4. نشان دادن قراين عدم صدور حديث
 

يکي از شيوه‌هاي قابل توجه نقد حديث در آثار شيخ مفيد، گردآوري و نشان دادن قراين عدم صدور حديث است؛ قرايني که به خود حديث يا امر و فعلي که حديث ناظر به آن است، يا راوي يا منبع و يا حتي بازتاب‌هاي عرفي صدور آن برمي‌گردد. با توجه به تعدد و تنوع قراين قابل استناد در نقد حديث مي‌توان با عنايت به آثار شيخ مفيد دسته بندي زير را ارائه کرد. البته به دليل اين که در نشان دادن عدم صدور يک روايت معمولاً از قراين متعددي استفاده شده، دسته‌بندي دقيق امکان‌پذير نيست.

1 ـ 4. نقد حديث از راه نفي بازتابهاي عرفي وجود آن
 

براي نمونه، شيخ مفيد در نقد حديثي با اين مضمون که اميرالمؤمنين عليه السلام در موردي حکم کرد و جواني از قوم گفت: «أخطأت يا اميرالمؤمنين. فقال عليه السلام له: صدقت أنت و أخطأت»، (1) افزون بر نقد کلامي و محتوايي، اين‌گونه قراين عدم صدور را بازگو مي‌کند: اگر اين حديث اصلي ‌داشت، يا نزد يکي از محدثان معروف بود، آن مرد (گوينده کلام به حضرت) نيز شناخته مي‌شد و شخص و نسب و قبيله و مکانش مشهور ‌بود و نيز آن حکمي که اين قضيه درباره آن اتفاق افتاد نزد فقها مشهور و نزد محدثان مدوّن مي‌شد. شناخته نشدن آن مرد و مشخص نبودن حکم و نبود آن در منابع دليل بر بطلان آن است. (2) نمونه ديگري از اين شيوه، نقد مفيد بر حديث معروف به «عشره مبشره» است. (3) وي در نقد اين حديث، پرسش‌هاي متعددي مطرح کرده است. پرسش‌هاي ياد شده، بيانگر قراين عدم صحت حديث است. شيخ مفيد مي‌گويد: حديث ياد شده، متضمن آسودگي و در امان بودن خلفاي نخستين از عذاب الهي است. اگر حديث صحت داشت، آنان هنگام احتضار، به جزع و فزع نمي‌افتادند و به سان اميرمؤمنان عليه السلام در لحظه مرگ، شادماني مي‌کردند؛ در حالي که خبر ظاهر داريم که ابوبکر در دم مرگ افسوس مي‌خورد و واي بر من مي‌گفت. و عمر در احتضار آرزو کرد که کاش خاک ‌بود و مادرش او را نزاده بود. و کاش از اعمال خود، به صورت بينابين (تساوي حسنات و سيئات) رها گردد. و نيز جزع عثمان هنگام محاصره، دليل بر آن است که آنان خود را آن‌گونه که حديث مي‌گويد، به هيچ روي سزاوار بهشت و آسوده از عذاب الهي نمي‌دانسته‌اند؛ چرا عثمان در مقابل محاصره‌کنندگان خود ـ که خون وي را حلال شمرده بودند ـ به اين حديث استناد نکرد. مگر در شرع ريختن خون افراد بهشتي ممنوع نيست؟ چرا به هر شيوه‌اي که مي‌توانست در دفاع از خود توسل جست و به اين حديث استدلال نکرد؟… (4)

