حضور امام رضا (علیه السّلام) در ایران و وجود مرقد مطهر ایشان در خراسان هموراه مایه بركت و مباهات مردم ایران زمین بوده است. اما از بعد دیگری هم باید به این مهم پرداخت و آن تاثیر فزاینده‌ای است كه این حضور در گرایش‌ها، نگرش‌های سیاسی و فرهنگی و سرنوشت مردم ایران داشته است.
این مسأله را در میزگردی با حضور دكتر صادق علمی، عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی و دكتر شهربانو دلبری، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد مشهد به بحث گذاشتیم كه در پی می‌آید.

اگر اجازه بفرمایید بحث را با بررسی وضعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دوره امام رضا (علیه السّلام) شروع كنیم.

دكتر شهربانو دلبری: برای پرداختن به این بحث ما باید كمی به عقب برگردیم، مثلا به زمان ابومسلم خراسانی یعنی دوره اوایل سده دوم قمری برگردیم. و سایر بلاد اسلامی از آندلس اسلامی تا چین. این سرزمین دچار جنگ‌ها و بلایای زیادی بوده است و داعیان خلافت عباسی در قسمت‌های مختلف به شدت فعالیت دارند و این فعالیت‌ها كم كم گسترش پیدا كرد و كار به جایی رسید كه بنی عباس به جای فعالیت نظامی از نیروی معنوی كه با نام تشیع ایجاد كرده بودند، نهایت استفاده را كردند و با شعار الرضا من آل محمد دولتشان برپا كردند، چون مردم ایران به علویان عشق می ورزیدند.
بعد از برپایی دولت عباسی مردم ایران خود را به نوعی سرخورده دیدند و فهمیدند كه به نیرنگ عباسیان گرفتار شده اند. و علاقه خود را نسبت به بنی عباس از دست دادند و كینه به دل گرفتند و دنبال فرصتی بودند تا انتقام خود را از آن‌ها بگیرند.
تا این‌كه به دوران هارون الرشید و فرزندانش امین و مامون می‌رسیم.
از نیمه قرن دوم هجری قمری تا اواخر آن نهضت‌های بزرگی مثل نهضت ترجمه شكل می‌گیرد. این نهضت یكی از اتفاقاتی است كه باعث می‌شود علوم در سرزمین اسلامی شكوفا شود و یك رنسانس اسلامی شكل بگیرد كه نهایت در قرن چهارم هجری این درخت به بار می‌نشیند.
بنابراین دورانی كه امام رضا (علیه السّلام) در آن قرار دارند یك دوران بسیار مهم در تاریخ اسلام است. بعد از این دوره دولت‌ها و حكومتهای غیر مستقل شروع می‌شود كه اولین آن طاهریان است در سال 205 در ایران و بعد كم كم دولت‌های دیگر را در عرصه‌های دیگر در بخش‌های مختلف از مصر و شام و… می‌بینیم بنابراین دوران مهم و باارزشی است و امام رضا(علیه السّلام) در یك چنین بحبوحه مهمی دوران امامت خود را سپری می‌كنند.

علاقه ای كه مردم ایران به علویان و ائمه (علیهم السّلام) داشتند یقینا به حضور امام جلوه ای خاص می دهد. موفقیت های اجتماعی وفرهنگی مردم خراسان آن روز در زمان هجرت و حضور امام رضا (علیه السّلام) را چگونه ارزیابی می كنید؟

