه (يعني امر به معروف و نهي از منکر) به هر دليلي واگذاشته شود ديانت نابود، نبوت فروگذاشته، فتوت فراگير، گمراهي همه گير، نابخردي گسترده، احکام دين گم، آثار شريعت پروردگار عالميان فرسوده، بندگان تباه و آشوب کشور گير مي شود.» (جامع السادات، ج 2، (ص) 232)
منبع: فصلنامه فکر و نظر شماره 12و13