2 ـ 4. نشان دادن اختلاف در نقل حديث
 

مقصود از اختلاف در نقل حديث، آن است که متن حديث در نقل راويان به اشکال متفاوت نقل شده باشد؛ به گونه‌اي که مضمون همه آن روايات قابل جمع و در نتيجه قابل قبول نباشد. (اضطراب متن). شيخ مفيد در نقد احاديث متعدد، با نشان دادن اختلاف موجود در نقل آنها، اعتبار آنها را مردود دانسته‌ است. از جمله در نقد احاديث با مضمون وقوع سهو از پيامبر در نماز، وجوه متعدد اختلافات آنها را نشان داده است. اين موارد اختلافي عبارت‌اند از: تعيين نماز و وقت آن؛ بر پايه برخي نقل‌ها نماز مورد ادعا نماز ظهر و بر طبق برخي ديگر نماز عشا بوده است. مفيد تصريح کرده که اختلاف راويان در نماز در وقت آن، دليل بر وهن حديث و برهان بي‌اعتباري آن و وجوب رد و ترک عمل به آن است. (5)
بخش ديگري از اختلاف درباره حديث سهو النبي صلي الله عليه و آله، اختلاف راويان در چگونگي جبران نماز مورد ادعاست. اهل عراق و استنادکنندگان به حديث از شيعه مي‌گويند که پيامبر نماز را اعاده کرد؛ زيرا حضرت در نماز سخن گفت و از قبله به پشت سر خود برگشت. و سخن گفتن در نماز موجب اعاده است. اهل حجاز و تابعان ديدگاه ايشان مي‌گويند که حضرت اعاده نکرد؛ بنا را بر آنچه خوانده بود گذاشت و دو سجده سهو به جا آورد. از نظر مفيد، اين اختلاف در حديث بهترين دليل بر بطلان آن و روشن‌ترين دليل بر وضع و جعل آن است. (6)
نمونه جالب ديگر در اين باره، نقد مفيد بر خبر ازدواج ام‌کلثوم دختر اميرمؤمنان عليه السلام با عمر بن خطاب است. از نظر مفيد، اين حديث، داراي اختلاف در نقل است؛ گاه، روايت مي‌شود که متولي عقد حضرت امير عليه السلام بود؛ گاه، روايت مي‌شود که عباس متولي اين کار شد؛ گاه، روايت مي‌شود که عقد پس از تهديد عمر نسبت به بني‌هاشم واقع شد و گاه ديگر، روايت مي‌شود که از روي اختيار و آزادي بوده است. نيز برخي از راويان مي‌گويند عمر از وي صاحب پسري به نام زيد شد و برخي مي‌گويند که عمر پيش از آميزش با وي درگذشت. برخي مي‌گويند زيد بن عمر فرزند بر جاي گذاشت و برخي مي‌گويند وي کشته شد و فرزندي نداشت و برخي از راويان مي‌گويند زيد و مادرش کشته شدند. و برخي مي‌گويند مادر وي پس از وي زنده بود. از نظر برخي راويان مهر ام‌کلثوم چهل هزار درهم و از نظر برخي چهار هزار درهم و از نظر برخي ديگر پانصد درهم بوده است. مفيد پس از ذکر اين نقل‌هاي مختلف تصريح مي‌کند که پديد آمدن اين همه اختلاف، حديث را از اعتبار ساقط مي‌کند. (7) مفيد در ادامه بحث خود دو وجه در تحليل اين رخداد، در صورت ثبوت، و دليل وقوع آن با استفاده از آيات و روايات و مباني پذيرفته شده شيعه مطرح کرده است. (8)

3 ـ 4. دستاويز مخالف نشدن حديث
 

يکي از قراين عدم صدور حديث، استناد نکردن افراد يا گروه‌هاي ذي نفعِ مخالفِ گوينده آن به حديث، با وجود اراده کافي براي نقل و استناد است. اين يک شيوه عرفي و عقلايي است که افرادي که با هم منازعه دارند، به سخنان طرف مقابل عليه خود وي و به نفع خود استناد مي‌کنند. شيخ مفيد در نقد شعري با مضمون اظهار پشيماني اميرالمؤمنين عليه السلام از قضيه حکميت ـ که ابراهيم نظام به آن حضرت نسبت داده‌ـ (9) ابتدا به نقد تاريخي آن پرداخته و مي‌گويد: اين شعر بي‌شبهه قابل انتساب به آن حضرت نيست. زيرا بالضروره مي‌دانيم که آن حضرت اعتقاد خود بر مصيب بودنش در امر تحکيم را آشکار مي‌کرد و به گمراه شمردن کساني که حضرت را تخطئه مي‌کردند، تصريح مي‌نمود و بر اين پايه با خوارج نبرد کرد و گردن چهار هزار نفر را زد… (10) مقصود شيخ مفيد، آن است که در صورت صحت شعر ياد شده و پشيماني حضرت از قضيه حکميت، نبرد با خوارج ـ که به بهانه اقدام حضرت به پذيرش حکميت و عدم پشيماني از آن با آن حضرت جنگيدند ـ معنا ندارد. شيخ مفيد در دنباله نقد خود مي‌گويد اگر شعر ياد شده از حضرت امير مومنان صادر شده بود، بهترين دستاويز براي دشمنان و مخالفان حضرت اعم از خوارج و بني اميه و عثمانيه بود که در نقد آن حضرت مي‌توانستند بدان توسل جويند؛ کاري که صورت نگرفته و نشانه نادرستي انتساب شعر به حضرت است. (11)

