چکيده

يکي از جديدترين آثاري که خاورشناسان و قرآن پژوهان غيرمسلمان درباره قرآن و معارف والاي آن در سال هاي اخير تدوين نموده اند، دائره المعارف قرآن ليدن است. اين دائره المعارف طبق بيان سر ويراستار آن، خانم جيم دمن مک اوليف داراي هزار مدخل بوده و از سال 2000 ميلادي تاکنون پنج جلد آن انتشار يافته است. نويسندگان قرآن پژوه اين دائره المعارف، نظرات و ديدگاه هاي متفاوتي درباره موضوعات قرآني نظير مصدر قرآن، تاريخ جمع وتدوين آيات، ادبيات و ساختار قرآن، تحريف قرآن و معارف و محتواي قرآن کريم ابراز کرده اند که در برخي موارد، اصول و مباني شيعه را مورد هجمه قرار داده، اظهار نظرهاي بي پايه و اساس و غيرعالمانه اي را بيان داشته اند.
لذا اين مقاله برآن است با رعايت اصل انصاف و واقع نگري، به نقد علمي و محققانه ديدگاه هاي خاورشناسان و نويسندگان دائره المعارف قرآن ليدن براساس آراء و مباني شيعه بپردازد تا سهمي در تبديل فضاي تاريک اتهام ها به فضاي روش واقع نگري جامعه بشري به اين کتاب آسماني داشته باشد.
کليد واژه ها: دائره المعارف قرآن ليدن، مباني شيعه، عالمان شيعه ، تفاسير شيعه، خاورشناسان.

مقدمه

قرآن کريم، بيانگر سخنان خداوند براي همه ي انسان ها به ويژه بيش از يک ميليارد مسلمان جهان است. شنيدن آياتش با صوتي دلنواز، ديدن کلماتش با خطي زيبا بر سردر مساجد و ديگر اماکن عمومي و لمس نمودن متن آن، احساس حضوري مقدس را در اذهان و دل هاي انسان ها پديد مي آورد.
قرن هاست کودکان مسلمان، تحصيلات رسمي خود را با قرآن آغاز مي کنند و در فرهنگ ديني که تعلم را مي ستايد، افرادي که دانستني هاي والا و گسترده اي از قرآن فرا مي گيرند، مورد احترام و تحسين فراوان واقع مي شوند؛ با اين حال مي بينيم در پاره اي از معارف قرآني، ديگران در عمل به آن بر ما پيشي جسته اند.
پس از گذشت قرن ها، از يک سو با سيل تحريف هاي معنوي معارف قرآن و شبهات فراوان غربيان و شرق شناسان يهودي و مسيحي مواجه بوده ايم و از سوي ديگر هيچ پاسخ جدي اي در جهان ارائه نکرده ايم، بلکه از ناحيه ي ديگر شاهد آنيم که برخي ملل بيگانه در عمل به بعضي دستورهاي اخلاقي قرآن مانند نظم، پاکيزگي، پشتکار، امانتداري، اداي دين در توليد و روحيه جمعي، از ما مسلمانان پيشي گرفته اند. و در برخي ميدان هاي علمي و پژوهشي قرآني نيز گوي سبقت را از عالمان ديني اسلام ربوده اند.
فلوگل آلماني با تأليف معجم الفاظ قرآن به نام نجوم آيات الفرقان همه ي محققان ديني حوزه ها را مهمان سفره ي خويش ساخت و ژول لابوم فرانسوي، با تأليف معجم موضوعي آيات قرآن به نام تفصيل آيات القرآن الکريم، مسئوليت تعليم موضوعات قرآن کريم را براي طلاب و فضلاي مسلمان جهان بر عهده گرفت و گلدزيهر يهودي و مجارستاني، با تحقيق درباره روش هاي تفسير مفسران قرآن کريم و تأليف کتاب المذاهب التفسيريه للقرآن الکريم، بر کرسي تدريس علوم قرآني نشسته، دانش جديدي را در علوم قرآن پايه گذاري کرد.
مستشرقان غربي، کشيشان مسيحي و خاخام هاي يهودي به اينها اکتفا نکردند، بلکه اکنون که عطش جامعه ي بشري را براي لزوم دريافت اطلاعاتي جامع و منسجم درباره معارف قرآن -آخرين کتاب آسماني خداوند- به صورت يک «دائره المعارف قرآني» احساس کرده اند، قبل از علماي اسلام و مراکز پژوهشي قرآني به اين امر مهم دست يازيده اند و جمعي از آنها به رهبري يک خانم غربي به نام جيم دمن مک اوليف (Jame Dammen McAuliffe) استاد «دانشگاه جرج تاون امريکا» در موسسه «بريل» (1) در شهر ليدن هلند به تحقيق درباره ي معارف قرآن و تدوين مقاله هاي قرآني اقدام کردند.
گفتني است دائره المعارف قرآن ليدن، (Encyclopaedia of the Quran)، طبق بيان سرويراستار آن در مقدمه ي دائره المعارف، داراي هزار مدخل خواهد بود و از سال 2000 ميلادي تاکنون پنج جلد آن (حدود هفتصد مدخل) به زبان انگليسي انتشار يافته است.
قرن هاست بسياري از شرق شناسان و اسلام شناسان غيرمسلمان اعم از غربي و غير آن، به پژوهش درباره قرآن پرداخته و راجع به مصدر قرآن، تاريخ جمع و تدوين آيات، ادبيات و ساختار آن و معارف و محتواي قرآن کريم نظريه هاي گوناگوني ابراز کرده و هزاران کتاب و مقاله منتشر کرده اند.
آنان گاه به تجليل از قرآن و تبيين زيبايي ها و معارف و تعاليم والاي آن پرداخته و گاه به دليل عدم دسترسي مستقيم به منابع اسلامي، دچار برداشت هاي نادرست شده اند؛ چنان که احياناً برخي از آنان به تحريف يا اتهام هاي دروغين و تهاجم هاي غيرمنطقي دست زده اند.
حجم انبوه اين آثار قرآن پژوهشيِ قرآن شناسان غربي در سطح جهان و تأثيرگذاري منفي آن بر اذهان تشنه ي جامعه بشري و اسلامي، نقدي علمي مي طلبد تا سره را از ناسره تفکيک و پاسخي منطقي به اشکال هاي مستشرقان ارائه کند.
نقد حاضر، گامي است در مسير انجام اين رسالت تا سهمي در تبديل فضاي تاريک اتهام ها به فضاي روشن واقع نگري جامعه ي بشري، به اين کتاب آسماني داشته باشد. در اين کار با الهام از آيه شريفه «يا ايها الذين آمنوا کونوا قوامين لله شهداء بالقسط و لا يجرمنکم شنآن قوم علي الا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوي و اتقوا الله ان الله خبير بما تعملون (مائده 8) (2) کوشيده ايم اصل انصاف و واقع نگري را رعايت کنيم و دشمني آنان با ما موجب ناديده گرفتن کمالات و ويژگي هاي مثبت کارشان نشده است.

