اشاره
 

قصد نگارنده در اين نوشتار، نه بيان زندگى يا تعاليم مانى، بلكه بررسى ادبيّات مانوى و معرفى متون عمده آن است. دين مانى هرچند دينى اصيل نيست و آميخته اى از تعاليم چند دين بزرگ، يعنى دين زرتشت، بودا و مسيحيّت، است با اين همه از چند نظر از برخى اديان ديگر ممتاز است.
شخص مانى به نوشتن كتاب، و به تصوير كشيدن تعاليم خود، اهميّت داده است. برخلاف بودا و زرتشت و عيسى كه چيزى به رشته تحرير درنياوردند، مانى به دست خود، هشت كتاب نوشته است. علاوه بر اين، ادبيّات مانوى انبوهى از كتابهاى مختلف است كه به زبانهاى گوناگون نوشته شده اند، لذا دين مانى از لحاظ گوناگونىِ زبان متونش نيز جالب توجه است. متون مانوى به زبانهاى پارسىِ ميانه، پهلوى، سغدى، چينى و اويغورى نوشته شده اند. تصويرگرىِ مانى و آثار به دست آمده در اين زمينه (به ويژه كتاب ارژنگ) از امتيازات او محسوب مى شود.
نكته ديگر آنكه اين دين گرچه ظاهراً رو به افول نهاده، امّا از آنجا كه ريشه اى گنوسى داشته است، هنوز در قالب فِرَق گوناگون گنوسى، به ويژه در عالم مسيحيّت، به حيات خود ادامه مى دهد. «رستگارى از راه دانش» كه اصل و اساس هر نوع تفكّر گنوسى است، هنوز آنقدر جاذبه دارد كه افرادى را به سوى خود بكشاند. همانگونه كه قدّيس آگوستين، يكى از آباى عظيم القدر كليسا، اقرار مى كند كه در دوران گرايش خود به مانويّت، بيشتر جذب اين جنبه آيين مذكور بوده است.
ادبيّات مانوى به دو دسته متون مقدّس و جز آن تقسيم مى شود. ادبيّات مقدّس شامل 6 كتاب از 8 كتاب مانى است. ادبيّات غيرمقدّس شامل كتب گوناگونى است كه بخش اعظم آنها را سرودها و نيايش ها تشكيل مى دهند. غيرمانويان نيز اطلاّعات ارزشمندى درباره دين مانى و كتابهاى او در اختيار ما نهاده اند كه در اين نوشتار، مورد بررسى قرار گرفته اند. اين افراد يا به قصد مخالفت، آثارى را تأليف كرده و در آن، از مانى و دين او سخن رانده اند (مانند مسيحيان و زرتشتيان) و يا تنها به قصد گزارشى بى طرفانه، دست به چنين كارى يازيده اند (مانند نويسندگان مسلمان).
اين اثر به عنوان گام نخست در مطالعات مانوى مفيد تواند بود.

