چكيده
مقابر و آرامگاه‌ها با پشتوانه معنوي خود مي توانند تاثيرات ذهني ويژه‌اي را ايجاد نمایند. آرامگاه‌هاي قديمي در گوشه و كنار شهرهاي ايران به شکل طبيعي و ارگانیک به صورت فضاي زيارتي- تفرجگاهي شكل گرفته و به كمال رسيده اند. در حال حاضر بقاع بسياري در كشور قرار گرفته كه گنجينه هاي ارزشمند ميراث تاريخي، مذهبي تمدن ديرينه ايران به شمار و سيما و منظر كلي آنها در ذهن بسياري از مردمان ماندگار است. ساماندهي منظر امامزاده ها با حفظ سيماي تاريخي آنها در تبديل اين اماكن به قطب فرهنگی (گردشگري، مذهبي) نقش بسزایي دارد.
یکی از اماکن مقدسی که بدلیل موقعیت مذهبی و مکانی مورد شناخت بسیاری از مسافران می باشد، بقعه امام زاده هاشم(ع) رشت با قدمت 800 ساله است. بناي این مجموعه بار‌ها بدليل جنگ و بلاياي طبيعي ويران و از نو برپا شده است. جايگاه ممتاز این امامزاده از لحاظ اقليمي و جغرافيايي علاوه بر قابليت معنوي، فرصت مناسبي براي ايجاد فضاي جمعي می باشد و علاوه بر زوار، ساير گردشگران را به عنوان فضاي استراحت بين راهي جذب مي‌نمايد. بقعه امام زاده هاشم (ع) اولين توقفگاه در جاده تهران – رشت پس از وارد شدن به خطه سبز و مرطوب شمال است.
وجود بناي امامزاده بر روي تپه‌ي مجاور جاده به صورت ميل راهنما و پيچش جاده در کنار آن احساس ورودي به فضاي ديگر را تقويت کرده است و تپه‌اي سنگي كه در بالاي آن، درختان انبوه گنبد بنا را حلقه كرده اند؛ تصويري يكسان از امامزاده هاشم(ع) را در ذهن تمام رهگذران پديد آورده است. حفظ اين تصویر مشترك و تقويت آن در ضمن توجه به نياز زوّار و مسافران بين شهري، به نحوي كه هويت امامزاده را حفظ نماید، اساس هرگونه برنامه ريزي و طراحي در اين پژوهشگر دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران سايت است.
واژه های کلیدی:
اماکن مقدس، امامزاده هاشم(ع)، ديد و منظر، سيماي عمومي، معماري منظر، سیاحت، زیارت، رشت

