4. فخر الدین شادمان
استاد دانشگاه، نویسنده و مترجم توانا، نایب التولیه آستان قدس رضوى و استاندار خراسان در 1334 تا 1338. علاوه بر آن عضو فرهنگستان ایران و عضو شوراى عالى فرهنگ، عضو هیأت امناى کتابخانه سلطنتى و انجمن ایرانى فلسفه و علوم انسانى و نیز مدرس فارسى، فرانسه، انگلیسى و تاریخ در مدارس مختلف بود.
شادمان پس از استعفا از نیابت تولیت آستان قدس از سیاست دورى گزید و براى مطالعات علمى یکسال به دانشگاه هاروارد رفت و پس از بازگشت به عنوان شخصیت ادبى و اهل علم و ادب در مقام استادى به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت.
وى شخصیتى معنوى و روحانی داشت، چنانکه در مقدمه کتاب «راهنماى آستان قدس» نوشتة جناب آقاى مؤتمن درباره آستان قدس رضوى، نوشته است:
خوشا حالت خوب آشنایى با عالم حقایق و معانى با عالمى منور به فروغ امید پرور ایمان و مزیّن به جلوه‏هاى روح نواز عرفان، منزه از آنچه بد است و زشت و ناپاک.
مشمول عنایت خداست آن که با آستان قدس آشناست. آشنایى، مقدمه شناختن است. و هر کس بشناسد این دستگاه مکرم معظم را، این بارگاه جلال و کبریا را، عالمى مشاهده خواهد کرد سراسر لطف و صفا و روشنایى… .
دولت پاینده، دولت آستان قدس است که قرنها در مقابل حوادث گوناگون همچنان محکم بنیاد و فیض بخش برقرار مانده است… برکت و سعادت نصیب این گوشه از روى زمین است که حرم شریفش، مقصد صاحبدلان و پناهگاه حاجتمندان، زیارتگاهى که بَدان و گناهکاران هم پشیمان و عذرخواه و آمرزش طلب به آن روى مى‏آورند.
ایشان خدمات فراوانى به آستان قدس رضوى کرده است از جمله: احداث دار السرور، تزیین دارالسلام، آیینه کارى دارالسیادة، ساخت ضریح طلا و نقره، پرداخت دو میلیون تومان بدهى آستان قدس، خرید املاکى براى آستانه نزدیک شهر فریمان…
وى علاوه بر اینها توجه خاصى به خدّام داشت، و نیز هر شب بیش از دو ساعت در حرم مطهر و رواق‏ها گردش مى‏کرد و زوّار مستمند را در مهمانسرا اطعام مى‏کرد و خرج مراجعت به وطن آنها را نیز تأمین مى‏نمود.
از وى آثار خوبى بر جاى مانده از جمله: در راه هند، روابط ایران و هند، تسخیر تمدن فرنگى، تاریکى و روشنایى، حکایتى و اشارتى و… .
او معتقد بود که باید در برابر تمدن‏هاى غربى سدى ساخت تا بتوان از آب آن سد به اندازه مورد نیاز استفاده نیکو کرد و این کار با مطالعه کافى، شدنى است. اگر این کار نشود، تمدن غرب مانند سیلابى وحشتناک ما را غرق خواهد کرد. (8)
5. فتحعلى خان صاحب دیوان
وى از رجال سیاسى مشهور عصر قاجار و متولى آستان قدس بود. صاحب دیوان از صاحب منصبان بزرگ آن دوره به شمار مى‏آید و فعالیت عمرانى بسیارى را در استان‏هاى مختلف انجام داده است.