تعاليم مانى
 

مانويّت دينى است كه مردى ايرانى به نام مانى (276ـ215م.) آن را بنياد نهاد. اين دين از ايران تا دورترين نقاط مغرب زمين گسترش يافت و در طىّ قرون سوم تا هفتم ميلادى بسيار پرنفوذ بود. مانى در بنياد انديشه اش مروّج آيين گنوسى است، امّا برخلاف گنوسيانِ پيش از خود، بُن مايه هايى مهم از دين زرتشت، بودا و مسيح را به آيين خويش افزود و رنگى تازه و دينى به آن بخشيد. گنوسيانِ پيش از او، چون مرقيون، باسيليوس و والنتينوس همگى در شمار فرقه هايى گنوسى مسيحى بودند و بيشتر گرايشى عرفانى داشتند و آراى آنها براى خواصّ بود، در حالى كه مانى آيينى نو آورد و گرايش عرفانى را به دينى مبدّل كرد كه قرنها دوام يافت.[1] در دين مانى، اعتقاد به دو اصل جاودانى وجود دارد، نور (يا روح) و تاريكى (يا مادّه). جهان كنونى از كنش و واكنش هاى ميان اين دو تشكيل شده است و زاييده نبرد ميان تاريكى و نور است كه به پراكندگى پاره هاى نور منجر شده و انتشار گوهر مينوى و محبوس ماندن آن در مادّه، منجر به زندانى شدنِ روح در قفس تن گشته است.
همه اينها بى ترديد، باورهايى گنوسى است و مفهوم اصلى آن «طلا در گِل» (يعنى روحِ محبوس در مادّه) است، عنصر ارزشمندى كه نيازمند رهايى است، تا به سرچشمه خويش بازگردد. آموزه رستگارىِ مانوى مبتنى بر دانش است. دين مانوى، همانند همه جنبشهاى گنوسى، «دانش» را مايه نجات آدمى مى داند و اين نجات از راه پيروزىِ «نورنيكو» بر «تيرگىِ شرور» به دست مى آيد. معرفت از طريق خاطره اى به رستگارى منجر مى شود كه در آن، انسان تشخيص مى دهد كه روحش پاره اى از نور و با خداى متعال همْ گوهر است.[2] مانويّت اساساً يك دين مكتوب است. در ميان دينهايى كه مانى در ابداع خويش از آنها بهره برد، هيچ يك همچون دين او آثارى مكتوب نداشتند كه به دست بانيان آن دين نوشته شده باشد. بودا، زرتشت و عيسى درباره دين خود چيزى ننوشته بودند. امّا مانى كتابهايى نوشت و نظام عقيدتى قابل فهمى از تلفيق آراء اين اديان بوجود آورد.

زبان مانى
 

مانى اهل بابِل بود و بابل بخش پايينىِ بين النهرين است كه در آن زمان مردمانش به زبان آرامى (يا دقيق تر بگوييم، آرامىِ شرقى) سخن مى گفتند. مانى گفته است: «من شاگردى شاكرم كه از سرزمين بابل برخاستم». زبان آرامى شرقى در ارتباطى تنگاتنگ با زبان سُريانىِ اُدِسايى، زبان ادبى اى كه در اُدِسا رواج يافت، است. بخشهايى از اشعار مانوى كه احتمالا خود مانى آنها را سروده است، به صورت محاوره اُدِسايى به رشته تحرير درآمده اند.
