نگاهي به تحولات حرم مطهر حضرت علي بن موسي الرضا(ع)از زمان شهادت ايشان تا امروز
اوايل قرن سوم هجري قمري، امام رضا(ع)بعد از شهادت در باغ سناباد نوقان طوس به خاک سپرده شد. ورود به باغ براي افراد متفرقه ممکن نبود چون محل اقامت حاکمان و اميران ناحيه طوس بود. براساس روايات مستندي که وجود دارد، در روزهاي نخست شهادت امام، فردي به نام حسين بن علي بن صاعد بربري که پدرش از نزديکان و راويان حضرت بود، نگهداري و نگهباني قبر مطهر را برعهده گرفت. زيارت قبر بدون کسب اجازه از حاکمان ممکن نبود. تا اينکه در اواسط قرن سوم گروهي از علويان و سادات موسوي به طوس آمدند و در نوقان اقامت کردند. آنها با توجه به موقعيت هاي سياسي-تجاري اي که داشتند با حاکمان منطقه طوس ارتبا ط برقرار کردند و در اواخر قرن سوم در باغ سناباد به روي عموم مردم گشوده شد.
اوايل قرن چهارم باغ سناباد به مشهد الرضا(ع)و مشهد طوس معروف شد. کم کم براي رفاه و آسايش زائران در جوار بارگاه حضرت رضا (ع)مسجد، مدرسه، زائر سرا و بازار ساخته شد و علماي بسياري براي تدريس واقامه نماز روانه روستاي سناباد شدند. در سال 366هجري امير سبکتکين حکومت خراسان را تسخير کرد . گروه کراميه به او نزديک شدند و سبکتکين را مجبور کردند روضه مبارکه را تخريب کند. هر چند معلوم نيست دقيقاً در چه سالي روضه مطهره تخريب شده اما زمان حکومت سبکتکين، مأموران او زيارت قبر امام را ممنوع و حرم و مشهد الرضا(ع)را ويران کردند.

قرن پنجم؛ تجديد بنا و نصب گنبد
 

با مرگ سبکتکين، پسرش سلطان محمود به حکومت رسيد. او بر خلاف پدرش راه اعتدال را در پيش گرفت و دستور داد روضه مبارک رضويه را تجديد بنا کنند، روستاي سناباد را دوباره از نو بسازند و مردم آزادانه قبر امام را زيارت کنند. آيت الله عطاردي به نقل از مورخان در کتاب «جوامع الحکم» مي گويد خوابي که سلطان محمود غزنوي از امير المومنين علي (ع)مي بيند باعث مي شود او به کارگزارانش دستور دهد دوباره همه چيز را از نو بنا کنند. گنبدي که اکنون روي قبر مطهر قرار دارد همان گنبدي است که محمود غزنوي بنا کرده است.

قرن ششم؛ مشهد مقدس در آتش
 

سلجوقيان به حضرت رضا(ع)علاقه داشتند عقل و خرد بر جامعه اسلامي حکومت مي کرد اما سال 510هجري، روزعاشورا ميان يک نفر علوي و يکي از فقيهان اهل سنت مشاجره اي در گرفت که آتش اين نزاع لفظي باعث درگيري و زد و خورد طرفدارانشان شد. شهر به آشوب کشيده شد. پيروان اهل سنت از شهرها و روستاهاي اطراف جمع شدند و به مشهد حمله کردند تعدادشان چند برابر شيعيان بود. شهر ويران شد و حرم مطهر در آتش سوخت . خبر که به سلطان سنجر رسيد، برآشفت . دستور داد حرم و مشهد مقدس را بازسازي کنند. آن حادثه باعث شد يکي از اميران ناحيه جرجان (گنبد کاووس )که از شيعيان امام رضا (ع)بود براي حفاظت از اين شهر مقدس با هزينه شخصي خود گرداگرد شهر بارويي بسازد و دروازه اي بنا کند. اين بارو با توسعه شهر مشهد مرتب به عقب برده مي شد و تا زمان حکومت قاجار حفظ شد.