1- معرفي دائره المعارف قرآن ليدن (3)

کتاب دائره المعارف قرآن جديدترين اقدام علمي و فرهنگي اي است که گروهي از خاورشناسان درباره معارف والاي قرآن انجام داده اند. اين گروه که متشکل از تعداد زيادي از پژوهشگران و قرآن شناسان مسيحي ويهودي و برخي از دانشمندان مسلمان بود، در شهر ليدن هلند به تأليف اين دائره المعارف ويژه قرآن اقدام نمودند. ابتکار اين پروژه و سرپرستي آن بر عهده ي خانمي غربي به نام جيم دمن مک اوليف استاد تاريخ و ادبيات عرب دانشگاه دائره المعارف گذاشته شد تا او و همکارانش اين مجموعه را در پنج جلد به جهانيان عرضه کنند. از سال 2000 ميلادي تاکنون پنج جلد آن به زبان انگليسي چاپ و منتشر شده است، اما تعداد کل مدخل هاي اين پنج جلد 684 مدخل مي باشد. ظاهراً باقي مدخل هاي دائره المعارف قرآن ليدن در جلدهاي بعدي آن چاپ و منتشر خواهد شد.
اعضاي اصلي هيئت تحريريه و ويراستاران دائره المعارف قرآن ليدن عبارتند از:
1- سرپرست و سرويراستار: خانم جيم دمن مک اوليف استاد تاريخ و ادبيات عرب دانشگاه جرج تاون آمريکا (واشنگتن دي.سي)؛
2- اعضاي اصلي انجمن ويراستاران: کلود ژيليو(claude Gilliot) از دانشگاه آيکس.ان.پروانس، ويليام گراهام (William A.Graham) از دانشگاه هاروارد آمريکا، وددکدي (وداد قاضي) (Wadad Kadi) از دانشگاه شيکاگو آمريکا و آندرو ريپين (Andrew Rippin) از دانشگاه ويکتوريا،
3- ويراستاران فرعي: مونيک برناردز و وليجمن (Moique Bernards, VIijmen) از دانشگاه گرونينگن هلند و نيز جان نواس (john Nawas) از دانشگاه کاتوليک ليوون؛
4- مشاوران ارشد: نصر حامد ابوزيد (Nasr Hamid Abu-Zayd) از دانشگاه ليدن هلند، محمد آرکون (Mohammed Arkoun) از دانشگاه سربن فرانسه، جرهارد بوورينگ (Gerhard Bowering)از دانشگاه ييل آمريکا، جرالد هاوتينگ (Gerald R.Hawting) از دانشگاه لندن، فردريک ليم هاوس (Frederrik Leemhuis) از دانشگاه گرونينگن، آنجليکا نويورث (Angelika Neuwirth) از دانشگاه آزاد برلين و يوري رابين (uri Rubin) از دانشگاه تل آويو؛
جاي بسي شگفتي است که در اين دائره المعارف هيچ نشاني از قرآن پژوهان ايراني مشاهده نمي شود و در فهرست منابع که در آغاز کتاب و تحت عنوان (SHORT TITLES) (مشتمل بر 15 صفحه) آمده، به تفاسير شيعي و آثار پژوهشگران ايراني، کمتر توجه شده است.
به لحاظ موضوعي اين ميراث غني علمي، مقالاتي را به ترتيب حروف الفبا درباره محتويات قرآن و مهم ترين موضوعات آن براساس ساختار مطالعايت قراني به صورت گسترده تنظيم کرده است.