مقدمه
در حال حاضر هفت هزار بقعه متبركه در كشور قرار گرفته است كه گنجينه هاي ارزشمند ميراث تاريخي، مذهبي تمدن ديرينه ايران به شمار مي آيند. ساماندهي وضعيت امامزاده ها با اهداف گوناگوني از جمله تاثير فرهنگي، اجتماعي، سياسي و ديني بر جامعه انجام مي شود. تقويت بنيان هاي ديني، ظهور و بروز كرامت ها و گشايش مشكلات مردم، ‌بهره برداري در قالب فضاهايي براي گذران اوقات فراغت و تقويت وحدت ملي از ديگر كارآيي هاي اين اماكن تاريخي، مذهبي به شمار ميآيد. جاذبه هاي گردشگري، شرح حال و جذابيت هاي زندگي امامزاده ها و بزرگان تاريخ ما، مورد علاقه جهانگردان است، اما در زمينه ارايه اين موارد، کار چنداني صورت نگرفته است. مي توان از بناي امامزاده‌ها در قالب مجتمع‌ هاي فرهنگي و گردشگري و به منظور توسعه تعامل مردم با اين مجموعه‌هاي تاريخي، مذهبي استفاده كرد. در این میان، سوالاتی در راستای چگونگی توسعه و حفاظت اماکن مقدس، طرح می گردد، از آن جمله:
• توسعه سیمای عمومی اماكن مقدس مبتني بر تحليل چه عواملي است؟
• محدوده معيارهاي حفاظت و توسعه اماكن مقدس چيست؟
• رهنمودهاي طراحي مجموعه اماكن مقدس بر اساس چه معيارهاي شكل مي گيرد؟
• محدوده دخالت در سيماي اماكن مقدس تا چه حدي مجاز مي باشد؟
بصورت خاص برای پاسخگویی به این سوالات، فرضیه زیر طرح می گردد:
“توجه به بستر طرح و حفظ هويت مذهبي از نکات اصلي در ساماندهي اماكن مقدس مي باشد، بنحوی که ضمن جوابگویي نياز مخاطبان، آرامش و قداست فضا تحت الشعاع مسائل ديگر قرار نگيرد. امامزاده‌ها و قبرستان‌ها از ديرباز جاذبه گردشگري براي مردم ايران داشته اند و براي گذران اوقات فراغت توأمان با موقعيت مذهبي و زيارتي آنها استفاده مي‌شده است. حفاظت و توسعه اين اماكن علاوه برتقويت سيماي مذهبي، ارائه خدمات مناسب به زوّار و گردشگران را بايد دربر گيرد. ارائه رهنمودهاي طراحي مبتني بر سه اصل “تاكيد بر هويت تاريخي”، “حفظ سيماي محيطي” و “ايجاد خدمات گردشگري مطلوب” در سايت اماكن مقدس مي باشد كه با تلفيق اين سه حوزه به تعريفي جامع از برنامه حفاظت منظر اين اماكن مي توان رسيد.”
با این فرض، تحقیق حاضر به تحليل منظر امامزاده هاشم(ع) رشت، پرداخته است. بر پایه تحقیقات میدانی که شامل برداشت اطلاعات اوليه (نقشه های پايه و داده های محيطی، اطلاعات توصيفی محيطي بستر طرح) بوده است، تحلیل جامعی از سیمای عمومی امامزاده هاشم(ع) انجام گرفت و رهنمودهایي برای حفاظت و توسعه سیمای عمومی آن ارائه گردیده است.

معرفی بقعه امام زاده هاشم(ع)
 

تاريخ دقيق احداث بقعه امام زاده هاشم بن محمد بن عبدالله بن حمزه بن محمد حنيفه بن علي بن ابي طالب علیهم السلام مشخص نيست. در كتاب قدمت بنا در هشت قرن پيش برآورد مي‌شود. ولي در سال 1349 هـ ق با تخريب بناي اطراف بقعه مباركه بناي خشتي با گنبد تخم مرغي شكل مشاهده شده كه قدمت آن به سال چهارم هجري قمري تخمين زده شد. آنچه تاريخ نشان مي دهد در حدود سال 1246هـ ق حاكم رشت منوچهرخان معتمد الدوله در زمان فتحعلي شاه قاجار دستور مرمت راه رشت به قزوين را داد. در سال 7-1246 هـ ق طاعون در گيلان شيوع يافت و در طي چند هفته نصف جمعيت رشت بالغ بر چهل هزار نفر هلاك شدند. در كتيبه اي موجود در مسجد جامع رشت نقش شده در سنه 1279 هـ ق ناصر الدين شاه، عايدات ده سراوان را پس از حذف ماليات براي نگهداري جاده رشت منجيل و تغييير كاروانسرا و … مازاد را وقف تعمير بقاع متبركه و مساجد اين ايالت كرده است. منوچهر خان بناي اين امامزاده را تغيير اساسي و بعدها هم مكرر بقعه را تعمير كرد. در جنگ جهاني اول، بر اثر احتراق مهمات و قورخانه روسها در تپه بالاي امامزاده هاشم(ع)، بناي بقعه و صندوق و ساير امامزاده از ميان رفته است .
روايت است كه وقتي رضاخان سردار سپه براي مقابله با سردار جنگل به رشت می رفته است،. از جلو اين ساختمان مخروبه و سوخته عبور کرده و نذر نمود در صورت موفقيت، اين ساختمان را تجديد بنا نمايد. پس از بازگشت به تهران، تجّار رشت طي تلگرافي موضوع را يادآوري نمودند، دستور داد تلگراف كنندگان از عهده انجام نذر برآبند. لذا تجّار رشت ساختمان جديدي را روي بقعه بنا نمودند كه احتمالا قسمتي از بناي قديمي آن نيز حفظ شده است .
جاده قديم رشت به قزوين پس از گذشتن از كاروانسراي شاه عباسي كه توسط منوچهرخان تعمير شد، به كوه امامزاده هاشم(ع) مي رسيد. جاده با شيب تندي از كوه بالا مي رفت و پس از طي كردن حدود يك كيلومتر از بين تپه اي كه بقعه مباركه روي آن قرار داشت مي گذشت، اكنون اين جاده تغيير مسير داده و از پايين تپه و كنار رودخانه سفيدرود مي گذرد. در جريان جنگ جهاني اول و مبارزات ميرزا و يارانش اين بقعه آسيب فراوان ديد و در سال 1352 هـ ش بنا با شيوه معماري اسلامي مرمت شد. براي آخرين بار زلزله رودبار در سال 1369هـ ش صدمات جدي بر آن وارد ساخت. بقعه امامزاده هاشم از سال 1372هـ ش تا كنون به طور گسترده بازسازي و مرمت شده و تاسيسات آن گسترش يافتند. پس از پايان مرمت محيط اطراف، اداره اوقاف به احداث ساختمان هاي متعددي مانند زائرسرا، حمام، هتل و بازار اقدام نموده است كه اين عناصر چهره امروزي مجموعه زيارتي ـ مذهبي را شكل ميدهند.

