وقف و ابتداء
 

معنای وقف
وقف در لغت، به معنای «باز داشتن، درنگ کردن» می‌باشد، و در اصطلاح، عبارت است از «قطع صوت در هنگام قراءت برای تازه کردن نفس و سپس ادامه قرائت» (که ابتداء نامیده می‌شود.)

روش وقف در کلمات قرآن
 

در هنگام وقف تغییراتی در آخر کلمات به شرح ذیل داده می‌شود:
1ـ کلماتی که با تاء گرد (ة) ختم شده است با هر حرکتی که باشند تبدیل به هاء ساکن (هْ) می‌شود، مانند:
(تُقیهْ) ـ زَکوةِ (زَکوهْ) ـ مَرَّةٍ (مَرَّهْ).
کلماتی که با تاء کشیده (ت) نوشته شده است فقط ساکن می‌شود، مانند:
رَحْمَتُ (رَحْمَتْ) ـ سُنَّتَ (سُنَّتْ) ـ نِعْمَتَ (نِعْمَتْ).
2ـ تنوین کلمات منصوب، تبدیل به الف مدّی می‌شود، مانند:
رَحیماً (رَحیما) ـ ماءً (ماءا) ـ هُدیً (هُدی)
3ـ بقیّه کلمات، ساکن می‌گردد، مانند:
یَقْتُلُونَ (یَقْتُلُونْ) ـ فَاتَّقُونِ (فَاتَّقُونْ) ـ نَسْتَعینُ (نَسْتَعینْ) ـ هُوَ (هُو) ـ مُسْتَقیمٍ (مُسْتَقیمْ) ـ نَهَرٌ (نَهَرْ) ـ‌ هِیَ (هی)
مورد اوّل و دوّم، وقفِ به ابدال و سوّمین مورد، وقف به اسکان نام دارد.
لازم به یادسپاری است کلماتی که در آخر آنها «الف، واو، یاء مدّی» می‌باشد در هنگام وقف تغییری در آنها داده نمی‌شود، مانند:
کَلاّ ـ یُدْعی ـ رَبّی ـ کُلُوا

اقسام وقف
 

وقف بر دو نوع است: اختیاری، اضطراری
1ـ وقف اختیاری: وقفی است که به اراده و تشخیص صورت گیرد که طبعاً باید کلام تمام باشد و بر سه قسم است: تامّ، کافی ـ حَسَن.
وقف تامّ: وقفی است که کلام از نظر لفظ (دستور زبان) و معنی کامل بوده و به ما بعد بستگی نداشته باشد، مانند وقف بر «وَ اُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» و ابتداء از «اِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا…».
وقف کافی: وقفی است که کلام از نظر لفظ کامل ولی از جهت معنی ارتباط به ما بعد داشته باشد، مانند وقف بر «رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا» و ابتداء از «اِنَّکَ اَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیمُ».
وقف حسن: وقفی است که کلام از نظر معنی کامل و از نظر لفظ ناقص باشد بدین صورت که عبارت دوّم از نظر دستور زبان به عبارت اوّل بستگی دارد، این نوع وقف را چون تغییری در معنای کلام نمی‌دهد حَسَن نامیده‌اند ولی ابتداء از ما بعد جایز نمی‌باشد، مانند وقف بر «اَلْحَمْدُ لِلّهِ» و ابتداء از «رَبِّ الْعالَمینَ».
2ـ وقف اضطراری: وقفی است که به سبب اتمام نفس، عطسه، سرفه، فراموشی آیه و غیره در موردی که کلام از نظر لفظ و معنی هر دو ناقص بوده اتّفاق می‌افتد و به آن وقف قبیح نیز می‌گویند که لازم است از محلّ مناسب ما قبل، ابتدا شود.

ابتداء
 

ابتداء همیشه اختیاری است و باید از محلّی ابتدا نمود که دارای معنی مستقلّ و رساننده مقصود باشد و این نکته باید در نظر باشد که با توجّه به شرایط نَفَس و طولانی بودن آیه از بهترین محلّ ممکن ابتدا شود.

تمرین
 

صَلوةَ ـ سَنَةٍ ـ رَشَداً ـ ذَکَرَهُ ـ هِیَ ـ سَماءً ـ لِلْعالَمینَ ـ رَحْمَتُ ـ فِی الْقُبُورِ ـ مِنْ خَوْفٍ

علامات وقف
 

چون شناختن محلّ‌های وقف و ابتداء بستگی به آموزش زبان عربی دارد و معمول مردم با آن آشنایی ندارند، لذا برای شناسایی موارد آن، علامتهایی مقّرر گردیده تا در هنگام تلاوت قرآن، بدانها توجّه شده و خللی در معنای آیات پدید نیاید.
نخستین شخصی که این علامتها را وضع کرد علامّه سجاوندی بود لذا آن علامتها به رموز سجاوندی مشهور گردید.
بعد از علاّمه سجاوندی، علامتهای دیگری وضع گردید، کثرت علامتها باعث سردرگمی قاریان قرآن می‌شد لذا علمای مصر به منظور اتّحاد و اتّفاق رموز وقف، علامتهای ذیل را انتخاب کردند که به توضیح آنها می‌پردازیم.
(م): علامت وقف لازم است که اگر به وصل خوانده شود بیم تغییر معنی می‌رود، مانند:
اِنَّما یَسْتَجیبُ الَّذینَ یَسْمَعُونَ (م) وَالْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللهُ ثُمَّ اِلَیْهِ یُرْجَعُونَ.
(لا): نشانة عدم جواز وقف است که اگر اضطراراً در این محلّ وقف شود باید از محل مناسب ما قبل، ابتدا کرد، مانند:
وَلَئِنِ اتّبَعْتَ اَهْوائَهُمْ بَعْدَ الَّذی جاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ (لا) ما لَکَ مِنَ اللهِ مِنْ وَلِیِّ وَلا نَصیرٍ.
لازم به به یادسپاری است که این علامت در مورد وقف حسن نیز به کار می‌رود تا بدان توّجه شده و در صورت وقف، از ما بعد ابتدا ننمایند.
(ج): علامت وقف جایز می‌باشد که در این مورد، وقف و وصل یکسان است، مانند:
نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ نَبَاَهُمْ بِالْحَقِّ (ج) اِنّهُمْ فِتْیَةٌ امَنُوا بِرَبِّهِمْ وَزِدْنا هُمْ هُدیً
(قلَی): نشانه جواز وقف است و اشاره به این که وقف بهتر از وصل می‌باشد.
در بعضی از قرآنها به جای آن از علامت «ط» استفاده می‌کنند که به معنی وقف مطلق آمده است یعنی وقف بر این کلمه و ابتداء از ما بعد مطلقاً خوب است، مانند:
«وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ (قلی) قالَ إِنِّی أَعْلَمُ ما لا تَعْلَمُونَ»
(صلی): علامت وقف جایز و اشاره به این که وصل بهتر از وقف است و ابتدا از مابعد نیز مانعی ندارد.
در برخی از قرآنها به جای آن از علامت (ز) استفاده می‌کنند،مانند:
اُولئِکَ عَلی هُدیً مِنْ رَبَّهِمْ (صلی) وَاُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ.
(:. :.) نشانة وقف مُعانقه است که بر روی دو کلمة نزدیک به هم قرار می‌گیرد و نباید روی هر دو محلّ وقف شود، مانند:
ذلِکَ الْکِتابُ لارَیبَ :. فیهِ :. هُدیً لِلْمُتَّقینَ.
نکاتی چند در مورد وقف و ابتداء
1ـ وقف در پایان هر آیه سنّت پیامبر اسلام می‌باشد، هر چند از نظر لفظ و معنی ناقص باشد با وجود این در اینگونه موارد، وصل آیات نیز اشکالی ندارد بلکه بهتر است، مانند:
فَوَیْلٌ لِلْمُصَلّینَ(لا) اَلَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ.
2ـ موارد عدم جواز وقف و ابتداء به محلّ‌هایی که با علامت «لا» مشخّص گردیده خلاصه نمی‌شود و از علامت «لا» در محلّی استفاده می‌کنند که اشتباه انگیز باشد، بنابراین، در محلّ‌های بدون علامت نیز وقف جایز نیست و به طور کلّی محلّ جواز و یا لزوم وقف با علامتهای یاد شده مشخّص گردیده است که باید رعایت شوند.
———————————————————————————————————————————————————————-

روش تدریس تنوین نزد حرف ساکن
 

هدف: آشنایی با روش تلفّظ تنوین نزد حرف ساکن می‌باشد.
و در پایان درس از دانش آموزان انتظار می‌رود که بانحوة تلفّظ نون تنوین نزدحرف ساکن آشنا شوند.

