الف ـ تفاوت در ارزش، مقام و منزلت معنوی زن و مرد
 

همان گونه که از آیات قرآن به دست می آید، دین اسلام نه تنها در این زمینه بین زنان و مردان تفاوتی قائل نیست، بلکه زن و مرد را در ارزش ها، و مقام و منزلت معنوی و انسانی، مساوی می داند که به ذکر نمونه هایی از آیات قرآن می پردازیم:

یک. تساوی ارزش و مقام زن و مرد از لحاظ خلقت
 

قرآن کریم در آیاتی متعدد زن و مرد را از یک طینت دانسته و اعلام می کند که زن و مرد از «نفس واحده» خلق شده اند و مکمل یکدیگرند، از جمله: «یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس الواحده و خلق منها زوجها و بث منها رجالاً کثیراً و نساءً؛ (1) ای مردم! [خودتان را] از [عذاب] پروردگارتان حفظ کنید، (همان) کسی که شما را از یک شخص آفرید، و از او همسرش را آفرید، و از آن دو، مردان و زنان فراوانی منتشر ساخت.»

دو. تساوی ارزش و مقام زن و مرد در داشتن صفات برجسته و ارزش های والای انسانی و مقام معنوی
 

در سوره ی احزاب آیه ی 35 می خوانیم: «به یقین مردان مسلمان و زنان مسلمان، و مردان با ایمان و زنان با ایمان، و مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا، مردان با خشوع و زنان با خشوع، مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان پاکدامن و زنان پاکدامن و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که بسیار یاد خدا می کنند، خداوند برای همه آن ها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.»(2)
در تفسیر آیه چنین آمده است: «گاه بعضی چنین تصور می کنند که اسلام کفه ی سنگین شخصیت را برای مردان قرار داده و زنان در برنامه ی اسلام چندان جایی ندارند، شاید منشأ اشتباه آن ها پاره ای از «تفاوت های حقوقی» باشد که هر کدام دلیل و فلسفه ی خاصی دارد، ولی بدون شک با قطع نظر از این گونه تفاوت ها که با موقعیت اجتماعی و شرایط طبیعی آن ها ارتباط دارد، هیچ گونه فرقی از جنبه های انسانی و مقامات معنوی میان زن و مرد در برنامه های اسلام وجود ندارد. آیه ی فوق دلیل روشنی بر این واقعیت است، زیرا به هنگام بیان ویژگی های مؤمنان و اساسی ترین مسائل اعتقادی و اخلاقی و عملی، زن و مرد را در کنار یکدیگر همچون دو کفه ی ترازو قرار می دهد و برای هر دو ارزشی یکسان بدون کمترین تفاوت قائل می شود …».(3)

سه. تساوی زن و مرد از لحاظ ثواب و عقاب اعمال
 

قرآن در احکام، کیفر ها و ثواب اعمال به زن و مرد را یکسان خطاب کرده، قبح گناه و اعمال حرام و ممنوع، و کیفر آن ها، و نیز ثواب اعمال را در مورد زن و مرد مساوی بیان می کند، از جمله:
ـ «و مرد دزد و زن دزد، به کیفر آنچه به دست آورده اند [و] بخاطر مجازات [پیشگیرانه] الهی، دست هایشان را قطع کنید، و خدا شکست ناپذیری فرزانه است.»(4)
ـ «خدا به مردان منافق و زنان منافق و کافران، آتش جهنم را وعده داده است، در حالی که در آن ماندگارند، آن (آتش) برای آنان کافی و خدا آنان را از رحمت خود دور ساخته، و برایشان عذابی پایدار است.»(5)
ـ «و هر کس از مرد یا زن، (چیزی) از (اعمال) شایسته انجام دهد در حالی که او مؤمن باشد، پس آنان داخل بهشت می شوند، و کمترین ستمی به آن ها نخواهد شد.»(6)
ـ «هر کس از مرد یا زن، [کار] شایسته ای انجام دهد، در حالی که او مؤمن است، پس قطعاً او را به زندگانی پاکیزه ای زنده می داریم، و حتماً مزدشان را بر طبق بهترین چیزی که همواره انجام می دادند، به آنان پاداش خواهیم داد.»(7)
ـ «هر کس از مرد یا زن، (کار) شایسته ای انجام دهد، در حالی که او مؤمن است، پس آنان داخل بهشت می شوند در حالی که در آنجا بی شمار «روزی» داده می شوند.»(8)