كاربري هاي اصلی مجموعه امامزاده هاشم(ع)
 

مجموعه امامزاده هاشم(ع) داراي چند كاربري متفاوت همچون امامزاده، قبرستان، ورودی و اقامتگاه بین راهی می باشد و در نتيجه موقعيت ويژه اقليمي و جغرافيايي است كه از دير باز پذيراي گردشگران زيادي بوده است. در زیر به کاربری هریک اشاره مختصری شده است.
بناي امامزاده شامل دو قسمت مسجد و صحن اصلي است كه دو گنبد بر روي هر قسمت قرار دارد؛ گنبد صحن امامزاده، از سمت جنوبي و بر فراز تپه از لابه لاي درختان قابل رويت و به عنوان نشانه محسوب مي گردد.
از گذشته تا به حال قسمتي از اطراف حرم مطهر به قبرستان اختصاص داده شده و از سال 1360هـ ش توجه بيشتري به محوطه قبرستان شده است. فاصله ورودي تا امامزاده و همچنين قسمت شمالي آن تماما توسط قبرها، احاطه شده است. قبرها بر روي شيب واقع شده اند و با رانش زمين در حال حركت هستند.
بازارچه امامزاده هاشم(ع) با طرح سنتي در سال 1358هـ ش ساخته و در اطراف حياط مركزي شكل گرفته است؛ اما به دليل دید نداشتن از جاده، تنها مغازه هاي رديف اول مورد استفاده قرار گرفته است. در امتداد اين مغازه ها و جداره جاده، واحد هاي تجاري ديگري به صورت خودجوش رشد كرده اند. هتل امامزاده در سال 1372هـ ش تاسيس شده و به دليل جاينمايي هتل در كريدور محصور و به وجود آمدن مشكلات اقليمي و همچنين نداشتن ديد و منظر به مناظر اطراف و امامزاده مورد استقبال واقع نشده است. با احداث آزادراه تهران- شمال ارتباط امامزاده با طرف ديگر جاده قطع و مغازه هايي در آن سمت در حال احداث هستند، که استفاده از آنها بدون وجود پل ارتباطي بين طرفين جاده، ايمن نخواهند بود. (تصویر 1)

تصوير 1: مجموعه هتل و عملكردهاي پيرامون امامزاده
 

موقعيت ويژه امامزاده هاشم(ع) به عنوان اولين توقفگاه، بعد از ورود به خطه شمال تصويري ويژه براي عابران پديد آورده است مكاني مناسب براي جاينمايي ورودي پهنه شمالي از سمت آزادراه قزوين- رشت مي باشد. “امامزاده هاشم رشت درست در جايي است كه بايد ميل راهنما باشد. بر فراز تپه اي در كنار پيچ جاده و در جاييكه مسير راه عوض مي شود.” (تصویر 2)

تصوير 2: دورنماي كلي مجموعه امامزاده هاشم
 

تحلیل ديد و منظر، سيماي عمومي منظر امامزاده هاشم(ع)
 