مانى در به كارگيرى ابزار زبان شناختىِ خود نيز ـ تا آنجا كه به زبانهاى ايرانى، چون پارسى ميانه و پهلوى مربوط مى شد ـ نوآور بود. او در حقيقت، پيچيدگيهاى نگارشىِ اين زبانها را اصلاح كرد. مانى بخش بزرگى از آثار خود را نه به زبان ايرانى، بلكه به آرامىِ شرقى نگاشت. تنها يك كتاب او، شاپورگان، به زبان پارسىِ ميانه نوشته شده است.
اين نوشته ها نشان مى دهد كه مانى مردى اهل دانش و برخوردار از فرهنگ گسترده اى بود و بى ترديد با اناجيل چهارگانه و رساله هاى پولس، مكاشفات حضرت آدم، شيث، پولس، اندرياس آشنا بود و مهّم تر از همه توماس، مبلّغ مسيحيّت در هند، را نيز ديده بود. توماس از نظر او يك الگوى تبليغ بود. او احتمالا با نوشته هاى فلسفى و شاعرانه برديصان نيز آشنايى داشت، چون در كتاب رازها از او سخن مى گويد. نيز ترديدى نيست كه مانى با سنّت زرتشتى آشنا بوده است و بعدها در سفرهاى تبليغى خود با بسيارى از سنّتهاى زنده ديگر نيز آشنا گشت و بى شك فرصت مطالعه آيين بودايى مهايانه را نيز يافت.
نخستين بار سريانيان به مانى گفتند: «مانى حيّه» (مانىِ زنده به معناى بيدار، عارف و آگاه) و همين نام را يونانيان به نيز Manichaios بدل كردند، يعنى «مانىِ زنده» كه در واژه انگليسىِ Manichacism بازمانده است. مانى و شاگردان و جانشينان او به هنرهاى ديدارى، گرافيكى و خطّاطى بس ارج مى نهادند. به همين مناسبت، شهرت مانى به عنوان نقّاش تا سده هاى بسيار دوام يافت. به طور كلّى اعتماد فوق العاده مانى و پيروانش به سنّت نوشتارى و خلق آثار مكتوب در تاريخ عتيق امرى كاملا استثنايى بود; زيرا انديشمندان عهد باستان وثوق سنّت شفاهى را بيشتر مى دانستند.
بنابر گفته دانشنامه بزرگ زرتشتيان، كتاب دينكرد، اهميّت كلام شفاهى بى ترديد بيشتر از نوشتار است. تأكيد بر سنّت شفاهى در نوشته هاى افلاطون و انديشه سقراط نيز ديده مى شود. از اين لحاظ انبوه نوشته هاى مانى در ميان اديان ديگر به او ويژگى خاصّى مى بخشد.
مانويّت در سرزمينهاى مديترانه و در آسيا و هند پيروانى يافت. در اثر مخالفتهاى قدّيس آگوستين، كه خودش زمانى به دين مانوى گرويده بود، چندى رو به افول نهاد امّا بعد از جنگهاى صليبى، گروهى مبادى مانى را از سرزمينهاى شرقى اقتباس كرده، دوباره به مغرب زمين آوردند و فرقه اى به نام كاتارها را ايجاد كردند كه مدّتها در جنوب فرانسه رواج يافت. در سده يازدهم كاتارها در ايتاليا، آلمان و فرانسه پرآوازه بودند. امّا پس از قرن سيزدهم به تدريج دين مانوى پيروان خود را از دست داد.

