تقوا، پرهيز از گناه
 

گناه در فرهنگ قرآني، دامنه گسترده اي دارد؛ زيرا گناه هر قبيح و فعل زشتي است كه عقل و شرع آن را ناپسند مي شمارد و ارتكاب آن موجب دوري انسان از قرب الهي و مانع از متاله شدن و مظهريت در ربوبيت مي شود و هدف و فلسفه آفرينش با آن مختل مي گردد.
گناه، در اصل هر چيزي است كه در برابر حركت رشدي انسان قرار مي گيرد و اجازه نمي دهد تا در مسير تعالي گام بردارد. از اين رو اسلام به شدت در برابر اين موانع به عنوان مفسده ايستاده و خواهان دوري، پرهيز و اجتناب از آن مي شود.
با نگاهي به احكام شرعي، به سادگي اين معنا به دست مي آيد كه احكام پنج گانه واجب، مستحب، حرام، مكروه و مباح با توجه به نسبت ضعف و شدت مصلحت و منفعت بيان و تشريع شده است. هر آنچه مصلحت قوي تري براي رسيدن انسان به كمال رشدي دارد، به عنوان واجب و كم مصلحت تر به عنوان مستحب معرفي شده است؛ و در مقابل، هر آنچه مفسده و مانعيت آن در برابر سير انساني، قوي تر و شديدتر مي باشد، به عنوان حرام و كم مفسده تر به عنوان مكروه معرفي گرديده است.
در حقيقت گناه، هر آن چيزي است كه مفسده و مانعيت دارد و اجازه نمي دهد تا انسان سير طبيعي رشدي و كمالي را بپيمايد؛ چنان كه خير، هر آن چيزي است كه كمك مي كند تا انسان در مسير رشدي گام بردارد.
از آن جايي كه خدا مقصد و مقصود هستي و هر سير كمالي است؛ زيرا خداوند كمال مطلق است و انسان در جست وجوي كمال مطلق گام برمي دارد و از نقص مي گريزد؛ تقرب به خدا به معناي تقرب به كمال مطلق و دوري از نقص است. پس هر آنچه كه كمك مي كند تا به كمال مطلق يعني خدا نزديك تر و تقرب يابد، آن مصلحت انسان است و هر آنچه آدمي را از اين سير باز مي دارد و دور مي كند، به عنوان مفسده معرفي شده است.
اما اينكه انسان پيش از عمل به مصلحت،نيازمند آن است كه از مفسده بگريزد از آن روست كه انسان به طور فطري به كمال گرايش دارد و آنچه مانع از اين پيشروي انسان به سوي كمال است، موانع موجود است. ازاين رو از انسان خواسته شده تا خود را از موانع و مفاسد دور نگه دارند؛ چرا كه دوري و اجتناب از آن به طور طبيعي موجب آزادسازي و رهايي قدرت نهفته در ذات انسان براي رسيدن به كمال مطلق است.
تقوا در حقيقت همان توجه يابي به سير طبيعي و زدودن موانع راه است. انسان متقي انساني است كه هدف و مقصد آفرينش را شناخته و براساس فطرت مي كوشد تا موانع را از پيش روبردارد و قدرت و توان نهفته در ذات را آزاد و رها سازد.
از آن جايي كه مانع و مفسده با عنوان گناه در فرهنگ قرآني معرفي شده تقوا به معناي پرهيزاز گناه گفته شده تا انسان بتواند در مسير كمال طبيعي خود حركت كند.
براي درك اين معنا مي توان به معناي لغوي واژه تقوا توجه كرد. تقوا در لغت به معناي حفظ كردن خويشتن از چيزي است كه انسان از آن مي ترسد. دراصطلاح شرعي و فرهنگ قرآني تقوا به معناي نگهداري نفس از چيزي است كه موجب گناه مي شود. پس تقوا با پرهيز از آنچه خداوند نهي نموده، حاصل مي گردد؛ زيرا نهي خداوند تنها نسبت به چيزي است كه مانع از سيرطبيعي انسان و رسيدن وي به كمال مي باشد. از اين رو گاه حتي ترك برخي از مباحات كه درآن مصلحت و مفسده يكسان است، به عنوان كمال تقوا دانسته شده است؛ زيرا گاهي برخي از مباحات در برخي از حالات در نقش مانع در رهاسازي قدرت و توان فطري انسان براي كمال يابي عمل مي كنند. لذا آن مباحات درآن حالاتي كه مزاحم و مانع تشخيص داده مي شوند، مي بايست ترك شوند و درحكم تقواي كمالي از آنها پرهيز و اجتناب گردد. بر همين اساس دربيان كمال تقوا گفته اند كه كمال آن به وسيله ترك برخي مباحات تحقق مي يابد. (مفردات الفاظ قرآن كريم، راغب اصفهاني، ص 888، ذيل واژه وقي)
به هرحال، تقوا به معناي پرهيز از گناهي است كه ارتكاب آن مانع و مفسده سازاست و اجازه نمي دهد تا قدرت و توان نهفته در ذات انساني براي حركت به سوي كمال و خدايي (متاله) شدن رها و آزاد شود.