سخن آخر
 

در پايان، يادآور مي‌شود نقدهاي شيخ مفيد بر احاديث، در مواردي نيازمند آسيب‌شناسي است. نگارنده در پژوهشي که در آغاز نوشتار از آن ياد شد، به اين بحث نيز پرداخته است که به دليل اختصار نوشتار حاضر از آوردن آن خودداري شد. باري روش‌هاي اعتبار‌سنجي و نقد حديث شيخ مفيد، نه تنها از نظر مطالعات تاريخ حديث و کلام شيعه اهميتي شايان دارد که با اندکي بازنگري و بازسازي از ارزش کاربردي امروزين نيز برخوردار است.
کتابنامه
ـ الاحتجاج، احمد بن علي طبرسي، تحقيق: سيد محمد باقر خراسان، نجف : دارالنعمان للطباعه ي والنشر، 1386ق.
ـ الاختصاص، محمد بن محمد بن نعمان مفيد (منسوب)، تحقيق: على اكبر غفارى، قم: جامعه مدرسين، 1414ق.
ـ الارشاد فى معرفه ي حجج الله على العباد، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ الإصابه ي في معرفه ي الصحابه ي ، ابن حجر عسقلاني، تحقيق: عادل احمد عبد الموجود و علي محمد معوض، بيروت: دار الكتب العلميه ي ، 1415ق.
ـ الاعتقادات، شيخ صدوق، محمد بن على بن بابويه، تحقيق: عصام عبدالسيد، قم: کنگره جهاني شيخ مفيد. ـ الإفصاح في امامه ي اميرالمؤمنين عليه السلام، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، تحقيق: مؤسسه بعثت (قسم الدراسات الاسلاميه) قم: مؤسسه بعثت، 1412ق.
ـ الامالى، ابو جعفر محمّد بن حسن طوسى، تحقيق: مؤسسه بعثت، قم: دارالثقافه ي ، 1414ق.
ـ الامالى، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، تحقيق: حسين استاد ولى و على اكبر غفارى، قم: جامعه مدرسين. ـ اوائل المقالات في المذاهب و المختارات، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ بحارالأنوار، محمّد باقر مجلسى، بيروت: مؤسسه ي الوفاء، 1403ق.
ـ بصائر الدرجات الكبرى فى فضائل آل محمّد، محمد بن حسن صفار، تصحيح و تعليق: محسن كوچه باغى تبريزى، قم: منشورات مكتبه ي آيه ي الله العظمى مرعشى نجفى، 1404ق.
ـ تاريخ بغداد، احمد بن على، خطيب بغدادي، تحقيق: مصطفي عبد القادر عطا ، دار الكتب العلميه ي ، 1417ق.
ـ تأويل مختلف الحديث، ابن قتيبه دينوري، بيروت: دار الكتب العلميه ي ، (بر پايه چاپ با تصحيح اسماعيل اسعردي)، بي‌تا.
ـ تحف العقول عن آل الرسول صلي الله عليه و آله، ابن شعبه حرّانى، تحقيق: على اكبر غفارى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، 1363ش.
ـ التذكره ي باصول الفقه، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، با مقدمه محمد رضا حسينى جلالى، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ تصحيح اعتقادات الاماميه، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ تفسير العياشى، محمد بن مسعود عياشى سمرقندى، تحقيق: سيد هاشم رسولي محلاتي، تهران: المكتبه ي العلميه ي الاسلاميه ي .
ـ تقريب المعارف، ابو الصلاح حلبى، تحقيق و نشر: فارس حسون، تبريزيان، 1417ق.
ـ تلخيص مقباس الدرايه ي ، على اكبر غفاري، تهران: جامعه ي الإمام الصادق عليه السلام، 1369ش.
ـ التوحيد، شيخ صدوق، محمد بن على بن بابويه، تحقيق: سيد هاشم حسينى تهرانى، قم: جامعه مدرسين، 1387ق.
ـ تهذيب الأحكام، ابو جعفر محمّد بن حسن طوسي، تحقيق : سيد حسن خرسان، تهران: دارالکتب الاسلاميه ي ، 1364ش.
ـ جامع البيان عن تأويل اي القرآن، محمّد بن جرير طبري، تحقيق: جميل عطار صدقى، بيروت: دارالكفر، 1415ق.
ـ الجامع الصحيح، محمّد بن اسماعيل بخاري، بيروت: دارالفكر.
ـ الجامع الصحيح، محمّد بن عيسى ترمذى، تحقيق: عبدالوهاب عبد اللطيف، بيروت: دارالفكر، 1403ق.