اين اثر، افزون بر آنکه نوعي لغت نامه بسيار گسترده درباره اصطلاحات مفاهيم، شخصيت ها، اسامي مکان ها وتاريخ فرهنگ قرآني است، همچنين تفسير مختصري از مطالعه تخصصي قرآن در آغاز قرن بيست و يکم به شمار مي آيد که به زبان اروپايي منتشر مي شود. دائره المعارف قرآن، واژگان مدخل ها را به زبان انگليسي به کار مي برد تا فهم آن براي مطالعه کنندگان متون مقدس، تاريخ قرون وسطايي (ادوار ميانه) ادبيات تطبيقي وعلوم اجتماعي و حتي براي متخصصان عربي و مطالعات اسلامي روشن تر باشد.
گزينش و نامگذاري مدخل هاي اين دائره المعارف به شيوه اي دقيق و قابل استفاده براي عموم خوانندگان و با بهره گيري از تجربه دائره المعارف اسلام (EI) به انجام رسيده است، توضيح اينکه مدخل هاي دائره المعارف اسلام (EI)، برمبناي تلفظ عربي آنها آوانگاري شده است.
به نظر خانم مک اوليف، سرويراستار دائره المعارف قرآن (EQ)، اين شيوه براي خوانندگان غيرعرب زبان و کساني که در محيط هاي عربي اسلامي پرورش نيافته اند. ابهام ايجاد مي کند و آنان را در فهم معناي آن مدخل دچار زحمت و اشکال مي کند، لذا هيئت ويراستاران اين دائره المعارف نهايت کوشش خود را به کارگرفته اند تا حد امکان از معادل هاي لاتين متداول در متون مذهبي و ادبي غريبان بهره گيرند براي مثال به جاي متشابه (Mutashabeh) از Ambiguous ، به جاي نسخ (Naskh) از Abrogation ، به جاي اعجاز (I,jaz)ازInimitability و به جاي اصطلاح علائم آخرالزمان از Apocalyps استفاده کرده اند. در مورد اعلام و اسامي خاصي که در متون مذهبي شان به کار رفته است، به همين شيوه عمل کرده، اين اسامي را بر مبناي تلفظ عربي شان آوانگاري نکرده اند؛ مانند داوود (David)، هارون (Aaron)، حبشه (Abyssinia)، يعقوب (Jacob)، ايوب (Job)، يأجوج و مأجوج (Gog and Magog)، اسکندر (Alexander)، اسحاق (Isaac)، عيسي (Jesus)؛ البته اگر اسم خاص يا اصطلاحي که به عنوان يک مدخل به کار گرفته شده، معادلي در زبان لاتين نداشته باشد، بر مبناي تلفظ عربي اش آوانگاري شده است؛ مانند همه ي نام ها و اسامي خاص مربوط به حوزه ي اسلام نظيرعلي بن ابيطالب، ابوبکر، حمزه بن عبدالمطلب، فاطمه و کعبه که در متون مقدس غربيان به کار نرفته واصطلاحاتي نظير جن، مصحف، معتزل، ناموس، حنيف، اسلام، برزخ و بسمله که تنها در حوزه ي اسلام مطرح شده است.
حجم مقالات و کوتاهي و بلندي آنها، در نگاه اول متناسب به نظر نمي رسد و حتي ممکن است گزينش برخي مدخل ها در اين دائره المعارف شگفتي ما را برانگيزد؛ اما بايد توجه داشت دائره المعارف قرآن (EQ) از سوي قرآن پژوهان غربي و در محيط مطالعاتي خاص آنان با گرايش هاي ويژه خود تأليف شده است (بهاردوست 1382، ص 52 /کريمي نيا،1380، ص 35-36).