مراحل تدریس
 

1 ـ روش تلفّظ حرف ساکن را یادآوری می‌کنیم.
2 ـ تعریف تنوین را یادآوری می‌کنیم.
3 ـ بیان روش تلفّظ تنوین نزدحرف ساکن.
4 ـ روی کلمات تمرین می‌کنیم.
5 ـ روی آیات تمرین می‌کنیم.

روش تدریس
 

معلّم: در درس سکون گفتیم که حرف ساکن به کمک حرف صدادار قبل از خود به یک بخش خوانده می‌شود. همچنین در بحث تنوین گقتیم که تنوین در تلفّظ نون ساکنی است که در نگارش نوشته نمی‌شود و نشانة آن تکرار همان علامت می‌باشد. حال اگر بعد از تنوین، حرف ساکن یا تشدید دار قرار بگیرد، میان نون تنوین و حرف ساکن بعد از آن، التقاءِ ساکنین پیش می‌آید، مانند: خَیْرٌ اهْبِطوُا در این جا برای رفع التقاء ساکنین، نون تنوین را در تلفّظ با حرکت کسره می‌خوانند، مانند:
خَیْرُ اهْبِطُوا که خوانده می‌شود خَیْرُنِ اهْبِطُوا
روی کلمات تمرین و پس از این که مطمئن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، روی قرآن تمرین می‌کنیم، در تمرین روی قرآن، مانند سابق، بخش بخش و شمرده می‌خوانند تا با کلیّه علامت‌ها و قاعده‌های تدریس شده عملاً آشنا شوند.
از درس آینده وارد روانخوانی قرآن می‌شویم، زیرا با کلیّه قواعد ساده خوانی قرآن، آشنا شده‌اند.
——————————————————————————————————————————————————————–

روش تدریس حرکات و حروف مدی
 

قبل از بیان روش تدریس، یادآوری چند نکته لازم است:
1ـ در بررسی حرکات و حروف مدّی از نظر شکل، اسم و تلفّظ به نتایج زیر رسیدیم:
الف ـ شکل حرکات (ـَـِـُـ) در قرآن‌های با رسم الخط عربی، فارسی، ترکی و اردو هیچ‌گونه تفاوتی با هم ندارند.
ب ـ لحن حرکت کسره و ضمّه در عربی و فارسی متفاوت است.
ج ـ شکل الف و یاء‌مدّی در قرآن‌های با رسم الخط عربی با فارسی و شکل یاء و او مدّی در قرآن‌های با رسم الخط اردو با قرآن‌های با رسم الخط عربی و فارسی متفاوت است.
د ـ لحن الف مدّی بعد از بیست حرف در عربی با فارسی متفاوت است.
بنا بر این در هنگام تدریس باید دقّت کنیم که کسره، ضمّه و الف مدّی را با لحن عربی آموزش دهیم زیرا قرآن به زبان عربی است (اِنّا اَنْزَلْناهُ قُرْاناً عَرَبِیّاً)[1] و طبق سفارش پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله باید آن را با لحن عربی بخوانیم (اِقْرَؤُا الْقُرانَ بِاَلْحانِ الْعَرَبِ وَاَصْواتِها)[2].
آموزش قرآن با لحن عربی، ابتدا مشکل به نظر می‌آید ولی اگر از روش صحیح وارد شویم خیلی ساده و آسان است، به خصوص برای افراد تحصیل کرده. حال اگر دانش‌آموزان ما تازه با خواندن و نوشتن آشنا شده باشند و یاد گرفتن لحن عربی برای آن‌ها مشکل باشد، ناچاریم نخست با همان لحن فارسی آموزش دهیم و بعد از یادگیری ساده و روانخوانی قرآن، لحن عربی آن‌ها را یادآور می‌شویم.
2ـ اسامی حرکات و حروف مدّی در فارسی.
برای سهولت یادگیری صدای حروف مدّی با لحن عربی می‌توانیم صداهای موجود در زبان عرب را به دو دستة کوتاه و کشیده[3] تقسیم کنیم چرا که صدای حروف مدّی، همان صدای حرکات می‌باشد امّا با دو برابر مدّ و کشش.
لازم به توضیح است که چنین تقسیم‌بندیی برای صداهای فارسی نمی‌توانیم داشته باشیم چرا که زمان تلفّظ صداهای «ـَـِـُـ« با «آ ـ ای ـ او» تقریبا یکسان است و تنها تفاوت در نحوة تلفّظ صدای آن‌ها می‌باشد.
3ـ قبل از تدریس قرآن در هر منطقه‌ای نخست باید رسم الخط قرآن‌های موجودِ آن منطقه را بررسی و سپس بر اساس رسم الخطی که رواج بیشتری دارد تدریس کنیم و اگر رسم الخط‌های متعدّدی رواج داشت، اشارة به آن‌ها برای دانش‌آموزان قویتر و بزرگسال لازم است.
4ـ در بیان روش تدریس، نخست هدف از درس و انتظاراتی که در پایان درس از دانش‌آموزان داریم را متذکر شدیم و سپس مراحل و روش تدریس را بیان کرده‌ایم. هدف و مراحل تدریس را معلّم در هنگام تدریس باید در نظر داشته باشد و روش را برای دانش‌آموزان در هنگام تدریس اجرا کند.
[1] . سوره یوسف، آیه 2.
[2] . اصول کافی، جلد 2، صفحه 614.
[3] . بعضی به صداهای کشیده، صداهای بلند می‌گویند که درست نمی‌باشد، چرا که بحث در کم و زیاد کردن صدا نیست تا یکی کوتاه و دیگری بلند باشد بلکه بحث در مورد مدّ و کشش دادن به صداست، یکی کوتاه و بدون کشش و دیگری در مقابل آن با دو برابر مدّ و کشش تلفّظ می‌شود.
—————————————————————————————————————————————————————-

روش تدریس حروف مدّی برای بزرگسالان
 

هدف: آشنایی با شکل، اسم و نحوة تلفّظ صحیح حروف مدّی بالحن عربی است . و در پایان درس از دانش آموزان انتظار می‌رود که:
1ـ شکل «حرف مدّی» را بشناسند.

2ـ با «لحن عربی» حروف مدّی به خصوص «الف مدّی» کاملاً آشنا شوند.
3ـ تفاوت حرکات و حروف مدّی در تلفظ آن‌ها کاملاً مشهود باشد.
4ـ هر یک از حرکات (که قبلاً‌یاد گرفته‌اند) و حروف مدّی (که به تازگی فرا گرفته‌اند) را در هر جای قرآن دیدند، مشخص نمایند و آن را به صورت صحیح و بالحن عربی بخوانند .
نکته: در تدریس «الف مدّی» با توجّه به هدف ما که آموزش «لحن عربی» آن می باشد، اگر بخواهیم با رسم الخط فارس «ا» شروع کنیم، با مشکل بیان لحن عربی و علّت نام گذاری آن مواجه می شویم، چرا که به محض نوشتن این شکل «ا» صدای «آ» فارسی به ذهن دانش آموزان می‌آید و اضافه بر آن، در بیان علّت نام‌گذاری آن به «الف مدّی» باز با مشکل مواجه می‌شویم :(«الف» می‌گویند چون به شکل «حرف الف» می‌باشد و «مدّی» می‌گویند چون باعث «مدّ و کشش» صدای فتحة قبل از خود می‌شود). در رسم الخط فارسی قبل از «الف» شکل «فتحه» معمولی نمی‌باشد.
برای این که به طور طبیعی با شکل، اسم و تلفظ الف مدّی آشنا شوند، مراحل تدریس ذیل پیشنهاد می گردد:

مراحل تدریس الف مدّی
 

1ـ حرف مفتوحی را نوشته و از دانش‌آموزان می‌خواهیم تا با هم بخوانند.
2ـ از آن‌ها می‌خواهیم تا صدای فتحه را دو برابر مدّ و کشش دهند.
3ـ الفی به آن حرف مفتوح اضافه می کنیم و می‌گوییم که این الف باعث دو برابر مدّ و کشش صدای فتحه می‌شود.
4ـ الف مدّی را معرّفی و علّت نام‌گذاری آن را بیان می‌کنیم.
5ـ آن‌ها را با شکل الف مدّی در قرآن‌های با رسم‌الخط فارسی آشنا می‌کنیم.
6ـ تمرین روی حروف و یادآوری تفاوت صدای الف مدّی در هشت حرف و علّت آن.
7ـ تمرین روی کلمات.