دكتر شهربانو دلبری: من فكر می‌كنم زمانی‌كه امام رضا(علیه السّلام) خواستند به ایران تشریف بیاورند، جامعه شیعی به واسطه بنای محكمی كه صادقین(علیهم السّلام) بنیان نهاده بودند از یك استحكام معرفتی و فكری خوبی برخوردار بود چون آن‌چه كه از مكتب علمی امام صادق (علیه السّلام) به جا مانده بود یادگاری عظیم و پاسخ گوبه بسیاری از سوالات مردم آن روز بود.
در زمان‌های بعد از صادقین(علیهم السّلام) هم ائمه شیعه به نقش فرهنگی خود واقفند. لذا قرن دوم هجری، قرن شیعه و قرن اعتلای نهضت‌های فرهنگی شیعه محسوب می‌شود. چون ائمه می‌دیدند كه با وسعت یافتن ممالك اسلامی هر لحظه امكان یك رویداد فرهنگی جدید موجود است كه موجبات انحراف جمعی از سلمانان را فراهم می‌سازد.
یكی از پرسش‌هایی كه عمدتاً درباره ائمه این دوره مطرح می‌شود این است كه چرا ایشان برای دستیابی به حكومت اقدام اساسی انجام نمی‌دادند. در پاسخ به این پرسشگران باید گفت كه ائمه معصومین(علیهم السّلام) در این ایام به دلیل تنوع واردات و محصولات فرهنگی مجالی برای پرداختن به این مقوله را نمی‌یابند.
ایشان به این موضوع واقف بودند كه زمانی سیطره سیاسی و حكومت آن‌ها ارزش پیدا می‌كند كه بتوانند مردم را از نظر فرهنگی آماده كنند.
امام رضا(علیه السّلام) در شرایطی كه تهاجم فرهنگی و فكری و اعتقادی در جامعه بیداد می‌كند، تصمیم گرفتند كه همان روش و سیره صادقین(علیهم السّلام) را در پیش بگیرند.
دكتر صادق علمی: ببخشید مسأله‌ای كه الان می‌شود مطرح كرد این است كه شرایط الان فرهنگی كشورمان تا چه اندازه شبیه دوره امام رضا(علیه السّلام) است؟ تهاجم فرهنگی جهانی علیه اسلام به اوج خود رسیده به خصوص كه اندیشه شیعی در حال حاضر در حال گسترش روز افزون است.
آن دوره كتب مختلف فكری و فلسفی از یونان و غیره وارد فضای علمی جامعه شد و فرهنگ عمومی را تحت‌الشعاع قرار داد.
شرایط فرهنگی آن روز و امروز از جهات زیادی شبیه به هم است، مدیران و مسولان فرهنگی جامعه ما باید از اقدامات امام رضا(علیه السّلام) در مواجهه با تهاجم فرهنگی درس بگیرند، تا در تعمیق فرهنگ اسلامی و شیعی در مقابل تهاجمی كه هر روز رنگ و بویی پیدا می‌كنند حرفی قابل رصد داشته باشند.
دكتر دلبری: درست است. الان بهترین موقعیت را داریم. ما باید از ائمه الگو بگیریم. ما در زمان حضرت رضا(علیه السّلام) بحث مناظرات علمی را داریم كه در یك فضای آزاد و منصفانه برگزار می‌شده است. یعنی كسانی كه در مقابل امام وارد بحث علمی شده‌اند از آزادی كامل برای طرح عقایدشان برخوردارند.
امام (علیه السّلام) حرف‌های آنان رو می‌شنیدند و در عین احترام به نظراتشان با دلیل علمی به پاسخ‌گویی می‌پرداختند.در واقع زمینه را حضرت فراهم می‌كند.
دكتردلبری: من فكر می‌كنم وجود خود شخص مأمون هم در این رابطه بدون تاثیر نبوده مأمون هر چند از نظر ما شیعه مظنون است اما به جهت مصالح سیاسی خود فرصت‌هایی را برای جامعه علمی به وسیله دانش طلبی و تفكر معتزلی‌اش در جامعه به وجود آورد.
دكتر علمی: بله. البته بعضی‌ها نسبت به شخصیت مامون نظر سویی دارند و معتقدند او با نیت سویی به تشكیل این جلسات اقدام می‌كرد. به هر حال فضای علمی شكوفا شده بود چون مأمون گرایشات عقلی و معتزلی داشت و این عقیده وی باعث گسترش مباحث عقلی در جامعه شده بود، بنابراین فضای ویژه‌ای برای طرح مباحث علمی فراهم شده بود.
دكتر دلبری: دولتمردان ما باید فضایی را در محیط‌های علمی و دانشگاهی ایجاد بكنند كه در آن فضای گفت‌وگو و بحث و اجتهاد باز باشد. و اندیشمندان ما بتوانند با فراغ بال به طرح ایده‌ها اندیشه‌های خود بپردازند.
ما نباید ترس از شنیدن نظرات مخالفان داشته باشیم. آن كاری كه مستشرق‌ها دارند انجام می‌دهند آن‌ها گاهی اوقات زننده در مورد حضرت رسول(صلّی الله علیه و آله و سلّم) یا ائمه ما صحبت كردند این‌ها اگر بد صحبت كردند و مطلبی را گفتند اگر من شنیدم و توانستم جواب بدهم این ارزش دارد. امام رضا علیه‌السلام یك خصلت ویژه‌ای كه داشتند این بود كه حرف مخالفان را می‌شنیدند و خیلی با احترام و لطیف جواب می‌دادند و همین باعث شده بود كه صائبی بیاید مجوس بیاید یهودی بیاید و نصارا بیاید و همه ارزشمند بدانند.
دكتر علمی: مكتب اسلام و خصوصاً اندیشه شیعی در آن شرایط گفتمانی می‌تواند رشد بكند باید شرایط مناسب پیش بیاید و سوالات مطرح شود تا دین بتواند خودش را در عرصه پاسخگویی نشان بدهد. امام رضا(علیه السّلام) با پیروان ادیان و مكاتب مختلف صحبت می‌كنند و فرصت می‌دهند تا آنان هم حرف‌هایشان را بزنند، امام با آن سعه‌صدر ویژه‌ای كه داشتند در آن جلسات شركت می‌كردند و به همه سوالات با آن وضعیت و كیفیتی كه می‌دانیم پاسخ می‌دادند.