1-1. هدف خاورشناسان از تدوين دائره المعارف قرآن ليدن

خانم جيم دمن مک اوليف مسئول و سرويراستار اين دائره المعارف، درباره انگيزه و تاريخچه تأليف آن مي نويسد:
برنامه ريزي براي اين دائره المعارف قرآن (EQ) در سال 1993 ميلادي هنگامي آغاز شد که در ليدن با يک ويراستار بسيار عالي به نام پري بيرمن ملاقات کردم تا امکان شروع چنين پروژه اي را بررسي کنيم. خيلي زود چهار دانشمند درجه يک يعني: ودد کدي، کلود ژيليو، ويليام گراهام و آندرو ريپين موافقت خود را جهت پيوستن به هيئت تحريريه اعلام کردند.
هدف اين بود که اثر مرجعي را به صورت بهترين توفيق قرن در باب پژوهش هاي قرآني ارائه دهيم، و نيز مي خواستيم اين دائره المعارف، زمينه ي تحقيق گسترده تري در باب قرآن در دهه هاي آتي فراهم آورد.آرزوي مهم تر، در دسترس قرار دادن گنجينه ي گسترده ي پژوهش هاي قرآني براي طبقه ي عالمان متخصص و نيز فرهيختگان بود، البته مي توان گفت: مخاطبان اين دائره المعارف، خوانندگان عمومي اعم از مسلمان و غير مسلمان مي باشند.
در هر صورت، تهيه ي آن به صورت نخستين مرجع درباره قرآن به زبان اروپايي براي همه کتابخانه هاي عمومي و تخصصي لازم و ضروري است (اسکندرلو، 1382، ص 270).

2-1. رويکردهاي خاورشناسان در دائره المعارف قرآن ليدن

1- دائره المعارف، هم به آينده نگريسته و هم به گذشته و اين بينش دو جانبه ساختمان اين دائره المعارف را شکل داده است.
2- قالب هاي الفبايي پيش بيني شده ي دائره المعارف، گسترش مي يابد تا شامل مقالات طولاني و مبسوط شود.
3- ضمن احترام به دستاوردهاي قرن گذشته، موفقيت هاي اين قرن را نيز ترويج مي کند.
4- دائره المعارف قرآن شامل تفسير قرآن نمي شود؛ از اين رو حتي در مورد مفسران قرآن مانند طبري و فخررازي، بخش مستقلي نخواهد داشت اما ارجاع هايي به آنها خواهد داشت.
5-گسترده ترين شعاع ممکن از يک تحقيق علمي موشکافانه درباره قرآن، در دائره المعارف مي گنجد.
6- استفاده از روش ها و ديدگاه هاي متفاوت در لابه لاي دائره المعارف، يک اقدام عمدي بوده است (رضايي اصفهاني، 1385، ص 58).