روش تدریس الف مدّی
 

نخست حرفی را با حرکت فتحه می نویسیم «تَـ» و از افراد کلاس می‌خواهیم تا با هم بخوانند.
سپس از آن‌ها می‌خواهیم تا صدای فتحه را در تلفّظ دو برابر مدّ و کشش دهند.
باز می‌خواهیم تا آن حرف را با صدای فتحه معمولی بخوانند.
دوباره می‌خواهیم تا صدای فتحه را در تلفّظ دو برابر مدّ و کشش دهند.
چندین بار این عمل را تکرار می‌کنیم تا کاملاً تفاوت صدای «فتحه» با «الف مدّی» در تلفّظ برای آن‌ها روشن شود.
سپس بعد از آن حرف مفتوح، الفی اضافه می‌کنیم «تا» و توضیح می‌دهیم که در زبان عرب هر گاه بعد از حرف مفتوح، الفی قرار گیرد، این الف باعث دو برابر مدّ و کشش صدای فتحه می‌شود.
برای این که دانش‌آموزان با شکل و تلفّظ صحیح آن کاملاً آشنا شوند، دستمان را روی الف قرار می‌دهیم و می‌خواهیم تا آن حرف را بخوانند، بالطبع آن را با صدای فتحه معمولی می‌خوانند، سپس دستمان را از روی الف برمی‌داریم و می‌خواهیم تا یک بار دیگر آن را بخوانند، در اینجا حتماً باید صدای فتحه را با دو برابر مدّ و کشش بخوانند بار دیگر دستمان را روی الف قرار می‌دهیم و می‌‌خواهیم تا با هم بخوانند،دیگر بار دستمان را از روی الف برمی‌داریم و می‌خواهیم تا دوباره آن را بخوانند، چندین بار این کار را انجام می‌دهیم تا دانش‌آموزان با شکل و تلفّظ صحیح الف مدّی کاملاً آشنا شوند.
بعد از آشنایی با شکل و روش تلفّظ الف مدّی، آن‌ها را با اسم الف مدّی و علّت نام‌گذاری آن، آشنا می‌کنیم، می‌گوییم که این الف چون باعث مدّ و کشش حرکت ماقبل می‌شود به آن الف مدّی می‌گویند؛ و ما در فارسی به آن صدای کشیدة فتحه می‌گوییم زیرا همان صدای فتحه است که با کشش بیشتر خوانده می‌شود و در مقابل به حرکت فتحه، صدای کوتاه فتحه می‌گوییم.
نکته: با توجّه به این که رسم‌الخط «الف مدّی» در قرآن‌های کشور ایران با رسم‌الخط قرآن‌های کشورهای عربی تفاوت دارد، آن‌ها را با شکل الف مدّی در قرآن‌های با رسم‌الخط فارسی آشنا می‌کنیم، چرا که بیشتر قرآن‌های موجود در کشور ما ایران با همین رسم‌الخط می‌باشد.
الف مدّی با رسم‌الخط عربی را می‌نویسیم «تا» و توضیح می‌دهیم که در قرآن‌های با رسم‌الخط عربی، الف مدّی را به همین شکل می‌نویسند، ولی در قرآن‌های با رسم الخط فارسی برای این که صدای کشیده فتحه با صدای کوتاه آن اشتباه نشود، فتحه را به صورت ایستاده در کنار الف مدّی قرار داده‌اند، به این شکل:

تَا تا
 

در تلفّظ هیچ فرقی با هم ندارند، هر دو یکسان تلفظ می‌شوند.
روی حروف تمرین را با این شکل انجام می‌دهیم.
نکته: قبلاً متذکّر شدیم که تلفّظ الف مدّی بعد از هشت حرف، درشت و غلیظ می‌باشد، وقتی که به اوّلین حرف آن (که «خا» باشد) رسیدیم، روش تلفّظ آن‌ها را با بیانی ساده شرح می‌دهیم و می‌خواهیم تا آن‌ها را در ذهن خود بسپارند.
برای این منظور، از حروفی کمک می‌گیریم که تلفّظ آن‌ها در فارسی یکسان ولی در عربی یکی به صورت نازک و دیگری به صورت درشت تلفّظ می‌شود، مانند: «ت» و «ط»، «سین» و «ص»، یا «ذ» و «ظ».
برای دانش‌آموزان توضیح می‌دهیم که این دو حرف «ت، ط» در فارسی یکسان تلفظ می‌شود ولی در عربی حرف «ت» به صورت «نازک» و حرف «ط» به صورت «درشت» تلفظ می‌شود؛ سپس حرکت فتحه را روی آن دو قرار می‌دهیم و آن‌ها را به صورت صحیح عربی تلفّظ می‌کنیم و از آن‌ها می‌خواهیم تا همانند تلفّظ ما، تکرار کنند و این عمل را چندین بار انجام می‌دهیم.
وقتی که دانش‌آموزان تفاوت تلفّظ آن دو حرف را کاملا یاد گرفتند، الفی بعد از حرف «تَ» اضافه کرده «تَا» و از آن‌ها می‌پرسیم، اضافه شدن «الف» بعد از حرف «مفتوح» چه تغییری در تلفّظ آن حروف به وجود می‌آورد؟
دانش‌آموزان: باعث دو برابر مدّ و کشش صدای آن حرف می‌شود.
معلم: صدای حرف «تَ» نازک بود یا درشت؟
دانش‌آموزان: نازک.
معلم: پس الف مدّی هم به صورت نازک، صدای حرف «تَ» را دو برابر مد و کشش می‌دهد.
سپس در رابطه با «ط» نیز همین مراحل را طی می‌کنیم بعد از اضافه کردن الف، «طَا» از آن‌ها می‌پرسیم؛ اضافه شدن «الف» چه تغییری در تلفّظ حرف مفتوح به وجود می‌آورد؟
دانش‌آموزان: باعث دو برابر مدّ و کشش صدای آن حرف می‌شود.
معلم: صدای حرف «طَ» نازک بود یا درشت؟
دانش‌آموزان: درشت.
معلم: پس الف مدّی هم به صورت درشت، صدای حرف «طَ» را دو برابر مدّ‌ و کشش می‌دهد.
در رابطه با حروف «س» و «ص»، «ذ» و «ظ» به همین شیوه عمل می‌کنیم و در پایان هشت حرفی که الف مدّی بعد از آن‌ها درشت تلفّظ می‌شوند را معرفی و تمرین می‌کنیم.
پس از تمرین روی حروف، روی کلمات تمرین می‌کنیم. در تمرین روی کلمات باید دقّت کنیم تا الف مدّی را در همة 28 حرف درست تلفّظ کنند.

شکل دیگر الف مدّی
 

در بحث حرکات و حروف مدّی به این نکته اشاره کردیم که در بعضی جاها برای اختصار، الف مدّی در نگارش اوّلیّه نوشته نشده و علمای رسم و ضبط قرآن برای راهنمایی قاریان قرآن، در چنین مواردی الف کوچکی بعد از فتحه قرار داده‌اند «ـَـ ا ـ» تا بیانگر تلفّظ الف مدّی در چنین جاهایی باشد.
در این جا لازم است که دانش‌آموزان را با این شکل الف مدّی نیز آشنا کنیم، و با توجّه به این که این شکل الف مدّی در رسم‌الخط قرآن‌های کشور ما ایران با کشورهای عربی تفاوت دارد، حتماً لازم است با این رسم‌الخط نیز آشنا شوند و تمرین‌های خود را با همین رسم‌الخط انجام دهیم.
مراحل تدریس شکل دیگر الف مدّی
1ـ شکل، اسم و تلفّظ الف مدّی (با رسم الخط عربی و فارسی) را یادآوری می‌کنیم.
2ـ شکل دیگر الف مدّی با رسم‌الخط عربی را معرفی می‌کنیم.
3ـ شکل دیگر الف مدّی با رسم‌الخط فارسی را معرفی می‌کنیم.
4ـ بیان این که در تلفّظ با هم تفاوت ندارند.
5ـ تمرین روی حروف.
6ـ تمرین روی کلمات.