چهار. تساوی زن و مرد در تحمل تکلیف و مسئولیت
 

قرآن کریم با مطرح کردن زندگی آدم و حوا و رانده شدن آن ها از بهشت هیچ کدام را مسئول اصلی معرفی نمی کند و در بیشتر مواقع هر دو را مسئول می داند و حتی گاهی به صراحت می گوید: شیطان آدم را وسوسه کرد و قرآن با این بیان بر روی اعتقاداتی مانند این که «عنصر گناه و شیطان کوچک دانستن زن» خط بطلان می کشد.
ـ «فقلنا یا آدم ان هذا عدو لک و لزوجک فلا یخرجنکما من الجنة فتشقی؛ (9) پس گفتیم: ای آدم! این (ابلیس) دشمن تو و (دشمن) همسر توست، مبادا شما را از بهشت بیرون کند که به رنج و زحمت خواهی افتاد!»
ـ «فدلاهما بغرور …؛(10) به این ترتیب آن ها را با فریب از مقامشان فرود آورد.»
ـ «فوسوس لهما الشیطان …؛ (11) پس شیطان آن دو را وسوسه کرد.»

پنج. تساوی زن و مرد از لحاظ تعلیم و تعلم
 

از آیات قرآن کریم به دست می آید که همه ی مسلمانان اعم از زن و مرد باید به کسب علم و دانش اهتمام ورزند؛ برای نمونه، قرآن بار ها یادآور می شود که قرآن را بخوانید، تلاوت کنید و پیرامون آیات آن بیندیشید. تفکر و تدبر در آیات خداوند و در طبیعت و عبرت از آن ها نیز بارها در قرآن توصیه شده است و قرآن در این زمینه میان زن و مرد تفاوتی قائل نیست و هرگز کسب علم و دانش را به یک جنس خاص محدود نمی کند. از حضرت رسول اکرم (ص) روایت شده است: «طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة؛(12)فراگیری دانش بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.»

شش. مساوات زن و مرد در پیشگاه خدا
 

خداوند در قرآن می فرماید: «ان اکرمکم عند الله اتقاکم؛ (13)ملاک برتری نزد خداوند تقوا می باشد (چه زن و چه مرد).»
این ها نمونه هایی از تساوی ارزشی و مقام و منزلت معنوی زن و مرد بود که در اینجا به همین مقدار بسنده می کنیم.

ب ـ تفاوت های بین زن و مرد
 

با وجود مطالبی که در مورد تساوی زن و مرد گذشت، نمی توان تفاوت های موجود میان زن و مرد را منکر شد، تفاوت هایی که زن و مرد را از یکدیگر متمایز می سازد و همین تفاوت هاست که باعث تفاوت در حقوق و وظایف زن و مرد می شود.
یادآوری: در مورد تفاوت های زن و مرد در مباحث قبلی مطالب مبسوطی بیان شد.

پي‌نوشت‌ها:
 

(1) نساء، 1.
(2) «ان المسلمين والمسلمات و المومنين و المومنات و القانتين و القانتات و الصادقين و الصادقات و الصابرين و الصابرات و الخاشعين و الخاشعات و المتصدقين و المتصدقات و الصائمين و الصائمات و الحافظين فروجهم و الحافظات و الذاکرين الله کثيرا و الذاکرات اعد الله لهم مغفره و اجراً عظيماً».
(3) تفسير نمونه، ج 17، ذيل آيه ي 35 سوره ي احزاب.
(4) مائده، 38: «والسارق والسارقه فاقطعوا ايديهما جزاء بما کسبا نکالا من الله والله عزيز حکيم».
(5) توبه، 68: «وعد الله المنافقين و المنافقات و الکفار نار جهنم خالدين فيها هي حسبهم و لعنهم الله و لهم عذاب مقيم».
(6) نساء، 124: «و من يعمل من الصالحات من ذکر او انثي و هو مومن فاولئک يدخلون الجنه و لا يظلمون نقيراً».
(7) نحل، 97: «من عمل صالحاً من ذکر او انثي و هو مومن فلنحيينه حياة طيبه و لنجزينهم اجرهم باحسن ما کانوا يعملون.
(8) غافر، 40: «من عمل سيئه فلا يجزي الا مثلها و من عمل صالحاً من ذکر او انثي و هو مومن فاولئک يدخلون الجنة يرزقون فيها بغير حساب».
(9) طه، 117.
(10) اعراف، 22.
(11) اعراف، 120.
(12) ميزان الحکمه، ج 6، ص 463.
(13) حجرات، 13.
 

منبع: رضایی اصفهانی، محمد علی؛ (1387) پرسش های قرآنی جوانان: روابط دختر و پسر، قم، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم، چاپ سوم.