از ایشان موقوفه‏هاى مهمّی براى آستان قدس رضوى باقى مانده که این همه در کنار فعالیت‏هاى مؤثر و ارزشمند او در دوران تولى آستان قدس است. از جمله موقوفات وى: یک باب تیمچه، دوازده دربند دکان در حاشیه خیابان چهارباغ مشهد، یک ثلث از یک کاروانسرا، سه ربع از مزرعه انابد، از روستاهاى کاشمر و جزو شهرستان بردسکن. این موقوفات بر اساس وقفنامه صاحب دیوان، به 781 سهم تقسیم و به مصارف مختلف آستان قدس از جمله: روشنایى ضریح، جشن و اطعام در روز سوم شعبان، روضه خوانى دهه محرم، حق الارض تیمچه و دکاکین، حق النظاره و… مى‏رسد. (9)
6. محمدتقى میرزا قاجار
استاندار و متولى آستان قدس سال 1293، وى در سال 1301 تعدادى کتاب را وقف کتابخانه آستان قدس نمود. درآمد قنات رکینه (که از هزینه خود احداث کرده بود) را براى روشنایى دو عدد چهل چراغ که خود در حرم آویخته بود، وقف کرد. وى نیز کاروانسرایى را در فاصله 48 کیلومترى قوچان با هزینه شخصى خود از نو ساخت. از دیگر موقوفات وى، شش دانگ تیمچه بلور فروشان مى‏باشد. (10)
7. مهدى قلى میرزا قاجار
متولى باشى آستان قدس و واقف اموال غیر منقول براى طلاب علوم دینى. مهدى قلى میرزا در رجب سال 1321 مغازه‏هایى را در یکى از راهروهاى صحن عتیق ساخته و اعیان آن را وقف بر لباس زوار و طلاب علوم دینى قرار داد. همچنین در ربیع الاول 1322، اعیان بازارچه شماع خانه را، به خرج خود ساخت و وقف بر حق التولیه و تعزیه و روشنایى شب وفات صدیقه طاهره(س) و تعزیه روشنایى شب وفات حضرت رضا(ع) کرد و مازاد آن به اعراب نجفى و بحرینى اختصاص داده شد. (11)
8. اللّه‏ وردى خان گرجى
سپهسالار ایران و حاکم فارس در عهد شاه عباس اوّل صفوى و از واقفان املاک به حرم مطهر رضوى است. وى از ارامنه گرجستان بود که در جوانى چند بار به عنوان برده فروخته شده بود و در زمره غلامان شاه طهماسب درآمد و به اسلام گروید. از آنجا که فردى جسور، صاحب نظر و فداکار بود به مقام خانى رسید و فرماندهى غلامان خاصه شاه را از آن خود کرد. اللّه‏ وردى خان در نبردهاى مختلفى شرکت کرد و از خود رشادت‏هاى فراوانى را نشان داد.
اللّه‏ وردى خان اقدامات ارزشمندى در جهات مختلف انجام داد. «سیلوا فیگوئروا» در راه عبور از شیراز به توصیف فعالیت‏هاى وى پرداخته و به هنگام یاد کرد از پلها، کاروانسراها و کاخ‏هاى با شکوه مى‏نویسد: بانى این پلها اللّه‏ وردى خان است، چنانکه هرچیز خوب و عظیم دیگر که در سراسر ایالت فارس ایجاد گردیده است مرهون خدمات این مرد بزرگ است.
مهمترین موقوفات اللّه‏ وردى خان عبارتند از:
الف) وقف موقوفاتى در سال 996 شامل یک کاروانسرا و چند مغازه و یک رشته قنات، مزرعه نمدان تبادکان، سه زوج از ده زوج مزرعه رفیقان ارداک مشهد و نصف مزرعه شوراب گوارشک بر فقراى مجاورین مشهد و زوار حرم مطهر رضوى.
ب) بازار لار، که در آن روزگار از زیباترین و فاخرترین بناهاى قاره آسیا بوده است.
ج) گنبد اللّه‏ وردى خان، داراى بناى هشت ضلعى، مرتفع و استوار و داراى زیباترین نمونه‏هاى کاشیکارى دوره صفویه، در ضلع شمال شرقى حرم مطهر امام رضا(علیه السلام).
د) پل اللّه‏ وردى خان (سى و سه پل)، از زیباترین بناهاى تاریخى جهان و داراى 33 چشمه طاق.
هـ) مدرسه خان، از دیگر اقدامات اللّه‏ وردى خان ساخت این مدرسه در شیراز است، که ملاصدرا پس از دوران طولانى انزوا به شیراز رفت و در آنجا به تدریس پرداخت. (12)
9. عبدالحسین معاون
شغل اصلى وى کشاورزى بود، به همین مناسبت اداره املاک کشاورزى آستان قدس را به عهده گرفت. وى در پى بیمارى سخت به سوئیس رفت و نذر کرد اگر بهبود یابد یک ساعت بزرگ براى حرم مطهر امام رضا(علیه السلام) بخرد. پس از معالجه به نذر خود وفا کرد و ساعت بزرگى را که نام خودش روى آن توسط کارخانه حک شده و وزن آن 5 تن بود، به قیمت 84 هزار تومان خریدارى و آن را وقف آستان قدس کرد. این ساعت چهاروجهی که از فاصله دور عقربه¬های آن دیده می¬شد بالاى ایوان سردر صحن عتیق نصب شد.