2- نقد دائره المعارف قرآن ليدن (4)

1-2. ويژگي هاي مثبت دائره المعارف قرآن ليدن

1-1-2. انصاف و عدم تعصب در گزارشگري برخي مقاله ها: برخي از نويسندگان مقاله هاي اين دائره المعارف، واقعاً انصاف را رعايت کرده، ديدگاه هاي مسلمانان را در مواردي که ضد نظر مسيحيان بوده، به صورت کامل نقل کرده اند؛ نه آن را تعريف کرده و نه ناقص نقل نموده اند. اين روحيه واقعاً قابل ستايش است؛ براي نمونه خانم جيم دمن مک اوليف، مدير کل و سرويراستار اين دائره المعارف را مي توان نام برد.
مک اوليف در مقاله «فاطمه عليه السلام» (MCAaliffe,2000,Vol.2,p.192) به جلوه هايي از کمالات آن حضرت مانند: نزول آيه تطهير، آيه مباهله، تأويل آيه برگزيدگي حضرت مريم عليه السلام در آيه 42 آل عمران در شأن آن حضرت، نظر شيعيان در مورد برتر بودن حضرت فاطمه عليه السلام بر همه ي زنان جهان، مظلوميت ايشان و نيز تحليل باطني برخي از دانشمندان مسيحي در مورد ارتباط حضرت مريم عليه السلام با حضرت فاطمه عليه السلام مي پردازد.
لحن اين مقاله، دقيقاً لحن گزارشگري منصف و بي طرف است که به انعکاس اطلاعات خويش در مورد عقيده مسلمانان درباره حضرت فاطمه عليه السلام پرداخته است؛ تا آنجا که يک خواننده ي مسلمانان با خواندن آن مقاله لذت مي برد.
2-1-2. دعوت از برخي نويسندگان مسلمان: يکي از ويژگي هاي مثبت دائره المعارف قرآن ليدن، دعوت از برخي نويسندگان مسلمان براي نوشتن مقاله هاي قرآني است. بالطبع يک دانشمند مسلمان براي نوشتن مقاله هاي قرآني است. بالطبع يک دانشمند مسلمان نه تنها مطالب و مقاصد قرآن را واقع بينانه تر از غيرمسلمانان فهميده و براي مخاطبان توضيح مي دهد، بلکه به طرح مواردي از معارف قرآني که احياناً دلايل و مويداتي از خارج قرآن دارند، مي پردازد که هم براي تقويت بينش مسلمانان و هم براي توجيه معقول معارف نزد خوانندگان غيرمسلمان مفيد خواهد بود.
از جمله نويسندگان مسلمان که در دائره المعارف قرآن ليدن به کار گرفته شده اند، مي توان به: علي آسايي، محمد آرکون، ابوفضل محسن ابراهيم و نصر حامد ابوزيد اشاره کرد.
براي نمونه، آقاي ابوفضل محسن ابراهيم در مقاله «زيست شناسي وآفرينش و مراحل حيات» (IbId,vol.1,p.229) در تفسير آيه 20 سوره عبس، درباره سير منظم متولد شدن يک جنين، طبق برنامه ريزي حکيمانه ي خداوند، مطالبي از يافته هاي دانش جنين شناسي ارائه مي دهد که بسيار جالب توجه است.
همچنين، آقاي علي رسايي نويسنده مقاله «علي بن ابيطالب» (IbId,vol.1,p.62) در اين دائره المعارف که به نظر مي رسد محققي مسلمان و شيعه باشد، اين مقاله را به رغم اختصار جداً خوب و بدون اشکال تأليف کرده که جاي قدرداني دارد.
3-1-2. دفاع از ساخت قرآن: دائره المعارف در برخي مقاله ها اقدام به دفاع از قرآن و رد اشکال هاي مخالفان نموده است؛ حال آنکه واقعاً نبايد هيچ گونه انتظار دفاع از قرآن را از يک مسيحي يا يهودي داشت؛ براي نمونه نيوباي در مقاله اي تحت عنوان «تحريف» (IbId,vol.2,p.242)نوشته است:
روشن است که موضوع تحريف، از مناسب ترين سوژه هايي است که مستشرقان مغرض به جمع آوري شواه، اعترافات و روايات ضعيف کتابهاي مسلمانان براي اثبات وقوع آن پرداخته اند؛ اما نويسنده اين مقاله واقعاً نجابت و صداقت خويش را در تحقيق و تأليف نشان داده است. وي پس از ارائه اطلاعاتي در مورد معنا و انواع تحريف و نقل تحريف کتابهاي يهود و نصاري در قرآن، به ديدگاه مسلمانان درباره تحريف قرآن پرداخته و مي نويسد: «سني ها و شيعيان هريک ديگري را متهم به تحريف کرده اند… تمام تلاش هايي که در جهت متهم ساختن شيعه به فراهم آوردن قرآني ديگر انجام گرفته، با شکست مواجه شده است و هردو فرقه شيعه و سني در تمام مراسم و اهداف ديني خود از قرآني واحداستفاده مي کنند» (IbId.vol,p.242)