متون مانوى
 

متون مانوى را به چند گروه مى توان تقسيم كرد: الف: نوشته هاى خودِ مانى كه شامل هشت كتاب است. به جز دوكتاب، يعنى شاپورگان و ارژنگ، بقيه جزو متون مقدّس ومعتبر مانويان محسوب مى شود. ب: نوشته هاى بزرگان مانوى كه ادبيّات غيرمعتبر مانويّت را تشكيل مى دهند. ج: آثار ديگران كه در آنها بخشهايى از آثار مانوى آمده است.
از دست نوشته هاى ارزشمند و گوناگون مانى تنها مقدار كمى بازمانده است. نوشته هاى بزرگان مانوى براى ما نسبتاً بيشتر شناخته شده است تا نوشته هاى مانى. نوشته هاى مانى اساساً از طريق متن هاى مكشوف در ترفان پيدا شد، مجموعه هاى ديگرى از مواعظ، اشعار و سرودها نيز در دست است كه درباره آنها سخن خواهيم گفت.

مجموعه كتب مقدّس و آثار مانى (The Canon)
 

از ميان آثارى كه منسوب به مانى است شش اثر در زمره متون مقدّس مانويان و معتبر شمرده مى شوند كه عبارتند از: 1ـ انجيل زنده 2ـ گنج حيات 3ـ رساله 4ـ كتاب رازها 5ـ كتاب غولان 6ـ نامه ها. اينك به معرّفى هريك از اينها مى پردازيم.
1ـ انجيل زنده: اين اثر به زبان سريانى نوشته شده و بخشى از اين كتاب كه از سريانى به يونانى ترجمه شده است در مجموعه دست نوشته هاى مكشوف در اكسيرينخوس وجود دارد. در اين كتاب، او خود را همان فارقليط مى داند كه مسيح مژده آمدنش را داده بود. به نظر مى آيد كه مانى در اين كتاب ضمن همراهى با آموزه عيسى درصدد پيشى گرفتن بر اناجيل معتبر مسيحيان بوده است.
2ـ گنج حيات: اين عنوان يادآور كتاب مقدّس منداييان، يعنى گَنْزَه (Ginza) به معناى گنج است و شايد اين امر گواه ارتباط مانى و منداييان باشد. بخشى از اين كتاب در كتاب ابوريحان بيرونى آمده است. بخشهاى ديگرى از آن نيز در كتاب آگوستين نقل شده است.
3ـ رساله: مضمون اين اثر احتمالا نوعى اخلاق عملى بوده است امّا متأسفانه هيچ قطعه اى از اين اثر در دست نيست و نمى توان سخن قطعى اى درباره آن گفت.
4ـ كتاب رازها: كه شامل هجده فصل و مضمون آن حمله به جانشينان برديصان است. عناوين فصول اين كتاب در الفهرست ابن نديم آمده است، امّا هيچ بخشى از آن كشف نشده است. آنچه از عناوين آن برمى آيد اين است كه فصل 1 و 12 و 13 مربوط به تعاليم برديصان بوده است. شايد بتوان حدس زد كه اين اثر به قصد مقابله با اثرى باشد كه به همين نام نزد پيروان برديصان رواج داشته است. بخشهايى از اين كتاب نيز در كتاب بيرونى ترجمه شده است.
5ـ كتاب غولان: آنچه درباره اين كتاب مى دانيم مديون آثار مكشوفه در ترفان است. قطعات مذكور امروزه يك كلّ را تشكيل مى دهد، گرچه قسمتهاى افتاده اى نيز در آن ديده مى شود. در اين كتاب، مانى يك اسطوره كهن شرق ميانه را انتخاب مى كند و با استفاده از طرح آن به بيان نظرگاههاى خود مى پردازد. اين اسطوره همان افسانه هبوط فرشتگانى است كه با اژدهايى درگير بودند. در نوشته هاى ايرانىِ ميانه، سام و نريمان، دو كشنده اژدها و از چهره هاى آشناى اسطوره اىِ ايران باستان هستند. مانى اين طرح را كه خاستگاهى ايرانى دارد با داستان هبوط فرشتگان آن چنان كه در كتاب اوّل اخنوخ آمده است آميخت و اسطوره اى نوين را آفريد.
6ـ نامه ها: اين نوشته ها در مجموعه اى به زبان قبطى به دست آمده اند و اكثر بخشهاى آن گمشده اند. جز عناوين و مقدمّات آنها نمى توان نكته اى را از اين نامه ها دريافت. دو نامه اى كه از مضمون آنها مطّلعيم محتوايى صددرصد عقيدتى ندارند بلكه بيشتر به نامه هاى شخصى شبيه اند. شايد بتوان گفت كه اين نامه ها برداشتهايى آزاد از رساله هاى قدّيس پولس اند. اين نامه ها مانند رساله هاى پولس شامل قطعه هاى عقيدتى، جهت گيرى هاى عملى و روابط شخصى اند.
گرچه اين نامه ها در آغاز به قصد انتشار به صورت يك كتاب تهيّه نشدند، امّا مانى در دوره زندگى اش آنها را همچون بخشى از دستاورد ادبى اش به ديگران مى داد تا بخوانند. فهرست مفصّلى از نامه هاى او در الفهرست آمده است. كتابهاى معرّفى شده همه به زبان سريانى به رشته تحرير درآمده اند.