الف ـ تفاوت در ارزش، مقام و منزلت معنوی زن و مرد
 

همان گونه که از آیات قرآن به دست می آید، دین اسلام نه تنها در این زمینه بین زنان و مردان تفاوتی قائل نیست، بلکه زن و مرد را در ارزش ها، و مقام و منزلت معنوی و انسانی، مساوی می داند که به ذکر نمونه هایی از آیات قرآن می پردازیم:

یک. تساوی ارزش و مقام زن و مرد از لحاظ خلقت
 

قرآن کریم در آیاتی متعدد زن و مرد را از یک طینت دانسته و اعلام می کند که زن و مرد از «نفس واحده» خلق شده اند و مکمل یکدیگرند، از جمله: «یا ایها الناس اتقوا ربکم الذی خلقکم من نفس الواحده و خلق منها زوجها و بث منها رجالاً کثیراً و نساءً؛ (1) ای مردم! [خودتان را] از [عذاب] پروردگارتان حفظ کنید، (همان) کسی که شما را از یک شخص آفرید، و از او همسرش را آفرید، و از آن دو، مردان و زنان فراوانی منتشر ساخت.»

دو. تساوی ارزش و مقام زن و مرد در داشتن صفات برجسته و ارزش های والای انسانی و مقام معنوی
 

در سوره ی احزاب آیه ی 35 می خوانیم: «به یقین مردان مسلمان و زنان مسلمان، و مردان با ایمان و زنان با ایمان، و مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا، مردان با خشوع و زنان با خشوع، مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان پاکدامن و زنان پاکدامن و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که بسیار یاد خدا می کنند، خداوند برای همه آن ها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.»(2)
در تفسیر آیه چنین آمده است: «گاه بعضی چنین تصور می کنند که اسلام کفه ی سنگین شخصیت را برای مردان قرار داده و زنان در برنامه ی اسلام چندان جایی ندارند، شاید منشأ اشتباه آن ها پاره ای از «تفاوت های حقوقی» باشد که هر کدام دلیل و فلسفه ی خاصی دارد، ولی بدون شک با قطع نظر از این گونه تفاوت ها که با موقعیت اجتماعی و شرایط طبیعی آن ها ارتباط دارد، هیچ گونه فرقی از جنبه های انسانی و مقامات معنوی میان زن و مرد در برنامه های اسلام وجود ندارد. آیه ی فوق دلیل روشنی بر این واقعیت است، زیرا به هنگام بیان ویژگی های مؤمنان و اساسی ترین مسائل اعتقادی و اخلاقی و عملی، زن و مرد را در کنار یکدیگر همچون دو کفه ی ترازو قرار می دهد و برای هر دو ارزشی یکسان بدون کمترین تفاوت قائل می شود …».(3)

سه. تساوی زن و مرد از لحاظ ثواب و عقاب اعمال
 

قرآن در احکام، کیفر ها و ثواب اعمال به زن و مرد را یکسان خطاب کرده، قبح گناه و اعمال حرام و ممنوع، و کیفر آن ها، و نیز ثواب اعمال را در مورد زن و مرد مساوی بیان می کند، از جمله:
ـ «و مرد دزد و زن دزد، به کیفر آنچه به دست آورده اند [و] بخاطر مجازات [پیشگیرانه] الهی، دست هایشان را قطع کنید، و خدا شکست ناپذیری فرزانه است.»(4)
ـ «خدا به مردان منافق و زنان منافق و کافران، آتش جهنم را وعده داده است، در حالی که در آن ماندگارند، آن (آتش) برای آنان کافی و خدا آنان را از رحمت خود دور ساخته، و برایشان عذابی پایدار است.»(5)
ـ «و هر کس از مرد یا زن، (چیزی) از (اعمال) شایسته انجام دهد در حالی که او مؤمن باشد، پس آنان داخل بهشت می شوند، و کمترین ستمی به آن ها نخواهد شد.»(6)
ـ «هر کس از مرد یا زن، [کار] شایسته ای انجام دهد، در حالی که او مؤمن است، پس قطعاً او را به زندگانی پاکیزه ای زنده می داریم، و حتماً مزدشان را بر طبق بهترین چیزی که همواره انجام می دادند، به آنان پاداش خواهیم داد.»(7)
ـ «هر کس از مرد یا زن، (کار) شایسته ای انجام دهد، در حالی که او مؤمن است، پس آنان داخل بهشت می شوند در حالی که در آنجا بی شمار «روزی» داده می شوند.»(8)