روش تدریس شکل دیگر الف مدّی
 

معلّم: همه با شکل، اسم و تلفّظ الف مدّی آشنا شدیم.
دانستیم هرگاه بعد از حرف مفتوح، الفی قرار گیرد. این الف باعث دو برابر مدّ و کشش صدای فتحه می‌شود، از این رو به آن الف مدّی می‌گویند.
در قرآن به مواردی بر می‌خوریم که کاتبان قرآن در صدر اسلام (بنا بر رسم الخط آن روز) برای اختصار، الف مدّی آن را در کتابت قرآن ننوشته‌اند ولی در قرائت حتماً باید خوانده شود، مانند:
هذا که خوانده می‌شود هاذا
بعدها علمای رسم و ضبط قرآن در چنین مواردی برای راهنمایی قاریانی که با نگارش اوّلیّه آشنایی ندارند، الف کوچکی بعد از حرکت فتحه قرار داده‌اند (ـَـ اـ) تا متوجه تلفّظ الف مدّی در چنین مواردی باشند، مانند: «هَذا»
در قرآن‌های با رسم‌الخط فارسی که الف مدّی (فتحة کشیده) را به صورت «فتحه ایستاده» در کنار الف قرار می‌دهند(اا) در چنین موارد نیز فتحه رابه صورت ایستاده روی همان حرف قرار داده‌اند (ـا) مانند: «هذا» تا نشانگر تلفّظ فتحه به صورت کشیده باشد و نیازی به اضافه کردن الف کوچک دیگر نباشد، زیرا آن فتحه ایستاده به تنهایی دلالت بر صدای فتحة کشیده می‌کند و در واقع جانشین الف مدّی می‌باشد. باید دقّت کنیم که تلفّظ آن با شکل قبلی هیچ‌گونه تفاوتی ندارد.
روی حروف و سپس روی کلمات تمرین می‌کنیم و پس از آشنایی کامل با هر دو شکل، برای منزل تکلیف تعیین می‌کنیم.

مراحل تدریس یاء مدّی:
 

1. حرف مکسوری را می‌نویسیم و از دانش آموزان می‌خواهیم تا با هم بخوانند.
2. از آنها می‌خواهیم تا صدای کسره را دو برابر مدّ و کشش دهند.
3. یایی به آن حرف مکسور اضافه می‌کنیم ومی‌گوییم که این یاء باعث دو برابر مدّ و کشش صدای کسره می‌شود.
4. یاء مدّی را معرفی و علت نام گذاری آن را بیان می‌کنیم.
5. دانش آموزان را با شکل یاء، مدّی در قرآن‌های با رسم الخط فارسی آشنا می‌کنیم.
6. تمرین روی حروف.
7. تمرین روی کلمات.

روش تدریس یاء حدّی:
 

نخست حرفی را با حرکت کسره می‌نویسیم « تِـ » و از دانش‌آموزان می‌خواهیم تا با هم بخوانند[1].
سپس از آن‌ها می‌خواهیم تا صدای کسره را در تلفّظ دو برابر مدّ و کشش دهند.
باز می‌خواهیم تا آن حرف را با صدای کسره معمولی بخوانند.
دوباره می‌خواهیم تا صدای کسره را در تلفّظ دو برابر مدّ و کشش دهند.
چندین‌بار این عمل را تکرر می‌کنیم تا تفاوت صدای کسره با یاء مدّی در تلفّظ برای آن‌ها کاملاً روشن شود.
سپس یایی بعد از آن حرف مکسور اضافه کرده «تِـی» و توضیح می‌دهیم که در زبان عربی هرگاه بعد از حرف مکسور، یایی قرار گیرد، این یاء باعث دو برابر مدّ و کشش صدای کسره می‌شود.
پس از آشنایی با شکل و روش تلفّظ یاء مدّی، دانش‌آموزان را با اسم یاء مدّی و علّت نام‌گذاری آن آشنا می‌کنیم. می‌گوییم که این «یاء» چون باعث «مدّ و کشش» حرکت ماقبل می‌شود به آن «یاء مدّی» می‌گویند و ما فارس زبان‌ها به آن صدای کشیدة کسره می‌گوییم، زیرا که همان صدای کسره است که با کشش بیشتر خوانده می‌شود و در مقابل به حرکت کسره، صدای کوتاه کسره می‌گوییم.
نکته: با توجّه به تفاوت رسم‌الخط یاء مدّی در قرآن‌های کشور ما ایران با قرآن‌های کشورهای عربی، آن‌ها را با شکل یاء مدّی در قرآن‌های با رسم‌الخط فارسی نیز آشنا می‌کنیم.
یاء مدّی با رسم‌الخط عربی را می‌نویسیم «تِــی» و توضیح می‌دهیم که در قرآن‌های با رسم الخط فارسی برای اینکه صدای کشیده کسره با صدای کوتاه آن اشتباه نشود، کسره را به صورت ایستاده در کنار یاء مدّی قرار داده‌اند، به این شکل: «تـی».
در تلفّظ هیچ تفاوتی با هم ندارند، هر دو یکسان تلفّظ می‌شوند.
روی حروف و سپس روی کلمات به همین شکل تمرین می‌کنیم و پس از این که مطمئن شدیم همه دانش‌آموزان یاد گرفته‌اند، آخرین حرف مدّی (واو مدّی) را نیز به آن‌ها آموزش می‌دهیم.

مراحل تدریس واو مدّی
 

1ـ حرف مضمومی را نوشته و از دانش‌آموزان می‌خواهیم تا با هم بخوانند.
2ـ از آن‌ها می‌خواهیم تا صدای ضمّه را دوبرابر مدّ و کشش دهند.
3ـ واوی به آن حرف مضموم اضافه کرده و می‌گوییم که این واو باعث دو برابر مدّ و کشش صدای ضمّه می‌شود.
4ـ واو مدّی را معرّفی و علّت نام‌گذاری آن را بیان می‌کنیم.
5ـ تمرین روی حروف.
6ـ تمرین روی کلمات.
روش تدریس واو مدّی
نخست حرفی را با حرکت ضمّه می‌نویسیم « تُــ » و از دانش‌آموزان می‌خواهیم تا با هم بخوانند[2].
سپس از آن‌ها می‌خواهیم تا حرکت ضمّه را در تلفّظ دو برابر مدّ و کشش دهند.
بقیّه مراحل را همانند الف و یاء مدّی ادامه می‌دهیم تا دانش‌آموزان با شکل و روش تلفّظ واو مدّی و همچنین با اسم عربی و فارسی آن کاملا آشنا شوند، و با توجّه به این که رسم الخط واو مدّی در قرآن‌های با رسم الخط فارسی با کشورهای عربی یکسان است، عدم تفاوت آن را یادآور می‌شویم و مانند درس‌های پیش روی حروف و کلمات تمرین می‌کنیم، و در پایان درس، تکلیف منزل را تعیین می‌کنیم.
[1] . در این‌جا حتمّا باید از دانش‌آموزان خواسته شود تا کسره را با لحن عربی بخوانند تا بر اثر دو برابر مدّ و کشش صدای آن، «یاء مدّی» به وجود آید.
[2] . در این‌جا نیز باید از دانش‌آموزان خواسته شود تا ضمه را با لحن عربی بخوانند تا بر اثر دو برابر مدّ و کشش صدای آن، «واو مدّی» به وجود آید.
——————————————————————————————————————————————————————–

روش تدریس تشدید برای خردسالان
 

هدف: همان هدفی است که از تدریس تشدید برای بزرگسالان داشتیم و انتظارات نیز همان انتظارات می‌باشد.
پیش از بیان مراحل و روش تدریس تشدید برای خردسالان، یادآوری چند نکته ضروری است.
در کتاب راهنمای تدریس اوّل دبستان ( سال 63 و 67 ) ، برای تدریس تشدید این گونه عمل شده است: نخست کلمة مشدّد را به صورت تفکیک « بنـ ، نا » نوشته و سپس توضیح داده‌اند که چون دو صدا ( دو حرف ) پشت سر هم قرار گرفته، شکل دوّم ( حرف دوّم ) را نمی‌نویسیم و به جای آن روی حرف قبل علامت تشدید «ـّ» می‌گذاریم.
با توجّه به استعداد افراد مبتدی، روش خواندن حرف مشدّد را بیان نکرده‌اند که تلفّظ آن با صورت قبلی تفاوت دارد، در شکل قبلی، زبان دو بار به مخرج یک حرف برخورد می‌کرد ولی در صوت دوّم، زبان یک بار ، بله در هر دو صورت دو صد (دو حرف) شنیده می‌شود امّا در صورت دوّم، زبان محکم و با شدّت به مخرج حرف برخورد و ( بدون هیچ گونه مکثی) جدا می‌شود.
اِشکال عمدّه در این است که دوّمی در اوّلی ادغام نمی‌شود تا ما حرف دوّم را حذف و به جای آن علامت تشدید را روی حرف قبلی قرار دهیم، بلکه حرف اوّل در دوّمی ادغام می‌شود و باید اوّلی را حذف و به جای آن علامت تشدید را روی دوّمی قرار دهیم.
با توجّه به نکات فوق و این که معلّم کلاس اوّل با زحمات قابل تقدیری این علامت رابه دانش آموزان یاد داده است، در این جا جزئیّات بیشتری از علامت تشدید و روش تلفّظ حرف مشدّد را با توجّه به استعداد آن‌ها شرح می‌دهیم.