قرن هفتم:حرم امن رضا(ع)
 

مشهد در قرن هفتم -يعني زمان حکومت خوارزمشاهيان -اوضاع خوبي داشت. بخشي از محراب هاي نفيس و زيبا ،کاشي کاري هاي رنگارنگ و کتيبه هاي مختلف که اکنون هم درحرم مطهر وجود دارد، يادگارهاي عصر خوارزمشاهيان است. سال 617زماني که مغولان به ايران حمله کردند و سپاه چنگيز به شهر طوس رسيد، چنگيز به سران لشکر دستور داد وارد مشهد نشوند. او گفت :«هر کس که به مشهد پناه برده، جان و مالش در امان است ».زمان حکومت تيموريان در قرن نهم، سلطنت هرات برعهده شاهرخ -فرزند امير تيمور بود -اين سلطان و همسرش -گوهر شاد به روضه مطهره توجه خاصي داشتند و از خود يادگارهايي ارزشمند بر جاي گذاشتند مسجد جامع گوهر شاد، رواق هاي دارالسياده ،دارالحفاظ و دارالسلام از جمله بناهايي هستند که به همت گوهر شاد در محدوده حرم ساخته شده اند.

حرم مطهر در زمان صفويه و افشاريه
 

زمان حکومت پادشاهان صفويه بيشتر کارهاي سياسي شهر مشهد در اختيار علماي شيعه قرار گرفت و نماينده منتخب دولت صفوي رتق و فتق امور آستان قدس رضوي را انجام مي داد. شاه عباس که به حکومت رسيد، مشهد مقدس رو به عمران و آبادي نهاد و اماکن متبرک اطراف حرم توسعه يافت . او روي گنبد عصر غزنوي گنبد ديگري ساخت و آن را با طلا آراست . اکنون در کتيبه دور گنبد نام شاه عباس آمده و به پياده آمدن او از اصفهان تا مشهد اشاره شده است . شاه عباس صندوقي مزين به آيات قرآني روي قبر مطهر گذاشت که تا سال 1307روي قبر آن حضرت قرار داشت .از پادشاهان عصر صفويه هم رواق ها و کتيبه هاي نفيس بسياري در حرم مطهر برجاي مانده است . اگر چه زمان حکومت نادرشاه افشار بناي جديدي احداث نشد اما به دستور او سقاخانه معروف به اسماعيل طلا ساخته شد و مناره کنار ايوان عباسي و ايوان امير عليشير نوايي طلاکاري شدند.

روضه رضوي در سه قرن اخير
 

در زمان حکومت قاجارها بر ايران هم رواق ها و صحن هايي در حرم مطهر بناشد که از جمله آن مي توان به صحن چهار ايواني، رواق دارالسعاده و دارالضيافه اشاره کرد. در زمان مظفرالدين شاه نخستين کارخانه برق در شهر مشهد راه اندازي و حرم مطهر رضوي برق کشي شد. سال 1304بعد از اينکه رضا شاه پهلوي به حکومت رسيد به مشهدرفت و صندوق در آمد آستان مقدس را تاسيس کرد. مسؤولان آستان هم موظف شدند همه در آمدهاي موقوفات، مستغلات و نذورات را در اين صندوق جمع کنند. علاوه بر اين، عمل به وقف نامه ها و موارد مصرف موقوفات، طبق نيات وقف کننده ها ممنوع شد . نايب التوليه هم فرمان داد همه خادمان لباس متحد الشکل به تن کنند . مکتبخانه هاي آستان قدس تبديل به دبستان شد . و معلمان دولتي در آنجا به کار گرفته شدند . زمان رضا شاه صحن موزه حرم، ساختماني براي موزه و کتابخانه، سالن اجتماعات و تالار تشريفات ساخته شد . ساخت مقبره مجلل و با شکوه شيخ بهاء الدين عاملي و بيمارستان شاه رضا به جاي دارالشفاي سنتي آستان قدس از ديگر کارهايي است که در زمان رضا شاه پهلوي انجام شد. پس از حوادث خونين مسجد گوهر شاد کارگزاران حکومتي اداراه آستان رضوي را برعهده گرفتند و جواهرات و قنديل هاي طلايي حرم مطهر به دستور رضا شاه به تهران منتقل شد و در اختيار بانک ملي قرار گرفت . اما سال 1327اين اموال با تشريفات خاصي به حرم مطهر برگردانده شد. ساخت کتابخانه رضويه، صحن ها و رواق هاي مختلف، موزه هاي متعدد، حوزه علميه، دانشگاه علوم اسلامي و راه اندازي ده ها موسسه فرهنگي از جمله اقداماتي هستند که در قرن پانزدهم در آستان قدس رضوي انجام شده است.