2-2. اشکالات دائره المعارف قرآن ليدن

1-2-2. توضيح الفاظ به جاي توضيح معارف: نويسندگان اين دائره المعارف، معمولاً تحت هر عنوان و مدخلي به ترجمه آن واژه قرآني، تعداد تکرار آن واژه در قرآن و احياناً بيان تفاوت موارد کاربرد آن پرداخته و به همان اکتفا کرده اند؛ براي نمونه، واژه هدايت و گمراهي از واژه هاي کليدي قرآن کريم است به صورتي که اگر معارف عميق قرآني مربوط به اين دو واژه واقعاً براي خوانندگان محقق غيرمسلمان تبيين شود، مورد پسند و قبول بسياري قرار خواهد گرفت، اما ذيل عنوان گمراهي (IbId,vol.2,p.43) به ترجمه و تعداد تکرار آن اکتفا شده است؛ حال آنکه مطالب مهم تري نسبت به اين مدخل در معارف قرآني وجود دارد که شايسته بود نويسنده ي محترم، آنها را نيز گزارش مي کرد.
2-2-2. کم توجهي به آرا و منابع قرآني شيعه: مستشرق و قرآن پژوه غربي در صدد انعکاس آراي مسلمانان در هر موضوع ديني و قرآني است و انتظاري که از او مي توان داشت، صرف گزارشگري است، نه اظهار نظر حاصل از تأمل و تحقيق شخصي خودش (البته در بسياري از موارد که خودشان لازم دانسته اند، به اظهار نظرهاي فراواني مبادرت نموده اند)؛ و از طرفي، اکثريت جمعيت مسلمانان اهل سنت اند که انعکاس نظر آنها لازم است، اما حدود يک چهارم از کل امت را شيعيان تشکيل مي دهند؛ پس وظيفه ي يک گزارشگر، توجه به آرا و منابع ديني و قرآني آنان و منعکس نمودن آنها در مقاله هاي خود نيز هست هرچند يک چهارم از حجم مقاله را در بر بگيرد.
علاوه بر اين، انديشه ي ديني شيعه، به دليل دو عنصر عقلگرايي و فراگيري دانش ديني از امامان معصوم عليهم السلام – به جاي صحابه و تابعين غيرمعصوم- داراي تفکر، برداشت و تحليل هاي ناب تر و عقل پسندتري راجع به مسائل اسلامي و قرآني است؛ و ويژگي عقلگرا بودن يک مستشرق غربي، بايد به صورت طبيعي، وي را به سوي توجه و اهتمام بيشتر به نظرات شيعه بکشاند، اما متأسفانه دائره المعارف قرآن ليدن در برخي مقاله ها، آن هم بسيار اندک به منابع و نظر شيعه توجه کرده است که اين روش، علاوه بر اينکه نقص متديک و روش شناختي دارد، يک نوع ابزار و روشي براي امساک از عرضه ي زيبايي هاي فرهنگ اسلام و قرآن به مردم مغرب زمين است. اميد است اين امساک روي ضعف اطلاعات و مطالعات علمي و عدم دسترسي به منابع شيعه باشد نه از روي تعصب عناد و پرهيز از طرح زيبايي هاي جذاب قرآن؛ براي نمونه جويل بل در مقاله «حديث و قرآن» (IBId,vol.2,p.376-396) که در جلد دوم حدود سي صفحه بزرگ دائره المعارف قرآن ليدن را به خود اختصاص داده است و در پايان مقاله، اسامي ده ها کتاب و مأخذ آن، دو ستون کامل را فراگرفته، فقط به دو کتاب از منابع شيعي مراجعه کرده است: يکي اصول کافي و ديگري بحارالانوار البته مراجعه به اين دو کتاب هم، نه به دليل تحقيق واقعي و کشف آراي حديثي شيعه نسبت به قرآن، بلکه با هدف جستجوي نقاط ضعف بوده است؛ زيرا چهار يا پنج موردي که به بحارالانوار استناد شده است، دقيقاً موارد ضعيفي است که از نظر شيعه مردود است (براي توضيح بيشتر، ر.ک. به: عنوان «غرض ورزي»).
عدم ذکر تعداد ديگري از کتابهاي اصلي و منابع شيعه در قرآن و حديث، يکي از ضعف هاي علمي اين دائره المعارف است که حداقل ناشي از غفلت يا ضعف علمي نويسنده مي باشد.