مراحل تدریس تشدید
 

1ـ یکی از کلماتی را می‌نویسیم که در کلاس اوّل ابتدایی برای یادگیری علامت تشدید، دانش آموزان با آن آشنا شده‌اند و از آن‌ها می‌خواهیم تا آن را بخوانند.
2 ـ می‌پرسیم: این کلمه دارای چند بخش است و می‌خواهیم تا صدای هر بخش را مشخّص کنند.
3 ـ با کمک آن‌ها همان کلمه را به صورت تفکیک وبخش بخش می‌نویسم و علامت گذاری می‌کنیم.
4 ـ توضیح می‌دهیم: برای تلفّظ این کلمه، زبان باید دوبار به محل تلفّظ یک حرف برخورد کند و این کار، حرف زدن را کمی مشکل می‌کند، برای این که حرف زدن آسان شود، اوّلی را داخل دوّمی می‌کنند.
5 ـ نشانة آن را که علامت تشدید باشد و روش خواندن آن را بیان می‌کنیم.
6 ـ روی کلمات دوبخشی، سه بخشی و چهار بخشی که دارای علامت تشدید باشد تمرین می‌کنیم.

روش تدریس تشدید
 

معلّم: همه با خواندن این کلمات « نقّاش، بنّا،….» در کلاس اوّل ابتدایی آشنا شده‌اید، با هم بخوانید.
دانش آموزان: نقّاش، بنّا،….
معلّم: کلمة نقّاش، چند بخش است؟ بخش کنید.
دانش آموزان: نقـ، قاش، دو بخش است.
معلّم: صدای بخش اوّل.
دانش آموزان: ن، ـَ، ق.
همزمان با بیان صدای بخش اوّل، بخش اوّل را در وسط تابلو می‌نویسیم و علامت گذاری می‌کنیم. «نَقْـ».
معلّم: صدای بخش دوّم.
دانش آموزان: ق، آ، ش.
همزمان با بیان صدای بخش دوّم، بخش دوّم را با کمی فاصله در کنار بخش اوّل می‌نویسیم و علامت گذاری می‌کنیم.
نَقْـ قاشْ
معلّم: چه حرفی در این کلمه تکرار شده است؟
دانش آموزان: حرف قاف.
معلّم: دفعة اوّل با چه علامتی خوانده می‌شود؟
دانش آموزان: با علامت سکون.
معلّم: دفعة دوّم با چه علامتی خوانده می‌شود؟
دانش آموزان: با صدای کشیده فتحه.
معلّم: همان گونه که می‌بینید، در این کلمات حرف قاف دوبار خوانده می‌شود، دفعة اوّل با علامت سکون و دفعة دوّم باهمان علامتی که حرف دوّم دارد، برای خوانده شدن آن نیز زبان باید دوبار به محل تلفّظ حرف قاف برخورد کند، و این برای حرف زدن کمی مشکل است که بگوییم:
نَقْـ، قاش ـ بَنْـ نا ـ ذُرْ ، رَتْ
برای سهولت در تلفّط، اولی را حذف ( در این وقت روی قاف ساکن ضربدر می‌‌کشیم) و به جای آن علامتی به این شکل «‌ـّ» روی حرف دوّم قرار داده‌اند ( در این وقت باکشیدن فلش از روی حرف حذف شده تا حرف دوّم، علامت تشدید را روی حرف دوم اضافه می‌کنیم «قّاشْ») تا قاری قرآن متوجّه شود که این حرف در اصل دو تا بوده، اولی ساکن، دوّمی متحرک (صدادار)، اضافه بر آن در هنگام خواندن آن باید دقّت کنیم که دیگر مکثی صورت نگیرد بلکه باید آن را شدید و محکم ادا کنیم به این صورت: نقّاش.[1] همان گونه که دقّت کردید برای تلفّظ دو تا قاف، دیگر لازم نیست زبان را دو بار به محل تلفّظ حرف قاف برسانیم بلکه زبان یک بار ولی محکم و با شدّت به محل تلفّظ حرف بر خورد و جدا می‌شود، در هنگام برخورد با حالت سکون ودر هنگام جدا شدن با همان صدایی که حرف دوّم دارا می‌باشد. در هنگام تلفّظ هیچ گونه مکثی نباید بین تلفّظ دو حرف ایجاد شود.
اسم این علامت «شدید» است، تشدید به ما می‌فهماند که این حرف در اصل چند تابوده؟
داشن آموزان: دو تا.
معلّم: دفعة اوّل با چه علامتی باید خوانده شود؟
دانش آموزان: سکون.
معلّم: دفعة دوّم با چه علامتی باید خوانده شود؟
دانش آموزان: با همان علامتی که آن حرف دارد.
معلّم: آیا بین تلفّط دو حرف می‌توانیم فاصله بیندازیم؟
دانش آموزان: خیر.
معلّم: حالا با هم بخوانید: نَقّاشْ.
دانش آموزان: نَقّاشْ.
روی کلمات قرآن، دو بخشی، سه بخشی به صورت جدا جدا و با هم تمرین می‌کنیم، و در حالت مشدّد بودن حرفی، باید آن را محکم و با شدّت ادا کنیم.
پس از آن که مطمئن شدیم همة دانش آموزان درس را خوب یاد گرفته‌اند تکلیف منزل را مشخّص می‌کنیم و در جلسه بعد نیز همین درس را ادامه و تقویت می‌کنیم.
در تقویت درس تشدید، دیگر لازم نیست کلمات را به صورت جدا جدا بنویسیم، بلکه نخست روی کلمات سه بخشی و چهار بخشی که دارای علامت تشدید است تمرین می‌کنیم و سپس آیاتی را انتخاب می‌کنیم که دارای تشدید و علامت‌های گذشته باشد.
باید دقّت کنیم آیات انتخابی دارای علامت و یا قاعده‌های تدریس نشده نباشد.
[1] . در این جا حتماً باید به صورت مشدّد تلفّظ شود و فرق آن باحالت قبلی روشن شود.
————————————————————————————————————————————————–

روش تدریس سکون برای خردسالان
 

هدف: همان هدفی است که از تدریس سکون برای بزرگسالان داشتیم و انتظارات نیز همان انتظارات می‌باشد.

مراحل تدریس سکون
 

1ـ چند کلمة دو حرفی یک بخشی فارسی که حرف دوّم آن در تلفّظ ساکن باشد می‌نویسیم و از دانش آموزان می‌خواهیم تا با هم آن‌ها را بخوانند.
2ـ از آن‌ها می‌خواهیم تا آن کلمات را بخش کرده و صدای آن را مشخّص کنند.
3 ـ در هنگام بخش کردن توضیح می‌دهیم: در فارسی حرفی که هیچ صدایی نداشته باشد، هیچ گونه علامتی ندارد، ولی در عربی با یکی از این دو شکل « ــْ » مشخّص می‌شود.
4 ـ اسم علامت و حرفی که دارای آن علامت باشد را معرفی می‌کنیم.
5 ـ روش خواندن حرف ساکن را بیان می‌کنیم.
6 ـ روی کلمات یک بخشی، دو بخشی، سه بخشی، و….تمرین می‌کنیم.

روش تدریس سکون
 

پس از تمرین از درس گذشته و پس از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان آن را یاد گرفته‌اند، درس سکون را چنین آغاز می‌کنیم.
همه با این کلمات، « مَن ، دَست، بَبر » در فارسی آشنا هستید، با هم آن‌ها را بخوانید.
پس از خواندن، می‌خواهیم تا آن کلمات رابخش کرده و صدای آن را مشخّص کنند. به این گونه:
معلّم: کلمه « من »‌را بخش کرده و صدای آن را مشخّص کنید؟
دانش آموزان: مَن، یک بخش است، صداش،م، ـَ، ن.
معلّم: «میم» دارای چه صدایی است؟
دانش آموزان: « ـَ ‌» (بلافاصله صدای « ـَ » را روی میم قرار می‌دهیم)، « مَن »‌ .
معلّم: « نون » دارای چه صدایی است؟
دانش آموزان: هیچ صدایی ندارد.
معلّم: در فارسی حرفی که هیچ صدایی نداشته باشد، هیچ‌گونه علامتی ندارد امّا در عربی با یک از این دو شکل « ـْـْ »‌نشان داده می‌شود.
اسم این علامت « سکون » است، حرفی که دارای این علامت باشد به آن « ساکن »‌ می‌گویند. حالا این نون ساکن را« نْ »به تنهایی بخوانید؟
دانش آموزان: خوانده نمی‌شود.
معلّم : چرا خوانده نمی‌شود؟
دانش آموزان: برای این که هیچ صدایی ندارد.
معلّم: همان گونه که دقّت فرمودید حرفی که هیچ صدایی نداشته باشد به تنهایی خوانده نمی‌شود و به کمک حرف صدا دار پیش از خود به یک بخش خوانده می‌شود.
سپس روی کلمات یک بخشی، دو بخشی تمرین می‌کنیم و پس از آن که مطمئن شدیم دانش آموزان آن را یاد گرفته‌اند، تکلیف منزل را مشخّص می‌کنیم.
با توجّه به این که بقیّه علامت‌ها، ترکیبی از صدا و سکون است، باید روی سکون برای خردسالان تمرین بیشتری انجام شود تا کاملاً با کلمات دارای این علامت آشنا شوند، برای این کار جلسة دیگری به عنوان تقویت درس سکون لازم است تا ضمن تمرین روی کلمات سه بخشی، چهار بخشی،….که دارای علامت سکون باشد، تلفّظ صحیح واو و یا ساکن ما قبل مفتوح را (که ما فارس زبان‌ها، آن را درست تلفّظ نمی‌کنیم) نیز به آن‌ها یاد می‌دهیم و سپس روی آیات قرآنی که دارای صداهای کوتاه و کشیده و علامت سکون باشد، تمرین می‌کنیم.
———————————————————————————————————————————————