آستان قدس بعد از انقلاب
 

در سال هاي بعد از پيروزي انقلاب اسلامي بناهاي مختلفي در محدوده حرم مطهر ساخته شد که مي توان به رواق هاي دارالواليه ،دارالهدايه ،دارالرحمه ،الدارالحکمه و صحن هاي قدس، جمهوري اسلامي، جامع رضوي، هدايت و کوثر و طبرسي و بهاء الدين اشاره کرد. در 30سالي که از پيروزي انقلاب مي گذرد مؤسسات و سازمان هاي فرهنگي بسياري در آستان قدس رضوي شکل گرفته که مهم ترين آن دانشگاه امام رضا(ع)است بنياد پژوهش هاي اسلامي، موسسه چاپ و انتشارات ،شرکت به نشر و موسسه آفرينش هاي هنري نهم از ديگر مراکز فرهنگي آستان قدس رضوي است که بيشتر آنها در دهه 70فعاليت خود را آغاز کرده اند. از ديگر فضاهاي ساخته شده در حرم مي توان به موزه هاي آستان اشاره کرد؛ موزه نسخ خطي قرآن، فرش، هداياي رهبري، سکه و مدال، تمبر و اسکناس ،تاريخ مشهد، ظروف ، صدف و موزه هنر. آستان قدس رضوي در سال هاي اخير بيمارستان و دارالشفاي امام رضا(ع)را در جوار بارگاه ملکوتي راه اندازي و داروخانه اي هم به نام آن حضرت تأسيس کرده تا زائران حرم مطهر به امکانات پزشکي دسترسي آسان تري داشته باشند. اين آستان در امور کشاورزي و باغداري و دامي هم فعاليت گسترده اي دارد و تا کنون در اين راه گام هاي مؤثري برداشته است.
* اين ضريح در دوران فتحعلي شاه قاجار ساخته شده و در بهمن ماه سال 1338با ضريح طلا ونقره عوض شد . در اين تصوير ديوار اطراف ضريح تا زير گنبد به خط رضا عباسي نوشته شده و آيينه کاري و گچ بري بوده که بعدها در سال هاي 1344و 1358به کاشي کاري تبديل شد.
* عکس جبهه قبله مسجد گوهر شاد و پشت محراب را نشان مي دهد. تاريخ عکس مربوط به دوره پهلوي اول است.
* اين عکس از ضلع جنوب شرقي حرم برداشته شده است .تصوير مربوط مي شود به روز بعد از واقعه به توپ بستن حرم توسط ارتش روسيه نزاري در سال . 1290جاي گلوله هاي توپ به وضوح روي گنبد طلاي حرم ديده مي شود

* نمايي از حرم مطهر و شهر مشهد در اواخر دوره قاجار
* شکل قبرستان شهر مشهد واقع در شمال حرم امام رضا(ع)که در اوايل دوره پهلوي به علت توسعه فضاي پيرامون حرم امام رضا(ع)به نام فلکه حضرت ،قسمت اعظم آن در فاصله سال هاي 1308تا 1311شمسي تخريب شد و بعدها تا اوايل انقلاب اسلامي قسمتي از اين قبرستان به نام «باغ رضوان »ياد مي شد .
منبع:نشريه ضميمه آيه آبان ماه 88