تزكيه، عنايت خاص الهي به انسان
 

در آموزه هاي قرآني، تقوا يا همان اجتناب از گناه و منهيات الهي، به معناي گام نخست تزكيه يعني رشد و كمال يابي انسان معرفي و مطرح شده است.تزكيه به معناي پاك كردن از هرگونه مانع جهت رشد و نمو، كاري است كه خداوند با عنايت خاص خود انجام مي دهد. اين مطلبي است كه از آموزه هاي قرآني به دست مي آيد. زكات، رشد و نموي است كه با حفظ موانع و فراهم آمدن مقتضيات تحقق مي يابد.
براي تحقق هر چيزي دو عنصر اساسي لازم است. عنصر نخست، حذف موانع و عنصر دوم، تحقق مقتضيات است؛ زيرا مقتضي زماني مي تواند تاثير خود را به جا گذارد كه موانع از سر راه برداشته شود. بنابر اين، گام نخست براي تحقق هر چيزي حذف موانع خواهد بود.
با آن كه تزكيه به معناي رشد و نمو بخشي به چيزي است، ولي به سبب اهميت حذف موانع از سر راه نمو و رشد هر چيزي، تزكيه را به معناي حذف موانع گرفته اند؛ چرا كه با حذف موانع يعني گناه و مفسده، اين امكان فراهم مي آيد تا قوه موجود در ذات هرچيزي يعني قوه كمال يابي، آزاد و رها شود و به سرعت، خود را به سوي كمال مطلق خويش برساند.
براساس همين منطق است كه در آموزه هاي قرآني، تقوا يا همان اجتناب از گناه و منهيات الهي، به معناي گام نخست تزكيه يعني رشد و كمال يابي انسان معرفي و مطرح شده است.
هر انساني اگر تقواي عقلاني را در خود تحقق بخشد و از هر آنچه عقل، قبيح و زشت مي شمارد، پرهيز كرده و ناپسند شمارد، از هدايت هاي خاص الهي برخوردار مي شود. خداوند در آيات نخست سوره بقره به اين نكته مهم اشاره كرده و بيان نموده است كه اگر انسان، تقواي الهي عقلاني را داشته باشد، از هدايت وحياني قرآني بهره مند مي شود و اين فرصت را مي يابد تا حقايق بيشتر و كامل تري را درك كرده و از طريق وحي الهي، از موانع پيچيده تر و ظريف تر آگاه شود و افزون بر قبايح عقلاني، از قبايح ديگر از منظر بالاتر آگاه گردد.
بنابراين، گام نخست براي بهره مندي از هر هدايت و عنايت كوچك و بزرگ آن است كه انسان نسبت به موانع عقلاني توجه يابد و از آن پرهيز كند اين گونه است كه دري ديگر از علم و حقيقت بر انسان گشوده مي شود. با هر عمل به علمي، علم ديگر و حقيقت تازه و بزرگ تر براي انسان باز مي شود. به طوري كه از علم به قبايح عقلاني و عمل بر اساس آن دري چون هدايت عامه بر روي انسان باز مي شود و هدايت قرآني و وحياني در دل و جانش آشيانه مي كند. از عمل به علم وحياني و اجتناب از منهيات آن، درهاي بزرگ تزكيه بر روي انسان باز مي شود.
تزكيه از اين جهت بسيار مهم و اساسي است كه عنايت خاص الهي شخص را در برمي گيرد. اينكه انسان گام هاي بلند تكامل و خدايي شدن را مي پيمايد، براساس تزكيه الهي است. از اين رو خداوند مي فرمايد اگر عنايات خاص الهي نباشد، هيچ انساني تزكيه نمي شود و به رشد كمالي دست نمي يابد:
“اي كساني كه ايمان آورده ايد! از گام هاي شيطان پيروي نكنيد بيان شده از سوي عقل و وحي، بسترساز عنايت خاص الهي مي شود و انسان به سرعت و قوت تحت عنايت خداوند به كمال مطلق نزديك شده و تقرب مي جويد؛ زيرا تزكيه كه از “زكاء ” گرفته شده به معناي نمو و رشد و نيز صلاح و پاكي است و خداوند شخص را هم پاك از موانع مي كند و هم رشد و نمو را به او مي بخشد. در حقيقت اين خداوند است كه از طريق عقل، او را به اجتناب از موانع ابتدايي و از طريق وحي به پرهيز از موانع پيچيده و ظريف دعوت مي كند و سپس با زمينه سازي، اجازه مي دهد تا از مقتضيات قوي تر و برتر بهره مند شود. بنابراين تزكيه برخلاف تصور عامه مردم كه آن را به خودسازي تعبير و تفسير مي كنند، عملي خدايي است؛ زيرا اين خداوند است كه در دو شكل عقلاني و وحياني، انسان را هدايت و مقتضيات را در وي برمي انگيزد و شخص را به كمال مي رساند.
بسياري از مردم بر اين باورند كه در حال تزكيه و خودسازي هستند؛ درحالي كه اينان تنها كاري كه انجام مي دهند، فراهم آوري زمينه هايي براي بروز مقتضيات الهي است؛ چرا كه نمو و رشد كمالي را خداوند پس از اجتناب شخص و تقوا پيشگي وي تحقق مي بخشد.
كاري كه اشخاص با اجتناب از گناهان و موانع عقلاني يا وحياني انجام مي دهند، پاكسازي درون و مانع زدايي براي تحقق مقتضيات رشدي است. در حقيقت اين خداوند است كه انسان را تزكيه مي كند و به كمال رشدي مي رساند.