ادبيات غيرمقدّس (Non-Canonical Literature)
 

دو اثر ديگر به مانى نسبت داده اند كه بيرون از مجموعه رسمى و دينى قرار دارند. اين دو اثر عبارتند از:
1ـ شاپورگان كتاب شاپورگان كه به شاپور اوّل، شاه ساسانى، اهدا شده، به زبان فارسى ميانه نوشته شده است (برخلاف ديگر كتابهاى مانى كه همه به زبان سريانى نوشته شده اند).
اين نخستين اثر مانى است كه در آن، آموزه اش را شرح مى دهد و مضمونى جهان شناسانه و خصوصاً آخرت شناسانه دارد. در اين كتاب مطالبى نيز درباره زمان و مكان تولّد مانى آمده است. شايد علّت تفاوت زبان اين اثر با ديگر آثار مانى در اين نكته باشد كه او درصدد جلب نظر پادشاه بوده، از اين رو، به گويش سلسله ساسانى اعتنا كرده است.
اين كتاب را از قطعات به جا مانده در دستنوشته هاى مكشوفه در ترفان و نيز از گزارش بيرونى بازمى شناسيم. شاپورگان در طى 255ـ250 ميلادى به رشته تحرير درآمد.
ارژنگ كتاب مصوّرى است كه اكثر جنبه هاى مهّم آموزه هاى مانى را به تصوير كشيده است به شيوه اى كه حتّى براى بى سوادان نيز قابل فهم است. در سراسر قرون وسطا در ايران، مانى به نقّاشى و صورتگرى معروف بود. او به تقليد از چينيان و هندوان براى شرح و توضيح تعاليم خود دست به كار آفرينش نقوش و تصاوير شد. وقتى كه دين مانى در ايران نابود شد، مردم اويغور در تركستان چين و آسياى مركزى همچنان به آن عقايد پايدار مانده و سلاطين ايشان آن را دين رسمى خود قرار دادند; در پايتخت ايشان، شهر چتچو (chatcho)، قسمتى از كتاب ارژنگ با تصاوير و نقوش به دست آمد كه در قرون دوم و سوم هجرى نگاشته شده بود و بالاخره آن كتاب مصوّر را انجيل مانى يا «انگليون» نيز گفته اند. ظاهراً در عهد غزنويان نسخه اى از كتاب انجيل مانى وجود داشته است.

كفاليا (Kephalaia)
 

اثر مهّم ديگرى كه در نوشته هاى قبطى به دست ما رسيده، كتابى است كه در ترجمه يونانى اش عنوان كفاليا را دارد. به نظر مى رسد كه اين كتاب بيش از 520 صفحه بوده و به فصول (كفاليا) متعدّدى تقسيم مى شده است. اين نوشته گزارشى از آموزه ها، تفاسير و الهامات مانى است و غالباً او را در حال گفتوگو با شاگردانش معرفى مى كند. امّا مضمون كتاب بسيار پراكنده و مطوّل است و هيچ نظام مشخصّى را ارائه نمى دهد. شاگردان مانى در اينجا گروهى ويژه اند كه حواريّون عيسى را به ياد مى آورند. نويسنده كفاليا آشكارا عيسى را مدنظر داشته است. معلوم نيست كه اين كتاب را خودِ مانى نوشته يا يكى از پيروان او. در هر حال اين كتاب مربوط به قرن چهارم و اثرى عقيدتى و يكى از منابع مهّم مانويان بشمار مى رود.

دست نوشته هاى مانوىِ كُلن (Cologne Mani-Codex)
 

اين دست نوشته ها به زبان يونانى و مجموعه اى است كوچك مربوط به قرن پنجم ميلادى كه اكثر آن از ميان رفته و مزيّن به مينياتور و داراى عنوان «در تكوين بدن او (= مانى)» است. كتاب از زندگى مانى سخن مى گويد و شامل سخنان خودِ مانى است. در سال 1969 بخشى از مجموعه كُلن بازسازى و قرائت شد و بدينگونه زندگينامه مانى كه داراى سبكى شورانگيز دست بدست آمد.
ادامه دارد …

پي نوشت ها :
 

[1]. سى. آر. سى، آلبرى، زبور مانوى، ترجمه ابوالقاسم اسماعيل پور، ص11.
[2]. آيين گنوسى و مانوى، مجموعه مقالات، ترجمه ابوالقاسم اسماعيل پور، انتشارات فكر روز، 1373، ص122.