از دیگر موقوفات وى، وقف خانه شخصى خود براى مدرسه در خواف بود. وى به دلیل ارتباطى که با سید حسن مدرس(ره) داشت، محل سکونت وى را وقف مدرسه کرد و نام آن را دبیرستان مدرس گذاشت و مانع از این شد که مدرس در خواف به شهادت برسد و زمینه انتقال وى را به کاشمر فراهم کرد. (13)
10. حسین آقا ملک
وى از بزرگترین واقفان آستان قدس رضوى است. سالها اجاره دار املاک و مستغلات آستان قدس رضوى بود و در استان خراسان موقعیت استثنایى داشت.
حاج حسین ملک مردى دانشمند، باذوق، فرهنگ دوست و سخىّ بود و به مشاغل سیاسى دلبستگى نداشت. ایشان به خاطر علاقه شدید به اشیاى عتیقه، گنجینه ارزشمندى از اشیاى عتیقه، مسکوکات زرّین و سیمین متعلق به قبل و بعد از اسلام و نیز تمبرهاى نادر جهان، فرش‏ها و تابلوهایى از کمال الملک و نقاشان معروف جهان فراهم آورده بود. در کنار اینها نیز یکى از بزرگترین و بهترین کتابخانه‏هاى خطى کشور را طى هفتاد سال کوشش، گردآورى کرده بود. این کتابخانه داراى 6537 جلد کتاب و قرآن خطى ارزشمند و ده‏ها هزار کتاب چاپى بود.
کتابخانه و موزه ملک ابتدا در مشهد، سپس به منزل شخصى وى به تهران منتقل شد. ملک، دو بیمارستان در تربت جام و چناران براى استفاده عموم ساخت و مقبره سلطان محمد عابد را در کاخک تعمیر کرد. باغ وکیل آباد مشهد را که حدود دو میلیون متر مساحت داشت،‌ به مردم مشهد پیشکش کرد تا به عنوان تفرج گاه از آن استفاده شود.
رضاشاه قصد داشت املاک مشهد را از او بگیرد، لکن حسین ملک پیش از آن، در روز ششم آبان سال 1316 همه املاک و دهات متعدد خود را در تهران و خراسان که بالغ بر 61 روستا و مزرعه و مستغلات بود و همچنین موزه و کتابخانه‏اش را وقف آستان قدس رضوى کرد، و تا زمان حیاتش خود متولى موقوفاتش بود. پس از درگذشت وى، همه اموالش طبق وقفنامه وى در اختیار آستان قدس رضوى قرار گرفت. (14)
11. عبدالحمید مولوى
رئیس اداره املاک و مستغلات آستان قدس رضوى، مأمور انتظامات مسجد گوهرشاد و رئیس کتابخانه ملک بود. وى در سال 1331 ریاست کتابخانه ملى ملک در تهران را عهده‏دار شد و از کارشناسان برجسته و بصیر و با اطلاع آستان قدس رضوى بود و براى سرکشى از املاک آستان قدس مسافرت‏هاى فراوانى کرد و سندهاى وقفى را مورد مطالعه قرار داد. به کوشش وى چندین مدرسه، بازار، کاروانسرا و… که در اسناد وقفنامه‏ها بود شناسایى گردید. حفر یا نوسازى حدود 406 رشته قنات بود از دیگر فعالیت‏هاى او به شمار مى‏آید. وى تنظیم، انشاء و تعیین سهام برخى وقفنامه‏ها را انجام داد.
از مولوى آثار و تألیفات ارزشمندى به جاى مانده، که مهمترین آنها: فهرست موقوفات آستان قدس رضوى است. این کتاب در موضوع خود جامع‏ترین و مفصل‏ترین کتاب است.
در این کتاب 1076 رقبه املاک وقفى آستان قدس توضیح داده شده است. این کتاب به چاپ نرسیده ولکن پیش نویس آن در کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى موجود است.