روش تدریس سکون برای بزرگسالان
 

هدف: آشنایی با شکل و اسم علامت سکون و نحوة تلفّظ صحیح حرف ساکن می‌باشد. و در پایان درس از دانش آموزان انتظار می‌رود که:
1 ـ علامت « سکون »‌ را بشناسند.
2 ـ نحوة خواندن « حرف ساکن » را یاد گرفته باشند.
3 ـ هر کلمه و آیه‌ای که دارای علامت سکون (، حرکات و حروف مّدی) است را مشخّص نمایند و آن را به صورت شمرده و صحیح بخوانند.
در قرآن‌های امروزی فقط این دو شکل « حـ ه » کاربرد دارد.
در تدریس سکون تنها همین دو شکل را معرّفی می‌کنیم و در هنگام تمرین فقط از علامتی که در قرآن‌های منطقه مورد تدریس ما متداول است، استفاده می‌کنیم.

مراحل تدریس سکون
 

1 ـ حرفی را با حرکات سه گانه « ـَـِـُ » می‌‌نویسیم و از دانش آموزان می‌خواهیم تا آن‌ها را با هم بخوانند.
2 ـ همان حرف را بدون حرکت می‌نویسیم و از دانش آموزان می‌خواهیم تا آن را بخوانند.
3 ـ توضیح می‌دهیم: حرفی که هیچ‌گونه حرکتی نداشته باشد به تنهایی خوانده نمی‌شود و در عربی با یکی از این دو علامت « ـْ » مشخّص می‌شود.
4 ـ اسم علامت و حرفی که دارای آن علامت باشد را معرّفی می‌کنیم.
5 ـ روش خواندن حرف ساکن را بیان می‌کنیم.
6 ـ روی کلمات یک بخشی، دو بخشی، سه بخشی و….تمرین می‌کنیم.

روش تدریس سکون
 

پس از تمرین روی درس گذشته و پس از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان آن را یاد گرفته‌اند درس سکون را چنین آغاز می‌کنیم:
معلّم، صداهایی که کلمات عربی به کمک آن‌ها خوانده می‌شد، شناختیم، حال این حرف « ن » را با حرکت فتحه « نَ » بخوانید.
دانش آموزان: نَ
معلّم: با حرکت کسره « ‌نِ »‌.
دانش آموزان : نِ .
معلّم: با حرکت ضمّه « ن ُ».
دانش آموزان: نُ.
معلّم: حالا « ن » چگونه خوانده می‌شود.
دانش آموزان : خوانده نمی‌شود.
معلّم: چرا خوانده نمی‌شود؟
دانش آموزان: برای این که هیچ حرکتی ندارد.
معلّم: حرفی که هیچ گونه حرکتی نداشته باشد به آن ساکن می‌گویند و در قرآن با یکی از این دو علامت « ـْـ ْ » مشخّص می‌شود.
اسم این علامت « سکون » است.
« سکون » یعنی ضدّ حرکت و حرفی که دارای این علامت باشد به آن « ساکن »‌ می‌گویند، ساکن یعنی بی‌حرکت. و می‌دانیم حرف ساکن به تنهایی خوانده نمی‌شود، برای خواندن آن، حرف متحرّکی لازم است که پیش از آن قرار بگیرد و به کمک آن به یک بخش خوانده می‌شود، حالا باهم بخوانید: « مَنْ »‌ .
دانش آموزان : مَنْ .
روی کلمات یک بخشی، دو بخشی، سه بخشی و…. تمرین می‌کنیم و سپس تکلیف منزل را مشخّص می‌کنیم.
تذکّر: در بحث سکون گقتیم که حرکت فتحة حرف قبل از واو و یاء ساکن در فارسی متمایل به ضمّه و کسره فارسی ادا می‌شود در این جا با نوشتن تمرین‌های بیشتر این موارد، تلفّظ درس آن را به آن‌ها یاد می‌دهیم.
اگر دانش آموزان، مستعد بودند و وقت هم کافی بود، در همین جلسه مطلب را یاد آوری و تمرین می‌کنیم و گرنه در جلسه بعد به عنوان تقویت درس سکون، آن را یاد آوری و تمرین می‌کنیم، در تمرین علاوه بر کلمات از آیات قرآنی نیز استفاده می‌کنیم، البته آیاتی که فقط دارای حرکات، حروفی مدّی و سکون باشد و نباید علامت یا قاعده‌هایی که تدریس نشده در آن باشد. نمونه‌ای از این آیات در جزوة آموزش روخوانی « سطح 1 و 2 »‌قرآن کریم آمده است.
———————————————————————————————————————————————-

روش تدریس حروف ناخوانا برای خردسالان
 

هدف: همان هدفی است که از تدریس حروف ناخوانا برای بزرگسالان داشتیم و انتظارات می‌باشد.
مقدّمه: در بررسی موارد حروف ناخوانا در قرآن و سهولت آموزش آن‌ها برای خردسالان به این نتیجه رسیدیم که پنج مورد از هفت مورد را تحت عنوان حروف ناخوانای «والی» در قرآن (که نشانه آن‌ها نداشتن علامت بود) و دو مورد دیگر را تحت عنوان تبدیل صداهای کشیده به کوتاه مطرح می‌کنیم. در این تقسیم‌بندی جدید، موارد حروف ناخوانا را به ترتیب «و، ا، ل، ی» می‌آوریم، برای این مقصود پنج مورد را بر این اساس مورد بررسی دوباره قرار می‌دهیم.
حرف «واو»: حرف واو در دو مورد اوّل «پایه و کرسی همزه» و دوّم «پایه و کرسی الف مدّی» موجود بود.
حرف «الف»: حرف الف در سه مورد اوّل «پایه و کرسی همزه» و سوّم «الف جمع» و پنجم «همزه وصل» موجود بود.
حرف «لام»: حرف لام تنها در مورد ششم «لام «ال» تعریف نزد حروف شمسی» موجود است.
حرف «یاء»: حرف یاء در دو مورد اوّل «پایه و کرسی همزه» و دوّم «پایه و کرسی الف مدّی» موجود بود.

مراحل تدریس
 

1 ـ از کلمات فارسی که دارای حرف ناخوانا باشند برای طبیعی جلوه دادن این امر کمک می‌گیریم.
2 ـ حروف ناخوانا در قرآن را تحت عنوان «حروف والی» معرّفی می‌کنیم و مشخّصة آن‌ها را بیان می‌کنیم.
3 ـ موارد حروف ناخوانا به ترتیب حروف «و، ا، ل، ی» را معرّفی می‌کنیم.
4 ـ روی کلماتی که دارای آن مورد از حروف ناخوانا باشد تمرین می‌کنیم.
5 ـ روی آیاتی که دارای آن مورد از حروف ناخوانا باشد تمرین می‌کنیم.