ماه رمضان، دوره كوتاه مدت تقواسازي
 

انسان ها در طول شبانه روز گرفتار دنيا هستند؛ زيرا نيازهاي طبيعي بدن، ايشان را به سوي تأمين اين خواسته هاي مادي سوق مي دهد. اين گونه است كه براي تأمين اين خواسته ها بخش عظيمي از وقت و نيروي خويش را هزينه و صرف مي كنند. غرق شدن در تأمين نيازهاي طبيعي و مادي دنيوي و به تعبير قرآن سبح طويل (مزمل، آيه 8) موجب مي شود تا شخص از هدف باز ماند و موانع رشدي در وي تقويت گردد. از اين خداوند از انسان ها خواسته است تا از اين رو غرق شدن در دنيا و ماديات پرهيز كنند و به برآورده كردن نيازهاي مادي به عنوان ابزار نگاه كنند نه هدف زندگي خويش؛ زيرا توجه تمام و كمال به دنيا و غفلت از هدف كمالي اخروي موجب مي شود تا موانع و مفاسد افزايش يابد و آدمي ديگر قدرت حركت به سوي هدف را از دست دهد.
در اين راستا اهل ايمان نيز ممكن است گرفتار دنيا شوند؛ زيرا انسان، دشمن سوگندخورده اي دارد كه اجازه نمي دهد تا مسير رشدي را بپيمايد. از اين رو او را سرگرم دنيا و ماديات مي كند و با وسوسه گري و فريب مي كوشد تا خود را به مفاسد مبتلا كند و زمينه تزكيه و رشد را از ميان ببرد.
خداوند به انسان ها همان گونه كه از رحمت رحيمي، هدايت وحياني را بخشيده است، با محدودسازي دشمنان بيروني در برخي از مواقع و زمان ها اين اجازه را مي دهد تا انسان ها بي دغدغه دشمن بيروني به مبارزه با هواهاي نفساني بپردازند و از موانع رهايي يابند.
ماه رمضان ماهي است كه دشمنان بيروني از شياطين جني در محدوديت و حبس قرار مي گيرند و انسان مي تواند بي دغدغه توفان ها و امواج بيروني در استخري آرام شناگري را زير نظر استادان ماهر و نجات غريق بياموزد تا در يازده ماه ديگر سال كه در درياي پر توفان و پر امواج قرار مي گيرد بتواند خود را از وسوسه هاي بيروني و دروني برهاند. از اين رو خداوند ماه رمضان را ماه تمرين تقوا و تزكيه معرفي كرده است؛ زيرا انسان ها در اين ماه مي توانند در شرايط آزمايشگاهي و به نسبت مطلوب به تمرين بپردازند و اجتناب از گناه و غرق شدن در ماديات را بياموزند.
منبع: روزنامه كيهان
ارسال توسط کاربر محترم سایت : hasantaleb