از وى کتب و مقالات دیگرى نیز در موضوع وقف، آستان قدس و تاریخ به چاپ رسیده است. (15)
12. مهدى قلى بیگ میرآخورباشى
وى از رجال سیاسى عصر صفوى و از واقفان آستان قدس رضوى است.
بر اساس وقفنامه‏اى که در سال 1027 نوشته شده (سال فوت مهدى قلى بیگ) موقوفاتى از وی به یادگار مانده، که نشان از میزان دارایى او از یک سو و توجه به امور خیریه و عمرانى، از سوى دیگر دارد. از جمله موقوفات وى:
یک باب حمام واقع در بین بازار بزرگ و بازارسرشور، معروف به حمام شاه، به انضمام دکان‏هاى متصل به آن که پس از کسر خمس حق التولیه، درآمد آن به مصرف ادویه و اشربه شربت خانه حرم مطهر اختصاص یافته است.
یک رشته قنات معروف به قنات مسجد که با عبور از مسجد گوهرشاد به زمین‏هاى زراعى مشهد برود و درآمد آن به مصرف شربت خانه برسد.
ششدانگ مزرعه گازرگاه، واقع در تبادکان جهت نگهدارى قنات.
ششدانگ پس پشته واقع در بلوک زاب، که درآمد آن براى لایروبى نهر خیابان آستان قدس.
یک باغ در کرج ساوجبلاغ و درآمد آن براى نگهدارى پل رودخانه کرج اختصاص یافته است. (16)
در این کتاب علاوه بر آنچه یاد شد (که از واقفان و صاحب منصبان بزرگ بودند)، از واقفان دیگرى نیز نام برده شده که به صورت گذرا از آنها یاد مى‏کنیم.
1. سید حسین عرب، که نایب التولیه آستان قدس رضوى بود و از مهمترین کارهاى وى پس از مرگ همسرش عزت ملک خانم و بنا به وصیت او، کتابها و دیگر اشیاء متعلق به همسرش از قبیل مسکوکات را وقف حرم کرد. (17)
2. میرزا موسى فراهانى، از دولتمردان عصر فتحعلى شاه و محمدشاه قاجار و از متولیان برجسته آستان قدس رضوى، از مهمترین اقدامات وى علاوه بر احیاى موقوفات حرم مطهر مى‏توان به مواردى اشاره کرد، از جمله: تأسیس دار الشفاء براى زائران و مجاوران، ایجاد مهمانسرا و آشپزخانه، احیاى سقاخانه طلاى صحن کهنه، تأسیس مکتب خانه براى اطفال بى بضاعت و یتیم سادات علوى، تعمیرات اساسى بقعه مطهر و گلدسته‏ها و… و نیز وقف منزل مسکونى خود در مشهد براى مصارف مقبره خود و وقف املاک و مستغلاتى در تبریز براى آستان قدس رضوى. (18)
3. میرزا محمدخان قاجار، از سرداران نظامى و کشورى عصر محمدشاه و ناصر الدین شاه قاجار، که مقبرة او موقوفاتى براى روشنایى و قرائت قرآن داشته است. (19)
4. محمد حسین قره باغى، از واقفان آستان قدس، که یک باب کاروانسرا و دو باب دکان واقع در بازار بزرگ را وقف آستان قدس رضوى کرده است. (20)
5. میرزا مهدى لشکرنویس نوایى، از رجال معروف ایران در اوایل دوره ناصر الدین شاه و از واقفان املاک به آستان قدس به حساب مى‏آید. وى نصف از یک باب تیمچه واقع در بازار سرشور مشهد را وقف آستان قدس کرد و موارد مصرف آن را پس از برداشت حق التولیه جهت حافظ، شمع، چراغ، روزه، نماز، روضه خوانى، حقوق کفشبانان آستان قدس قرار داد. و نیز دو باب دکان و یک خبازخانه را براى مقبره و روضه خوانى و حقوق کفشبانان کفشدارى آستان قدس در صحن عتیق وقف کرد. (21)
6. حسین خان مشیر الدوله قزوینى، متولى آستان قدس رضوى و از صاحب منصبان مشهور و ملقب به سپهسالار بود. وى در سال 1297 ساخت مسجد و مدرسه سپهسالار را به پایان رساند.