روش تدریس
 

همانند روش بزرگسالان برای طبیعی جلوه دادن حروف ناخوانا در نگارش قرآن، از کلمات فارسی که دارای حرف ناخوانا باشد استفاده می‌کنیم و پس از آن، حروف ناخوانا در قرآن را معرّفی می‌کنیم.
معلّم: در قرآن به چهار حرف «و، ا، ل، ی» برمی‌خوریم که هرگاه علامت نداشتند خوانده نمی‌شوند.
هروقت بی علامتند زدست مردم راحتند
هروقت با علامتند گرفتار قرائتند
برای این که این چهار حرف، در ذهنتان بماند با آن‌ها کلمه «والی» ساخته‌اند.
بَه بَه ببین چه عالیه چون از حروف والیه
نوشته میشه خونده، نمیشه
برای آشنایی کامل با آن‌ها در قرآن، موارد هر یک را به ترتیب می‌آوریم، اوّلین حرف کلمه «والی»، «واو» است، امروز می‌خواهیم با موارد «واو ناخوانا» در قرآن آشنا شویم (عنوان موارد واو ناخوانا را روی تابلو می‌نویسیم).
موارد واو ناخوانا
معلّم: هرگاه روی حرف «واو»، «همزه» قرار گیرد «ؤ» در این صورت و او خوانده نمی‌شود و در حکم پایه و کرسی برای حمزه خواهد بود و علامت موجود روی آن مربوط به خود همزه است، مانند:
مُؤْمِنْ، تُؤْتی، باؤُو
چند مثالِ اوّل را نخست بدون حرف واو می‌نویسیم و بعد از خواندن آن، واو را با توضیحات لازم اضافه می‌کنیم، به عنوان مثال: معلّم: این کلمه را «مُئـْ مِنْ» باهم بخوانید.
دانش آموزان: مُئـْ مِنْ.
معلّم: این واوی که به این کلمه اضافه می‌کنم «مُؤْمِنْ» هیچ علامتی ندارد، آیا خونده می‌شود؟
دانش آموزان: خونده نمی‌شود.
معلّم: حالا باهم بخوانید.
دانش آموزان: مُئـْ مِنْ.
معلّم: در این کلمه چه حرفی خوانده نشد؟
دانش آموزان: واو.
معلّم: چرا خوانده نشد؟
دانش آموزان: علامت ندارد.
معلّم: بله، این «واو» چون علامت ندارد خوانده نمی‌شود و در این جا حکم پایه و کرسی برای همزه دارد واز حروف «والی» به حساب می‌آید.
چند کلمه دیگر به همین روش مثال می‌زنیم، سپس برای آشنایی بیشتر، روی کلمات و آیاتی که دارای مورد فوق باشد تمرین می‌کنیم و پس از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان یاد گرفته‌اند، مورد دیگر واو ناخوانا را معرّفی می‌کنیم.
معلّم: یکی دیگر از موارد واو ناخوانا در قرآن وقتی است که بعد از صدای کشیدة فتحه «ـ»، حرف «واو» قرار گیرد و هیچ‌گونه علامتی هم نداشته باشد. در درس صدای کشیدة فتحه گفتیم که صدای کشیدة فتحه چند شکل دارد؟
دانش آموزان: دو شکل «ا،ـ».
معلّم:بعضی وقت‌ها پس از شکل دوّم صدای کشیده فتحه «ـ» حرف واوی قرار می‌گیرد و هیچ‌گونه علامتی هم ندارند، در این صورت این واو خوانده نمی‌شود، مانند:
صَلوةُ ، حَیوةُ ، زَکوةُ
برای چند مثالِ اوّل همانند روش پایه همزه عمل می‌کنیم (نخست واو را نمی‌نویسیم و بعد از خواندن کلمه، واو را با توضیحات مذکور اضافه می‌کنیم) سپس برای آشنایی بیشتر روی کلمات و آیات قرآنی که دارای مورد فوق باشد تمرین می‌کنیم، و پس از آن که مطمئن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، تکلیف منزل را مشخّص می‌کنیم.

موارد الف
 

پیش از تدریس موارد الف، نخست از درس گذشته تمرین می‌کنیم و پس از آن که مطمئن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، درس جدید را آغاز می‌کنیم.
معلّم: همه با موارد «واو» ناخوانا در قرآن آشنا شدیم، امروز می‌خواهیم با موارد الف ناخوانا آشنا شویم، یکی از موارد الف ناخوانا، الفی است که پایه و کرسی همزه قرار گیرد، در این صورت الف خوانده نمی‌شود، و علامت موجود روی آن مربوط به خود همزه است، مانند:
سَأَلَ، أَخَذَ، أَنْشَأْنا
مثال‌ها را مانند سابق، نخست بدون الف و سپس الف را با توضیحات مذکور اضافه می‌کنیم، پس از تمرین روی کلمات، آیات را تمرین می‌کنیم و بعد از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، مورد دیگر الف ناخوانا را بیان می‌کنیم.
دو مورد دیگر برای الف باقی ماند. یکی «الف جمع» ودیگر «همزه وصل»، برای پرهیز از اصطلاحات عربی، آن دو را بر این گونه معرّفی می‌کنیم: هرگاه الف در وسط (تا شامل همزه وصل شود) و یا آخر کلمه (تا شامل الف جمع شود) قرار گیرد و علامتی هم نداشته باشد، خوانده نمی‌شود. (دیگر کاری به نحوة خواندن همزه وصل در ابتدای کلمات نداریم. بعد از یادگیری ساده خوانی در بحث روانخوانی قرآن، آن را آموزش می‌دهیم).
معلّم: اضافه بر مورد فوق که الف پایه و کرسی برای همزه بود، هرگاه الفی در وسط یا آخر کلمه قرار بگیرد و علامتی هم نداشته باشد خوانده نمی‌شود، مانند:
وَاضْرِبْ، نَصَرُوا، وَاذْکُرِاسْمَ
روی کلمات و سپس روی آیات تمرین می‌کنیم و پس از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، تکلیف منزل را مشخّص می‌کنیم.

مورد لام
 

برای لام یک مورد بیشتر نداریم و آن وقتی بود که بعد از «لام»، «حروف شمسی» باشد، با توجّه به این که خود «لام» در نگارش علامتی ندارد و در عوض «حروف شمسی» بعد از آن همه «مشدّد» می‌باشند، نیازی به معرّفی «الف و لام تعریف» و «حرف شمسی و قمری» نیست و می‌توانیم آن را این گونه ساده کنیم: هرگاه «لام» در نگارش علامتی نداشت خوانده نمی‌شود و در عوض حرف بعد از آن با علامت «تشدید» خوانده می‌شود و با آوردن چند مثال برای حروف شمسی و قمری تفاوت آن دو را در تلفّظ و علامت گذاری عملاً نشان می‌دهیم.

موارد یاء
 

فقط دو مورد دربارة «یاء» داشتیم یکی مربوط به پایه و کرسی برای همزه و دیگری پایه و کرسی الف مدّی، پس از تمرین از درس قبل و پس از آن که مطمئن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، این دو رابه ترتیب توضیح می‌دهیم و تمرین می‌کنیم.
معلّم: امروز می‌خواهیم با موارد آخرین «حرف ناخوانا» که «یاء» باشد. آشنا شویم، در قرآن به دو مورد بر می‌خوریم که حرف «یاء» نوشته شده ولی خوانده نمی‌شود، یکی آن جاهایی که «پایه و کرسی برای همزه» واقع شود، هرگاه همزه‌«ء» روی حرف «یاء آخر» یا «غیر آخر»، «ئ، ئـ» قرار گیرد، «یاء» در حکم «پایه و کرسی برای همزه» است وخوانده نمی‌شود، علامت موجود روی آن نیز مربوط به «همزه» می‌باشد. مانند:
بارِئُ که خوانده می‌شود بارِء‌ُ
مَلائِکَةُ که خوانده می‌شود مَلاءِکَةُ
روی کلمات و سپس روی آیات تمرین می‌کنیم و پس از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، مورد دیگر را بیان می‌کنیم.
معلّم: یکی دیگر از موراد «یاء ناخوانا» در قرآن، وقتی است که «پایه و کرسی برای صدای کشیدة فتحه» واقع شود، هرگاه بعد از صدای کشیدة فتحه «ــ» حرف «یاء آخر» یا «غیر آخر» قرار گیرد و هیچ‌گونه علامتی هم نداشته باشد، «ــ ی ــ یـ) خوانده نمی‌شود. مانند:
ضُحی که خوانده می‌شود ضُحا
نَزیکَ که خوانده می‌شود نَراکَ.
روی کلمات و سپس روی آیات تمرین می‌کنیم و پس از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، تکلیف منزل را مشخّص می‌کنیم تا برای جلسة بعد آن را انجام دهند.
تذکّراتی که در پایان روش تدریس حروف ناخوانا برای بزرگسالان دادیم، در مورد خردسالان نیز لازم است رعایت شود.
تبدیل صداهای کشیده به صدای کوتاه
دو مورد دیگر از حروف ناخوانا باقی ماند که بنا شد آن دو را تحت عنوان «تبدیل صداهای کشیده به کوتاه» مطرح کنیم، در این درس پس از تمرین از درس گذشته و این که مطمئن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، آن دو را به ترتیب بیان می‌کنیم.
معلّم: در قرآن به دو مورد برمی‌خوریم که صدای کشیده تبدیل به صدای کوتاه» می‌شود.
1 ـ در قرآن به «شش کلمه» بر می‌خوریم که با«صدای کشیده» ضمّه «اُو» نوشته شده ولی با صدای کوتاه ضمّه «اُ» خوانده می‌‌شود، و آن شش کلمه عبارتند از:
اُولی، اُولُوا، اُولاءِ، اُولاتِ، اُولئِکَ، سَاُوریکُمْ
که به این شکل خوانده می‌شوند:
اُلی، اُلُوا، اُلاءِ، اُلاتِ، اُلئِکَ، سَاُریکُمْ
روی آیاتی که دارای این کلمات است تمرین می‌کینم و پس از این که مطئمن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، آخرین مورد از حروف ناخوانا را بیان می‌کنیم.
ـ هرگاه صدای کشیده «ـ ا، ـ یـ ، ـُ و» در آخر کلمه و در ابتدای کلمه دیگر حرف ساکن یا تشدید دار قرار گیرد، صدای کشیده تبدیل به صدای کوتاه «ـَـِـُ» می‌شود، در قرآن‌های با رسم الخط فارسی که صدای کشیده فتحه و کسره را به این شکل «ـ ا ی» علامت گذاری کرده‌اند، برای راهنمایی قاری در موارد فوق به صورت صدای کوتاه فتحه و کسره (ـَـِ) نوشته‌اند. تنها مورد صدای کشیده ضمّه است که باید دقّت کنیم با صدای کوتاه ضمّه خوانده شود. مانند:
رَبَّنا اکْشِفْ که خوانده می‌شود: رَبَّنَکْشِفْ،
فِی الْمدّینَة که خوانده می‌شود: فِلْمدّینَةِ
ذُوالْعَرْشِ که خوانده می‌شود: ذُلْعَرشِ
روی کلمات و سپس روی آیات که دارای این کلمات است تمرین می‌کنیم و پس از این که مطمئن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند، تکلیف منزل را مشخّص می‌کنیم.