3-2-2. استناد بسيار به نويسندگان غربي و اقتباس از دائره المعارف اسلامي ليدن: ميزان ارزش علمي هر مقاله و کتاب بستگي به چند عامل دارد که يکي از مهم ترين آنها، ميزان مستند بودن مطالب به مآخذ و منابع معتبر اوليه موضوع مربوطه است؛ چنان که تحقيق و قلم فرسايي درباره معارف و انديشه هاي پيروان يک دين، قطعاً بايد متکي بر کتابهاي معتبر و پذيرفته شده پيروان آن دين باشد.
متأسفانه نويسندگان برخي مقاله هاي دائره المعارف قرآن ليدن اظهار نظرهاي مهم را مستند به کتاب ها وآثار مستشرقان غربي نموده اند! طبيعي است که اينگونه مقاله ها نمي توانند نام تحقيق علمي و اظهار نظر را به خود بگيرند بلکه نقل نامه اي هستند که از ديگر صاحبنظران وام گرفته شده اند.
کلود ژيليو در مقاله مفصل 24 صفحه اي خود در دائره المعارف قرآن ليدن تحت عنوان «تقسير قرآن در دوره ي کلاسيک و ادوار خاورميانه» (IbId,vol.2,p.99-124) با آنکه از مآخذ اسلامي هم بهره گرفته است، ولي در اظهار نظرهاي کليدي و مهم خويش به آثار غربيان ارجاع داده است؛ موارد ذيل از آن نمونه اند:
1- زير عنوان مشروعيت و اعتبار تفاسير قرآني، از اختلاف مسلمانان صدر اسلام در مورد مشروعيت تفسير گزارش مي کند و سپس راجع به تحليل آن، نظراتي از چهار نفر ذيل نقل مي کند که يک نفر آنان از مسلمانان اهل سنت و سه نفرشان غيرمسلمان و بالطبع فاقد اطلاعات مستقيم از قرآن و تفسيرند: سيوطي در الاتقان، برکلند، ابوت (Abbott) و ريپين.
اينگونه ارجاع ها در حالي صورت مي گيرد که مفسران بزرگ و قرآن پژوهان مسلمان، در مقدمه تفاسير خويش يا در کتاب هاي علوم قرن به اظهارنظر مفصل و تحليل دقيق در اين موضوع پرداخته اند که شايسته بود نظر آنها را در اين مقاله نقل مي شد.
2-اکثر عبارت هاي صفحه اول مقاله کلود ژيليو دقيقاً کليشه ي عبارت هاي صفحه اول مقاله اندرو ريپين است و با اين عبارت شروع مي شود: «تفسير که واژه اي عربي است، به معناي توضيح، تبيين و تشريح است و …».
3- اندرو ريپين در صفحه 83 مي نويسد: «نويسندگان شيعي از قبيل طوسي و طبرسي در تفسير خود نمونه هاي کامل و جامعي از گزارش معتزلي را ارائه داده اند».
در مقاله کلود ژيليو همين سخن اشتباه بدون تحقيق راجع به صحت و سقم آن دقيقاً تکرار شده است.
4-2-2. ضعف علمي برخي از نويسندگان دائره المعارف قرآن ليدن: هر نويسنده اي در صورتي مي تواند مقاله اي عالمانه بنگارد که هم اطلاعات جامعي درباره آن موضوع داشته باشد و هم اکثر منابع مهم در آن موضوع را مطالعه کرده باشد؛ اما يک مستشرق، معمولاً به دليل مسلمان نبودن و عدم حضور در فضاي فرهنگ اسلامي فاقد شرط اول است، گذشته از اينکه کتابخانه هاي مراکز شرق شناسي اروپا داراي همه ي منابع مهم و کليدي درباره هر موضوع اسلامي و قرآني به اندازه ي کتابخانه هاي کشورهاي اسلامي نيستند. اکنون اگر يک مستشرق با وجود اين دو محدوديت قهري، خود توان جستجو و تتبع کامل در مورد همه مآخذ و منابع مهم موجود در کتابخانه هاي مورد دسترسي را نداشته باشد و به مطالعه ي برخي از آنها قناعت کند، حتماً مقاله اي خام ارائه خواهد داد. ضعيف بودن برخي مقاله هاي دائره المعارف قرآن ليدن را مي توان در عدم ذکر برخي مطالب مهم درباره موضوع هر مقاله مشاهده کرد. موارد ذيل از آن نمونه اند:
الف) مصداق مطهرون: رابرت ويسنو اسکاي در مقاله «کتاب آسماني» (IbId,vol.2,p.412) به معرفي انواع و مصاديق کتاب آسماني مي پردازد. او ضمن اينکه يکي از ويژگي هاي کتاب مکنون را عدم دسترسي ناپاکان (غيرمطهرين) به آن مي شمرد. به معرفي مطهرون و پاکيزگان از ديدگاه مسلمانان پرداخته، مي نويسد: «آنان همان فرشتگاني هستند که در برابر هر تغيير و تصرفي از آن کتاب محافظت مي کنند».
آقاي رابرت اين نظريه را که فقط يکي از احتمالات نقل شده در تفاسير است، نقل نموده است، در حالي که اگر به ده ها تفسير بزرگ قرآن مراجعه مي کرد، با ديدگاه هاي ديگر وجالب تري مواجه مي شد که شايسته بود رابرت آن را گزارش مي کرد. براي مثال علامه طباطبايي بزرگ مفسر معاصر شيعه، در الميزان سه معنا را بدين ترتيب مطرح کرده است:
اول: لوح محفوظي که حقيقت قرآن در آن مکنون و پنهان، است دسترسي به آن فقط ويژه ي مطهرون و پاکيزگان است که خداوند طبق آيه تطهير، روح شان را از هرگونه آلودگي پاکيزه گردانيده است. آنها پيامبر اکرم (ص) اهل بيت و امامان معصوم عليهم السلام هستند.
دوم: لفظ «لايمسه» نهي است و مدلول اين آيه آن است که افراد فاقد طهارت و وضو از مس قرآن نهي شده اند.
سوم: لفظ «لايسمه» نفي وخبر در مقام انشاء است که آيه شريفه، باز همان مفهوم دوم را دارد (طباطبايي، 1393ق، ج 19،ص 137).
رابرت نظريه ديگري را از برخي مسلمانان اينگونه نقل مي کند: «گاهي مقصود از کتاب آسماني، منبع جامع همه ي کتب آسماني نازل شده بر پيامبران، مانند کتاب شيث (ع)، ابراهيم (ع)، موسي (ع) و محمد (ص) است که تعداد صفحات آن 104 يا 114 صفحه مي باشد» (IbId,vol.2,p.412).
ممکن است اين نظريه شاذ در کتابي نوشته شده باشد، اما چون هيچ توجيه معقول و منطقي براي آن وجود ندارد و در کتاب هاي معتبر از دانشمندان و شخصيت هاي برجسته تاريخ اسلام نقل نشده، شايسته نيست در يک دائره المعارف تخصصي قرآني به عنوان يک نظريه مهم گزارش شود.
ب) آيات نازل شده در شأن ابوبکر: آندرو ريپين نويسنده مقاله «ابوبکر» مي نويسد: آيات فراواني درباره ابوبکر نازل شده است؛ مانند آيه «والذي جاء بالصدق و صدق به اولئک هم المتقون» (زمر:33): و آن کس که راستي آورد و آن را باور نمود؛ آنانند که خود پرهيزگارانند.

پي نوشتها:

**استاد دانشگاه قم/ دانشجوي دکتري مرکز تربيت مدرس دانشگاه قم
1- موسسه «بريل» (Brill) در شهر ليدن هلند، يکي از موسسه هاي فرهنگي معروف در سطح جهان است که در عرصه هاي گوناگوني چون علوم اسلامي، ادبيات عرب و ادبيات فارسي گام هاي استوار و ثمربخشي برداشته است.
2- و البته نبايد دشمني گروهي شما را برآن دارد که عدالت نکنيد؛ عدالت کنيد که آن به تقوا نزديک تر است و از خدا پروا داريد که به آنچه انجام مي دهيد آگاه است.
3- براي معرفي دائره المعارف قرآن ليدن ر.ک. به: اسکندرلو، 1382 ص 267-285 / رضايي اصفهاني، 1385 ص 43-70 / کريمي نيا، 1380 ص 35-36 / همو 1383، ص 31-33/ بهاردوست، 1382،ص 51-53.
4- براي نقد دائره المعارف قرآن ليدن ر. ک . به: زماني، 1382، ص 79-104/ رضايي اصفهاني، 1385، ص 43-70 / زماني، 1385، ص 491-543.

منبع: شيعه شناسي- 23