در واقع چالش فرهنگی به زعم مامون ایجاد شده بود به فرصت تبدیل كردند؟

دكتر علمی: بله! یعنی امام وقتی كه پاسخ سوالات را می‌دهند معلوم می‌شود كه مكتب اسلام این قدرت و امكان را دارد تا پاسخ مخالفان خود را با منطق بدهد.
ما نیز باید به سیره امام در جلسات نقد علمی عمل كنیم و به طرف مقابل مجال طرح نظراتش را بدهیم و از آن استقبال می‌كنیم اصل گفت‌وگو در قرآن مطرح شده است ” قل هاتوا برهانكم “

شبهه‌ای كه ممكن است در ذهن خواننده این نشست ایجاد شود این است كه آیا راهكارهای حضرت رضا علیه السلام در 1300 سال پیش برای جامعه مدرن امروز ما مفید خواهد بود؟

دكتر علمی: تفاوت ماهوی در قضیه صورت نگرفته ما هم امروز یك دعوتی داریم. انقلاب اسلامی در ایران طرح یك پیام بود ما اعلام كردیم كه ما می‌خواهیم انسان از نوع الهی را تعریف كنیم و جامعه‌ای از نوع طراز جامعه‌ای كه پیامبر داشته را ایجاد كنیم، البته این چالش‌ها در اول انقلاب هم مطرح بود كه آیا می‌شود با وجود این شرایط امروزی مفاهیم دینی را روزآمد كرد.
اما مهم در این مساله روش‌هاست كه باید به روز شود و گرنه اصل محتوا یكی است.

روش‌ها چه؟

دكترعلمی: من می‌خواهم بگویم كه ابزار عوض شده، امروز ما می‌توانیم در سطح شبكه‌های وسیع اینترنت و امثال این‌ها استفاده كنیم و آنچه مقصود نظرمان است را انتشار دهیم.
امكاناتی كه امروزه پیدا شده كار را آسان‌تر كرده ولی اصل قضیه و ماهیت قضیه به نظر من خیلی تفاوت نكرده، یعنی به شرط این كه ما در استفاده از امكاناتی كه وجود دارد در این دنیای دیجیتال عقب نمانیم اگر ما هم بتوانیم از ابزاری كه مخالفان ما استفاده می‌كنند استفاده كنیم یقینا بیش از آن‌ها بهره خواهیم برد. ما آن مواد خام را قطعا داریم و اعتقاد ما این هست كه دیانت اسلام دیانت خاتم هست و پیامش پیام نهایی خداست برای بشر و پیامبرش رحمه للعالمین است و قرآنش برای همه بشر هست روش ما روش منطق است ما هیچ دعوت به نظامی گری نكردیم و این نقطه قوتی برای ما است. ما همه آنچه امروز در پرونده تاریخ انقلااب داریم مرهون سیره امام رضاست. چون ما هم در روش و هم اصول از او بهره جستیم.

در واقع شما به تاثیرات فرهنگی حضور امام رضا(علیه السّلام) در ایران معاصر اشاره فرمودید. سوال دیگری كه جای طرح دارد این است كه ما چطور می‌توانیم در مهندسی فرهنگی و در مقوله‌ای مانند گفت‌وگوی ادیان از اندیشه‌های ثامن الحجج(علیه السّلام) استفاده بكنیم؟

دكتردلبری: به عقیده من پرداختن به كرسی‌های نظریه‌پردازی خیلی می‌تواند در این قضیه موثر باشد. در این چند ساله گرچه مقام معظم رهبری فرمودند كه به تولید علم و گسترش نظریه‌پردازی اهمیت داده شود و یك همت عمومی در این رابطه شكل بگیرد اما باز هم شاهدیم كه خیلی كم كار می‌شود.
اگر باورهایی كه امام رضا(علیه السّلام) در فضای علمی دوره خودشان به آن عمل كردند در جامعه علمی ما هم مورد توجه قرار بگیرد یقینا به آنچه ما در حوزه مهندسی فرهنگی به آن نیاز داریم خواهیم رسید.
دكتر علمی: من هم موافقم كه حق مطلب در خیلی از موارد ادا نمی‌شود. اما ما هم خیلی از مسایل را برای اولین‌بار در نظام داریم تجربه می‌كنیم.