ـ الجمل و النصره ي لسيد العتره ي فى حرب البصره ي ، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، تحقيق: سيد علي مير شريفي، قم: انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، 1374ش.
ـ جوابات اهل الموصل فى العدد و الرؤيه ي ، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ جواهر الکلام، محمد حسن نجفي، تحقيق و تعليق: عباس قوچاني، تهران: دارالکتب الاسلاميه ي ، 1367ش.
ـ الخصال، شيخ صدوق، محمد بن على بن بابويه، تصحيح: على اكبر غفّارى، قم: جامعه مدرسين، 1387ق. ـ خلاصه ي الأقوال، حسن بن يوسف حلى، تحقيق: جواد قيومى، قم: مؤسسه نشر الفقاهه ي ، 1417ق. ـ ذکري الشيعه ي ، محمد بن مکي عاملي جزيني (شهيد اول )، قم: مؤسسه ي آل البيت عليهم السلام لاحياء التراث،: 1419ق.
ـ رجال الطوسى، ابو جعفر محمّد بن حسن طوسي، تحقيق: جواد قيومى اصفهانى، قم: مؤسسه انتشارات اسلامى 1415ق.
ـ رجال النجاشى، احمد بن على نجاشى، تحقيق: سيد موسى، شبيرى زنجانى، قم: مؤسسه ي النشر الاسلامى، 1416ق.
ـ رسائل المرتضي، سيد مرتضي، علي بن حسين موسوي، مقدمه و اشراف: سيد احمد حسيني، اعداد: سيد مهدي رجايي، قم: دار القرآن الکريم، 1405ق.
ـ رسائل في الغيبه ي ، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ رساله ي المتعه ي ، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ رساله ي في المهر، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ رساله ي في سهو النبي، محمد تقي شوشتري، (ضميمه قاموس الرجال، ج 12).
ـ رساله ي في صلاه ي أبي بكر در الرسائل العشر في الأحاديث الموضوعه ي في كتب السنه ي ، سيد علي ميلاني، 1418ق.
ـ الرعايه في علم الدرايه ي ، زين الدين علي بن احمد عاملي جبعي، قم: کتابخانه آيه ي الله مرعشي. ـ سنن ابن ماجه ي ، ابن ماجه قزويني، تحقيق: محمّد فؤاد عبدالباقى، بيروت: دارالفكر.
ـ السنن الکبري، احمد بن حسين بن علي بيهقي، بيروت: دارالفکر.
ـ سنن النسائي، احمد بن شعيب نسائي، بيروت: دارالفکر، 1930م.
ـ الشافي في الامامه ي ، سيد مرتضى، علي بن حسين موسوي، تحقيق: سيد عبدالزهراء حسينى خطيب، تهران: مؤسسه صادق، 1410ق.
ـ صحيح ابن حبان بترتيب ابن بلبان، علاء‌الدين علي ابن بلبان، تحقيق: شعيب الارنؤوط، مؤسسه ي الرساله ي ، 1414ق.
ـ صحيح مسلم، مسلم بن حجاج نيشابوري، بيروت: دارالفكر.
ـ الطبقات الکبري، ابن سعد، بيروت: دار صادر.
ـ عدم سهو النبي صلي الله عليه و آله، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ علل الشرايع، شيخ صدوق، محمد بن على بن بابويه، نجف: المكتبه ي الحيدريه ي ، 1386ق.
ـ عيون أخبار الرضا عليه السلام شيخ صدوق، محمد بن على بن بابويه، انتشارات جهان، 1378ق.
ـ الغدير في الکتاب و السنه ي ، سيد عبدالحسين اميني، بيروت: دار الکتاب العربي، 1397ق.
ـ فرق الشيعه ي ، حسن بن موسى نوبختى، تصحيح: سيد محمد صادق آل بحر العلوم، نجف: المكتبه ي المرتضويه ي ، 1355ق.
ـ الفصول المختاره ي ، سيد مرتضي، علي بن حسين موسوي، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ فضائل الصحابه ي ، احمد بن شعيب نسائي، بيروت: دارالکتب العلميه ي ، بي‌تا.
ـ الفوائد الرجاليه ي ، وحيد بهبهاني، بي‌تا، بي‌جا.
ـ قاموس الرجال، محمد تقي شوشتري، قم: دفتر نشر اسلامي، 1427ق.
ـ قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حميري، تحقيق و نشر: مؤسسه ي آل البيت لاحياء التراث عليهم السلام، قم: مؤسسه ي آل البيت لاحياء التراث عليهم السلام، 1413ق.