مشیر الدوله، روحیه اصلاح‏طلبى داشت و مردى دلیر و بى باک و فعال بود و در سیاست فردى آگاه بود. از فعالیت¬های وى تأسیس ضرابخانه به سبک جدید، آوردن نخستین آسیاى بخار، ایجاد کارخانه چدن ریزى، احداث کارخانه چراغ گاز تهران، ساختن مدرسه و مسجد در تهران و اولین کتابخانه به سبک جدید در ایران بود. وقف اموال فراوانى براى توسعه کتابخانه، ایجاد مطبوعات در شهرهاى مهم، را نیز مى‏توان نام برد. (22)
7. محمدحسن میرزا منتصر الملک، از ملاکین بزرگ و برجسته شهر مشهد که کاروانسراى جدید البنایى را در کوچه عباسقلى خان وقف بر آستان قدس رضوى کرد و مقرر داشت عواید آن موقوفه صرف روضه خوانى در مسجد گوهرشاد، حقوق طلاب مدرسه عباسقلى خان، زوّار فقیر، حقوق حفّاظ مقبره واقف و پدرش، روشنایى و تعمیرات جزئى مسجد واقف در محله پاچنار شود.
وى املاکى در کاشمر داشت که به همسرش (رابعه خانم) واگذار کرد تا از درآمد آن بیمارستانى در مشهد تأسیس کند و همسرش با فروش قسمتى از آنها، زمینى را در خیابان جنت خرید و بیمارستان منتصریه را بنا نمود. رابعه خانم این بیمارستان را با شش دانگ از مزرعه جعفرآباد کاشمر و مزرعه همت آباد تربت حیدریه وقف بر آستان قدس رضوى کرد. (23)

خاتمه
 

در پایان معرفى این کتاب نکاتى قابل یادآورى است، که با نگاهى به کل کتاب به آنها دست خواهیم یافت از جمله: مباحث و مناظراتى که در زمان نادرشاه مى‏شده است؛ سفرهاى شخصیت‏هاى مختلف به اروپا، جهت فراگیرى مشاغل مختلف؛ دریافت القاب و نشان‏هاى مختلف و به مناسبت‏هاى گوناگون از شاهان (که خود قصه‏اى دراز دارد)، تألیفات ارزشمند و قابل تأمل برخى از افراد؛ نقش زنان در داخل خانه‏ها و بیرون از آن و نیز در امور خیر و موقوفات. نکته دیگر، دوران‏هاى تاریخى و پرفراز و نشیبى است که بر صحن و سراى و حرم مطهر على بن موسى الرضا(علیه السلام) گذشته، شخصیت‏هاى مختلفى که بر آن حاکم شده‏ و نقش‏هاى مثبت و منفى فراوانى که از خود به جاى گذاشته‏اند. یاد کرد افراد خیرخواه و سازنده و صاحب نفوذ و صاحب فکر و اندیشه از دیگر مواردى است که در این کتاب از آنها نام برده شده و شایسته تحقیق و بررسى است.
نگاه تاریخی به این موضوع نشانگر اهتمام شایسته و بایسته افراد مختلف در قرون متمادى و توجه به بارگاه عظیم حضرت رضا(علیه السلام) و نیز زوّار و مجاوران این بارگاه ملکوتى است، که در همه اعصار مورد توجه بوده و همگان اهتمام خاصى به حفظ و نگهدارى آن به بهترین نحو داشته‏ و از هیچ کوششى براى حفظ این میراث ماندگار دریغ نکرده‏اند. سعیشان مشکور و روحشان شاد.

پی نوشت ها :
 

8. همان، ص 140 ـ 146.
9. همان، ص 152 ـ 157.
10. همان، ص 204 ـ 205.
11. همان، ص 206 ـ 207.
12. همان، ص 221 ـ 224.
13. همان، ص 255 ـ 256.
14. همان، ص 258 ـ 262.
15. همان، ص 269 ـ 272.
16. همان، ص 273 ـ 274.
17. همان، ص 179.
18. همان، ص 191.
19. همان، ص 210.
20. همان، ص 213.
21. همان، ص 226 ـ 227.
22. همان، ص 246 ـ 253.
23. همان، ص 262 ـ 263.

منبع:فصلنامه وقف میراث جاویدان ش 74
/ع