چند تذکّر
 

الف: تقسیم بندی حروف ناخوانا برای ارائه روش و راهنمایی معلّمین تازه کار است، معلّمین محترم تا می‌توانند از روش و ابتکارِ خود استفاده کنند ولی سعی کنند به اصل بحث لطمه نزنند.
ب: تمرین اساس یادگیری است، تمرین در کلاس، به خصوص برای خردسالان، باید پیوسته و مکرر انجام گیرد و این تمرین باید روی آیات باشد تا ضمن آموزش قواعد ساده خوانی با روانخوانی قرآن نیز آشنا شوند.
ج: از این به بعد، تکلیف باید از روی خود قرآن باشد، بدین ترتیب آیات را مشخّص می‌کنیم و می‌گوییم تا برای جلسة بعد، قرائت سادة آن‌ها را تمرین کنند.
———————————————————————————————————————————————————-
روانخوانی قرآن کریم

کلیة مطالبی که برای ساده خوانی و صحیح خواندن قرآن کریم لازم بود، مورد بررسی قرار دادیم و نمونه‌ای از روش تدریس آن‌ها را نیز آوردیم، با یادگیری این مطالب، دانش آموزان با صحیح خوانی قرآن آشنا می‌شوند ولی به صورت شمرده شمرده، از این به بعد ضمن تمرین روی قرآن برای تسلّط کامل بر مطالب تدریس شده و روانخوانی قرآن، آن‌ها را با روش وقف کردن بر آخر کلمات و رموز وقف آشنا می‌کنیم.
در تمرین روی قرآن سعی شود جاهایی انتخاب گردد که دانش آموزان سابقة ذهنی نسبت به آن نداشته باشند تا به دقّت فراوان مطالب تدریس شده را به کار ببندند، ابتدا کلمه، کلمه و شمرده و پس از آن که تسلّط کافی پیدا کردند، چند کلمه را با هم می‌خوانیم.
در رابطه با مبحث وقف آن چه لازم است گفته شود روش وقف کردن بر آخر کلمات (اسکان، ابدال) و اهمیّت رعایت محل مناسب برای وقف می‌باشد.
برای اطلاع بیشتر شما معلّمین محترم، دربارة وقف و ابتداء و انواع وقف و رموز آن و نحوة وقف کردن بر آخر کلمات مختصری توضیح می‌دهیم تا در هنگام تدریس، مطالب لازم را با توجّه به سنّ و استعداد و معلومات دانش آموزان از میان آن‌ها انتخاب و تدریس کنید.
—————————————————————————————————————————————————

روش تدریس تشدید برای بزرگسالان
 

هدف: آشنایی با شکل، اسم تشدید و روش تلفّظ حرف مشدّد است.
و در پایان از دانش آموزان انتظار می‌رود که:
1 ـ علامت « تشدید » را بشناسند.
2 ـ نحوة خواندان « حرف مشدّد » را یاد گرفته باشند.
3 ـ هرکلمه و آیه‌ای که دارای علامت تشدید (، سکون ، حرکات و حرف مدّی ) است را مشخّص نمایند و آن را به صورت شمرده و صحیح بخوانند.

مراحل تدریس تشدید
 

1 ـ یک کلمه دو بخشی که دارای علامت تشدید باشد به صورت تفکیک و بخش بخش می‌نویسیم و از دانش آموزان می‌خواهیم تا آن را بخش بخش بخوانند.
2 ـ توضیح می‌دهیم: برای تلفّظ این کلمه، باید دوبار زبان به محلّ تلفّظ یک حرف برخورد کند و این کمی مشکل است، عرب‌ها برای سهولت، آن دو را در هم ادغام می‌کنند.
3 ـ ادغام را تعریف می‌کنیم و نشانة آن را که علامت تشدید است نشان می‌دهیم .
4 ـ روش خواندن حرف مشدّد را بیان می‌کنیم.
5 ـ روی کلمات دو بخشی، سه بخشی، چهار بخشی که دارای علامت تشدید باشد تمرین می‌کنیم.
6 ـ روی آیات قرآنی که دارای علامت تشدید و علامت‌های گذشته است تمرین می‌کنیم.

روش تدریس تشدید
 

معلّم با خواندن این کلمه « رَبْ ، بُ » در درس سکون آشنا شدیم، آن را بخش بخش بخوانید.
دانش آموزان: رَبْ ـ بُ.[1] معلّم: همانطوری که دقّت فرمودید، برای تلفّظ آن، زبان ما می‌بایست دوبار به محل تلفّظ حرف « باء » برخورد کند، یک بار با حالت سکون و بار دیگر با حرکت ضمّه و این کمی مشکل است، عرب‌ها برای سهولت تکلّم در چنین مواردی، حرف اوّلی را در دوّمی «ادغام» می‌کنند.
« ادغام » یعنی: « داخل کردن حرفی است در حرف دیگر»‌،در نتیجه هر دو حرف به صورت یک حرف مشدّد ادا می‌شوند. و برای تلفّظ آن زبان یک بار محکم و با شدّت به محل تلفّظ حرف برخورد و جدا می‌شود، در هنگام بر خورد با حالت سکون و در هنگام جدا شدن با همان حرکتی که حرکت دوّم دارا می‌باشد.
برای راهنمایی قاری، در چنین مواردی که عمل ادغام صورت می‌گیرد از علامتی به این شکل « ـّ» استفاده می‌کنند، مانند:
بُّ = رَبُّ
لاّ = اِلاّ
این علامت از شین «شـ» ابتدای کلمة «شِدَّ»‌ گرفته شده و دلالت بر شدید و محکم ادا شدن حرف در هنگام تلفّظ می‌کند نقطه‌ها و دنبالة آن حذف و دندانة آن را باقی گذاشته‌اند «شّـ شِدّ».
اسم آن «تشدید» و حرفی که دارای آن علامت باشد «مشّدد» می‌گویند.
سپس روی کلمات تمرین می‌کنیم. نخست به صورت تفکیک و ترکیب و بعد از آشنایی کامل با تلفّظ حرف مشدّد، تمرین را تنها به صورت ترکیب روی کلمات چند بخشی ادامه می‌دهیم و پس از آن که مطئمن شدیم دانش آموزان درس را یاد گرفته‌اند روی آیات قرآنی تمرین می‌کنیم، سپس تکلیف منزل را مشخّص می‌کنیم.
[1] . در هنگام خواندن حتما باید مکث کنند، تا برای خواندن آن زبان دوبار به محلّ تلفّظ حرف « باء » برخورد کند.

ارسال توسط کاربر محترم سایت :hosseinn72