ـ الکافئه ي ، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ الکافي، محمد بن يعقوب کليني، تصحيح: علي اکبر غفاري، تهران: دار الکتب الاسلاميه ي ، 1363ش.
ـ [كتاب ] من لا يحضره الفقيه، شيخ صدوق، محمد بن على بن بابويه صدوق، قم: جامعه مدرسين.
ـ المبسوط في فقه الإماميه، ابو جعفر محمّد بن حسن طوسى، المكتبه ي المرتضويه ي ، 1387ق.
ـ المحاسن، احمد بن خالد برقي، تهران: دار الکتب الاسلاميه ي ، 1330 ش.
ـ المسائل السرويه ي ، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ المسائل الصاغانيه ي ، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، تحقيق: کاظم مدير شانه چي، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ المسائل العكبريه ي ، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهانى هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
ـ مسند ابن حنبل، احمد بن حنبل، بيروت: دارصادر.
ـ المصنف، ابن ابي شيبه ي ،تحقيق: سعيد محمد لحام، بيروت: دارالفکر، 1409ق.
ـ المصنف، عبدالرزاق صنعاني، تحقيق: حبيب الرحمن الأعظمي، بي‌جا.
ـ معانى الأخبار، شيخ صدوق، محمد بن على بن بابويه، قم: دفترانتشارات اسلامى.
ـ المعجم الاوسط، سليمان بن أحمد طبرانى، تحقيق : ابراهيم الحسيني، دارالحرمين.
ـ المعجم الكبير، سليمان بن أحمد طبرانى، تحقيق: حمدى عبدالمجيد السلفى، قاهره: مكتبه ي ابن تيميه ي . ـ معجم رجال الحديث، سيد ابوالقاسم خويي، 1413ق.
ـ مقاتل الطالبيين، ابوالفرج اصفهاني، مقدمه و اشراف: كاظم مظفر، نجف: منشورات المكتبه ي الحيدريه ي ، 1385ق.
ـ المقنعه ي ، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، تحقيق : قم: جامعه مدرسين، 1410ق.
ـ الملل والنحل، ابو الفتح محمد بن عبد الكريم شهرستانى، تحقيق: امير على مهنّا و على حسن فاعور، بيروت: دار المعرفه ي ، 1415ق.
ـ مناقب آل أبي طالب، ابن شهر آشوب مازندرانى، نجف : المکتبه ي الحيدريه ي ، 1376ق.
ـ منهاج الكرامه ي في معرفه ي الإمامه ي ، حسن بن يوسف حلى، تحقيق: عبدالرحيم مبارک ، قم: مؤسسه پژوهش و مطالعات عاشورا.
– النكت في مقدمات الاصول، محمد بن محمد بن نعمان مفيد، قم: كنگره جهاني هزاره شيخ مفيد، 1413ق.
– نهايه الاحكام في معرفه الاحكام، حسن بن يوسف حلي، قم: مؤسسه اسماعيليان، 1410ق.
– وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه، محمد بن حسن حر عاملي، تحقيق و نشر: مؤسسه آل البيت عليه السلام، قم: مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، 1414ق.
– وصول الاخيار، حسين بن عبد الصمد عاملي، قم: مجمع الذخائر الاسلاميه، 1401ق.
– «الرجال المستخرجه من آثار الشيخ المفيد»، المقالات و الرسالات، ماجد غرباوي، ش30، قم: كنگره هزاره شيخ مفيد، 1372ش.

پي نوشت:
 

* دكتري علوم قرآن و حديث و عضو هيئت علمي جامعه المصطفي العالميه.
1. ماخذي براي اين حديث نيافتم.
2. الفصول المختاره، ص339.
3. براي متن حديث ر.ك: فضائل الصحابه، ص33؛ المعجم الاوسطف ج2، ص351.
4. الافصاح، ص72 و 73. درباره ي ابراز پشيماني و تاسف خلفا ر.ك: الكافئه، ص46 به بعد؛ الغدير، ج7، ص170 و منابعي كه معرفي كرده است.
5. رساله عدم سهو النبي صلي الله عليه و آله، ص22.
6. همان، ص24.
7. المسائل السرويه، ص88-90.
8. ر.ك: همان، ص 90 به بعد. براي نمونه ديگر ر.ك: الافصاح، ص221.
9. شعر مورزد ادعاي نظام اين است: لقد عثرت عثره لا انجبر سوف اكيس بعدها/ واستمر واجمع الراي الشتيت المنتشر.
10. الفصول المختاره، ص217.
11. ر.ك: همان.
 

منبع: نشريه علوم حديث شماره 56