با حضور عناصر طبيعي و مذهبي، رشته كوه ها، رودخانه و باغات و بقعه امامزاده هاشم(ع) سيما و هويت این مکان شكل گرفته است که استخوانبندي بر اساس بستري تاريخي و طبيعي دارد. بررسي چشم اندازهاي بيروني و دروني سايت نشانگر تشكيل بافت غالب مناظر از كوه ها و ارتفاعات پوشيده از جنگل يا جلگه هاي سرسبز بعنوان زمينه غالب و گنبد بقعه در پس زمينه پوشيده از جنگل است. رودخانه سفيدرود در حاشیه جنوبی، محل تمركز ديدهاي اصلي و از طريق ايجاد رشته اي طويل، سراسري و پيوسته با پيوند دادن فضاهاي زراعي، باغ ها و شاليزارها بصورت مارپيچ از دره كنار سايت گذر مي‌كند. نمونه تپوگرافيك دره ها و تپه هاي مجاور سایت، به نوعي معناي بصري ويژه و مطلوبي به محدوده مورد مطالعه مي بخشد. كوه ها با چشم اندازي زيبا و قابل توجه از دور و نزديك، گاه بصورت نماهاي باز و يا همراه با فضاهاي انسان ساخت و يا فضاهاي زراعي سبز قابل رويت ميباشند.
آزادراه در حال احداث قزوين – منجيل – امامزاده هاشم(ع) از آزاد راه قزوين – زنجان در حدود 5/18 كيلومتر بعد از ايستگاه عوارضي قزوين منشعب و در حدود 25 كيلومتري شهر رشت (امامزاده هاشم(ع)) خاتمه مي‌يابد. بنای بقعه امامزاده هاشم(ع) بعنوان یکی دیگر از عوامل مصنوع، بر روي يک تپه طبيعي در کنار جاده تهران رشت واقع شده است. بناي امامزاده در طي قرن هاي متمادي بارها بازسازي و مرمت گرديده است و هر بار سبک و اسلوب متفاوتي در معماري آن استفاده شده است. (تصویر 3)
بقعه امامزاده قاب شده در ميان درختان بر روي ديواره سنگي در كنار راه تصويري است كه ساليان طولانی منظر ذهنی مسافران بوده است. جاذبه اين تصوير علاوه بر زائران، مسافران و عابران را نيز به درون دعوت مي‌كند.

تصوير 3: سیمای عمومی سایت (کاربری و دسترسی ها)
 

