مسجدها، يکي از نشانه هاي ارزشمند معماري اسلامي هستند. از مساجد اوليه که از الگوي مسجد پيامبر در مدينه ساخته مي شدند تا به امروز، گونه هاي بيشماري مسجد بنا شده که مي توان به درستي، تأثير متقابل اين بناها فرهنگ هر دوره را، از نگاه جستجوگر تاريخي به اين تجلي هنر اسلامي مشاهده کرد. به جاي کاخهاي عظيمي که چنان خود نمايانه قدرت و افتخار شاهان را به نمايش مي گذاشتند، مسجد را با خصلت عاميانه تر و مردمي تر جانشين کردن به همان ضرورت و اهميت کليساهاي جامع در اروپا سده هاي ميانه بود. فروتني و سرسپردگي ايمان اصيل، به اين کانونهاي تازه فرهنگي سادگي و عظمت خاصي بخشيد.
مسجد کارکردهاي زيادي داشت که از آن جمله مي توان به خواندن نمازهاي روزانه و نماز جمعه، يک مؤسسه آموزشي بنيادي (معمولا مدرسه به مسجد متصل بود)، کتابخانه، يک نهاد سياسي و گاهي براي حل اختلاف محلي و… اشاره کرد.
در مجموع پس از پيروزي اسلام در ايران يک موج ساختمان سازي آغاز شد. ساختمان هاي ديني و عرفي تازه، بيشتر مورد نياز بود و مي بايد با مصالح، فنون و سبک هاي محلي ساخته مي شد. بدين روي معماري مساجد در هر دوره اي به شيوه اي متفاوت بوده و هر دوره عناصر تزييني و فنون ساختمان سازي ويژه خود را دارد. مثلا در دوره سلجوقي آجر کاري و در دوره ايلخاني گچ بري و در دوره ي تيموري و صفويه کاشي کاري رايج بوده است.
حال با اين مقدمه چيني مي توان به سراغ يکي از مهمترين مساجد ايران و جهان رفت که آن مسجد «جامع عتيق اصفهان» است که بي شک در نگاه نخست قدرت و نجابت معماري سلجوقي را در ذهن بيننده نقش مي زند.
اين مسجد نه تنها آثار مسجدهاي قرون اوليه اسلامي را در بر دارد، بلکه در دوره هاي بعدي نيز توسعه چشمگيري يافته است. در بيست ساختمان کاملا متمايز آن بيش از 800 سال از معماري ايران هويدا است.
در چشم اندازي از اين مسجد مي توان حياط چهار گوشي را ديد که بوسيله رواقها و دهليزهاي رو باز دو طبقه کاشي کاري يا آجر نخودي احاطه شده است. در قسمت زيرين مسجد مي توان اتاقي را ديد – فضا دار و عالي عظمتي خيره کننده – که گنبد عظيمي را نگه داشته که به قطر 17 متر بر روي بر روي گوشواره هاي سه پره قرار دارد. مي توان طاقهاي آجري گنبد مانندي را ديد که اغلب اين طاقها روي ستونهايي است که تاريخشان از پيش از سلجوقي تا عصر صفوي متفاوت است مي توان اتاقي را ديد با محرابي عالي از اوايل سده چهاردهم که مربوط به الجايتوست، يا مدرسه اي را ديد که داراي يک طاق عرضي و ايوان ورودي است.
اما از لحاظ زيبايي مهمترين واحد مسجد جامع گنبد کوچک ولي عالي شمالي معروف به خرکاست. اين شايد کاملترين گنبد شناخته شده است. وقار به يادماني گنبد مربوط به ابعادش نيست (با 20 متر بلندي و 10 متر قطر)، بلکه ناشي از طرح آن است. در هر گوشه چهار طاقچه هلالي باريک با ستونهاي نبشي دنباله گوشواره ها را به سمت پايين تشکيل مي دهد و بسياري ريزه کاري ها زيبا که چشم را به سوي بالا و مرکز کمال پيش مي برد. اين گنبد تک جداره نزديک به نهصد سال بدون يک ترک خوردگي در کشوري زلزله خيز دوام آورده و شاهدي است بر «رياضيات دقيق و مکانيک بي عيب» معمار عصر سلجوقي.
در آخر کلام بايد اشاره کرد که مسجد جامع عتيق اصفهان در شکل امروزي خود به صورت يک مسجد چهار ايواني با گنبدخانه و شبستانها و بناهاي پيراموني خود قرار دارد که گنجينه اي از آثار هنري و معماري دوره هاي مختلف معماري اسلامي ايران و يکي از برجسته ترين مساجد جهان اسلام است.
منبع: معماري ايران / آ.پوپ
منبع: برگرفته از شاهد نوجوان شماره ي 373
/خ