وجود مرقد حضرت رضا (علیه السّلام) نعمتی است برای مردم كشور ما، تاثیرات فرهنگی این مهم را در زندگی عموم مردم ترسیم بفرمایید.

دكتر علمی: من به چند مورد به صورت تیتر وار اشاره می‌كنم؛ وجود امام رضا(علیه السّلام) در ایران، توحید را با ولایت گره زد. این یكی از بركات وجودی ایشان در این سرزمین. مساله دوم؛ تثبیت تشیع در ایران است.
شیعیان قوت قلبی در ایران دارند و پشتشان گرم است. هم دیرزو در زمان حیات امام شیعیان پشتوانه‌ای داشتند و هم امروز گسترش تشیع از ایران به سایر نقاط دنیای اسلام مرهون ایشان است، گرچه من معتقدم بركات وجودی ایشان را نباید محدود به ایران كرد.
اگر امروز گفته می‌شود مشهد دومین كلان‌شهر مذهبی دنیاست به خاطر وجود مبارك امام(علیه السّلام) است. ما نباید تنها به این مسایل ظاهری و عناوین اكتفا كنیم، باید برنامه‌ریزی بشود تا زایران میلیونی امام (علیه السّلام) از بركات معنوی وجود ایشان بهره ببرند. انتظار زایران از شهر امام رضا(علیه السّلام) متفاوت است. امام رضا (علیه السّلام)، امام رئوف است، زایر امام باید از خرمن وجود ایشان بهره‌ای ببرد. حال و هوای این شهر باید متفاوت باشد. آن‌چه امروز ایران را چون سرو محكم نگاه داشته و این همبستگی و پیوستگی بین مردم جز به بركت وجود امام(علیه السّلام) نیست. این ویژگی‌ها باید به زایران منتقل شود. وجود امام خاطره سایر ائمه را برای ما زنده می‌كند. افزایش اخلاق رضوی یكی دیگر اثراتی است كه امام(علیه السّلام) بر زندگی مردم ما گذاشته است گرچه ما باید انتظار بیش از این داشته باشیم.
وجود امام پناه دل‌های بی‌پناه است پاسخ گویی به عاشقانی است كه به خاندان پیامبر عشق می ورزند امام تاثیر خودش را در این منطقه گذاشته است.
دكتر دلبری: یك نكته‌ای كه نباید از آن غافل شویم این است كه مردم مشهد باید به قداست امام متوجه باشند ساكنین شهری كه متعلق به امام است باید مراقب باشند معاصی آشكار نكنند. خدمت‌رسانی درست به زایران امام رضا(علیه السّلام) دین مردم مشهد به امام رضاست.

در بعد جهانی‌سازی فرهنگ رضوی و تشیع چه باید كرد؟

دكتر علمی: برنامه‌هایی كه آستان قدس رضوی برای زوار انجام می‌دهد باید با تاسیس شبكه‌های جهانی گسترده شود. تفكرات اسلامی را به اشكال گوناگون چه در قالب احادیث گوناگون و چه در ترسیم اخلاق رضوی به زبان روز در سرتاسر جهان بیان كرد. امام رضا(علیه السّلام) می‌فرمایند شما حرف ما را آن‌گونه كه هست به گوش مردم برسانید مردم ما را دوست خواهند داشت. امروز مردم دنیا تشنه رافت رضوی‌اند. ما باید از این پایگاه عشق الهی جرعه‌ای از رافت رضوی را به دنیا منتقل كنیم.
باید از كسانی كه افتخار همسایگی امام را دارند پرسید كه اگر امام رضا میهمان خانه شما باشد چه می‌كنید؟ مجاوران وظایف سنگینی دارند.
نكته دوم متوجه زایران امام است كه باید از زایران امام پرسید كه سوغاتی كه از این میهمانی می‌برید چیست؟
امام رضا چند ویژگی خیلی مهم دارد یكی این‌كه راضی و رضاست یعنی زود می‌گذرد. امام رافت است و دیگر اینكه عالم آل محمد است؛ زایر امام باید خود را موظف كند كه جرعه‌ای از این دریای مهر و علم رضوی بردارد و پیك این صفات رضوی باشد و به شهر خودش ببرد.
دكتر دلبری: در واقع این همان “عرف حقه” است كه تنها دلیل پذیرش زیارت است. زیارت با شناخت همین است كه قطره‌ای از دریای حكمت رضوی سوغات سفر زایران حضرت باشد.
* ارسال مقاله توسط عضو محترم سایت با نام کاربری : sm1372