نتيجه گيري
حفاظت و توسعه معماري منظر اماكن مقدس و ارائه رهنمودهاي طراحي براي اين اماكن مبتني بر سه اصل تاكيد بر هويت تاريخي، حفظ سيماي محيطي و توجه به خدمات گردشگري پيرامون اماكن مقدس مي باشد كه با تلفيق تحليل اين سه حوزه به تعريفي جامع از برنامه حفاظت منظر مي توان رسيد. اماكن مقدس با داشتن پتانسيل مذهبي، فضاهاي مناسبي براي طراحي فضاهاي تفرجگاهي مي‌باشند. ايجاد تاسيسات لازم براي گردشگران مي‌تواند علاوه بر زائران، دعوت كننده قشرهاي ديگر هم باشد.
یکی از اماکن مقدسی که بدلیل موقعیت مذهبی و مکانی مورد شناخت بسیاری از مسافران می باشد، بقعه امام زاده هاشم(ع) رشت است، ویژگی های شاخص مجموعه امامزاده هاشم(ع) در زیر ارائه می گردد.
الف. هويت؛ تاريخ و قدمت: خطه سر سبز شمال، استعداد جذب مسافر و ايجاد مکاني براي تفريح و استراحت را تقريبا در اکثر نقاط داراست. اما باعث به وجود آمدن اين مجموعه، دليلي وراي مسائل طبيعي و اقليمي مي باشد. با توجه به روحيه مردم ايران، ويژگي مذهبي بودن محيط، انگيزه اصلي براي مراجعت مسافران مي باشد که با ساير پتانسيل هاي موجود، اين گرايش پررنگتر گرديده است.
ب. ديد و منظر؛ سيماي محيط طبيعي و مصنوع: وجود مناظري همچون رشته كوه ها، رودخانه، باغات و بقعه امامزاده هاشم(ع) سيماي منطقه را شكل مي‌دهند. بقعه امامزاده در ميان اين عوامل قاب شده و جاينمايي آن با توجه به ويژگي زمين و ايجاد نظرگاه طبيعي بر روي تپه سنگي صورت گرفته است. توجه به منظره و نظرگاه به طور توأمان در طراحي منظر سايت مي‌بايست مد نظر قرار گيرد.
ج. عملكردي چندگانه؛ كاربري هاي كلي: با توجه به موقعيت خاص سايت در حاشيه جاده قزوين – رشت مجموعه مي بايست به گونه ای طراحي گردد تا علاوه بر تامين نيازهاي مسافران و رانندگان و فضايي براي توقف کوتاه مدت استراحت و تفريح در فضاي باز مهيا كند. همچنين به نقش ورودي خطه شمال و كاربري هاي اطراف امامزاده بخصوص فضاي قبرستان و فضاهاي خدماتي مجموعه مي بايست توجه نمود.
برای حفظ و احیاء این سه ویژگی، رهنمودهاي زیر برای حفاظت و گسترش سایت امامزاده هاشم(ع)، پیشنهاد می گردد.
• امامزاده هاشم اولين توقفگاه در جاده پس از وارد شدن به محيط سبز و مرطوب شمال است. از اينرو براي مسافران از نظر جغرافيايي دروازه ورودي پهنه شمالي قرار دارد. در برنامه فيزيكي و مباني نظري براي طراحي محيط هاي باز مجموعه مي‌بايست اين مسئله مد نظر قرار گيرد. بعنوان نمونه در طراحي منظر مجموعه سعي شود عنصري دروازه گونه در مقابل ديد مسافران قرار گيرد تا حس ورودي در ذهن رهگذران به صورت عيني در محيط تجلي يابد.
• وجود بناي امامزاده بر روي تپه ي مجاور به صورت ميل راهنما و پيچش جاده در کنار آن حس ورودي آنرا تقويت مي کند كه در راستاي نگهداري سيماي آن در ذهن مردم بايست تدابير خاص احیاء و مرمت انجام گیرد.
• حفظ تصور مشترك، تپه‌اي سنگي كه در بالاي آن درختان انبوه گنبد بنا را حلقه كرده اند؛ تصويري يكسان از امامزاده هاشم(ع) در ذهن تمام رهگذران و خاطره مشترك براي همگان پديد آورده است كه در تمامي طرح های مرمت و گسترش هاي منظر مجموعه امامزاده هاشم(ع) مي بايست مد نظر قرار گيرد.

پي نوشت ها :
 

1 – پژوهشگر دکتری معماری، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه علم و صنعت ایران.
2- نویسنده مسئول، تلفن: 09122177764، تهران، دانشگاه تهران، پردیس هنرهای زیبا، گروه دکتری معماری
3- قاضی زاده، 1384 هـ ش.
4- قاضی زاده، 1384 هـ ش.
5- ساعد سمیعی، 1380 هـ ش.
6- قاضی زاده، 1384 هـ ش.
7- قاضی زاده، 1384 هـ ش.
8- پژوهشكده فرهنگ و هنر، 1384.
9- پير نيا، 1370: 264-269.
10- قاضی زاده، 1384 هـ ش.
11- قاضی زاده، 1384 هـ ش.

منابع
پژوهشكده فرهنگ و هنر(1384) مطالعات طراحي محوطه و بازبيني وضع موجود آستان مقدس امامزاده هاشم رشت؛ تهران، معاونت پژوهشي دانشگاه تهران
پيرنيا، محمد كريم (1370) آشنايي با معماري اسلامي ايران؛ تهران، دانشگاه علم و صنعت ايران
ساعد سميعي، علي اصغر (1380) گزارش تاريخي بقعه امامزاده هاشم، تهران
قاضی زاده، سیده ندا (1384) مجموعه گردشگری-زیارتی امامزاده هاشم، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده هنرها زیبا، دانشگاه تهران
فصلنامه وقف ميراث جاويدان ش 74
/ع