چهار. تساوی زن و مرد در تحمل تکلیف و مسئولیت
 

قرآن کریم با مطرح کردن زندگی آدم و حوا و رانده شدن آن ها از بهشت هیچ کدام را مسئول اصلی معرفی نمی کند و در بیشتر مواقع هر دو را مسئول می داند و حتی گاهی به صراحت می گوید: شیطان آدم را وسوسه کرد و قرآن با این بیان بر روی اعتقاداتی مانند این که «عنصر گناه و شیطان کوچک دانستن زن» خط بطلان می کشد.
ـ «فقلنا یا آدم ان هذا عدو لک و لزوجک فلا یخرجنکما من الجنة فتشقی؛ (9) پس گفتیم: ای آدم! این (ابلیس) دشمن تو و (دشمن) همسر توست، مبادا شما را از بهشت بیرون کند که به رنج و زحمت خواهی افتاد!»
ـ «فدلاهما بغرور …؛(10) به این ترتیب آن ها را با فریب از مقامشان فرود آورد.»
ـ «فوسوس لهما الشیطان …؛ (11) پس شیطان آن دو را وسوسه کرد.»

پنج. تساوی زن و مرد از لحاظ تعلیم و تعلم
 

از آیات قرآن کریم به دست می آید که همه ی مسلمانان اعم از زن و مرد باید به کسب علم و دانش اهتمام ورزند؛ برای نمونه، قرآن بار ها یادآور می شود که قرآن را بخوانید، تلاوت کنید و پیرامون آیات آن بیندیشید. تفکر و تدبر در آیات خداوند و در طبیعت و عبرت از آن ها نیز بارها در قرآن توصیه شده است و قرآن در این زمینه میان زن و مرد تفاوتی قائل نیست و هرگز کسب علم و دانش را به یک جنس خاص محدود نمی کند. از حضرت رسول اکرم (ص) روایت شده است: «طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة؛(12)فراگیری دانش بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.»

شش. مساوات زن و مرد در پیشگاه خدا
 

خداوند در قرآن می فرماید: «ان اکرمکم عند الله اتقاکم؛ (13)ملاک برتری نزد خداوند تقوا می باشد (چه زن و چه مرد).»
این ها نمونه هایی از تساوی ارزشی و مقام و منزلت معنوی زن و مرد بود که در اینجا به همین مقدار بسنده می کنیم.

ب ـ تفاوت های بین زن و مرد
 

با وجود مطالبی که در مورد تساوی زن و مرد گذشت، نمی توان تفاوت های موجود میان زن و مرد را منکر شد، تفاوت هایی که زن و مرد را از یکدیگر متمایز می سازد و همین تفاوت هاست که باعث تفاوت در حقوق و وظایف زن و مرد می شود.
یادآوری: در مورد تفاوت های زن و مرد در مباحث قبلی مطالب مبسوطی بیان شد.

پي‌نوشت‌ها:
 

(1) نساء، 1.
(2) «ان المسلمين والمسلمات و المومنين و المومنات و القانتين و القانتات و الصادقين و الصادقات و الصابرين و الصابرات و الخاشعين و الخاشعات و المتصدقين و المتصدقات و الصائمين و الصائمات و الحافظين فروجهم و الحافظات و الذاکرين الله کثيرا و الذاکرات اعد الله لهم مغفره و اجراً عظيماً».
(3) تفسير نمونه، ج 17، ذيل آيه ي 35 سوره ي احزاب.
(4) مائده، 38: «والسارق والسارقه فاقطعوا ايديهما جزاء بما کسبا نکالا من الله والله عزيز حکيم».
(5) توبه، 68: «وعد الله المنافقين و المنافقات و الکفار نار جهنم خالدين فيها هي حسبهم و لعنهم الله و لهم عذاب مقيم».
(6) نساء، 124: «و من يعمل من الصالحات من ذکر او انثي و هو مومن فاولئک يدخلون الجنه و لا يظلمون نقيراً».
(7) نحل، 97: «من عمل صالحاً من ذکر او انثي و هو مومن فلنحيينه حياة طيبه و لنجزينهم اجرهم باحسن ما کانوا يعملون.
(8) غافر، 40: «من عمل سيئه فلا يجزي الا مثلها و من عمل صالحاً من ذکر او انثي و هو مومن فاولئک يدخلون الجنة يرزقون فيها بغير حساب».
(9) طه، 117.
(10) اعراف، 22.
(11) اعراف، 120.
(12) ميزان الحکمه، ج 6، ص 463.
(13) حجرات، 13.
 

منبع: رضایی اصفهانی، محمد علی؛ (1387) پرسش های قرآنی جوانان: روابط دختر و پسر، قم، انتشارات پژوهش های تفسیر و علوم، چاپ سوم.