تعدادی از دختران والاگهر حضرت موسی‏بن جعفر علیه‏السلام « فاطمه » نام داشتند.
محدّثان، مورخان، سیره نویسان، تذکره نویسان و نسب شناسان، به هنگام شمارش دختران حضرت موسی‏بن جعفر علیه‏السلام از چند دختر به نام فاطمه نام برده‏اند.(1)
سبط ابن جوزی ، یکی از بزرگان علمای اهل سنّت ـ در قرن هفتم ـ به هنگام شمارش فرزندان امام کاظم علیه‏السلام ، از چهار دختر به شرح زیر یاد کرده‏است :
1 ـ فاطمه کبری
2 ـ فاطمه صغری
3 ـ فاطمه وُسطی
4 ـ فاطمه اُخری (2)
« فاطمه کبری » مشهور به « حضرت معصومه علیها‏السلام » در « قم » مدفون است و حرم باشکوهی دارد که همه روزه هزاران نفر از شیفتگان خاندان عصمت و طهارت، از داخل و خارج کشور، برای عتبه بوسی آستان بلند جایگاهش به این شهر مقدس روی می‏آورند.
« فاطمه صغری علیها‏السلام » مشهور به « بی‏بی هیبت » در مدخل شهر « باکو » پایتخت آذربایجان شوروی مدفون است.
« فاطمه وسطی » مشهور به « ستّی فاطمه » در « اصفهان » مدفون است و حرم قدیمی با شکوهی دارد.
« فاطمه اخری » مشهور به « خواهر امام » در « رشت » مدفون است و حرم باصفائی دارد.
آستانه مبارکه « بی‏بی‏هیبت » در طول قرون و اعصار مورد توجه خاص شیعیان شیفته و دلسوخته بود، که از اقطار و اکناف جهان برای آستان بوسی حرم مطهّرش رخت سفر می‏بستند و رنج سفر برخود هموار می‏کردند و به سوی مرقد شریفش می‏شتافتند و پیشانی ادب برآستان ملک پاسبانش می‏سائیدند.

پس از پیدایش کمونیسم و قطع ارتباط این سامان بادیگر ممالک اسلامی، رفت و آمدها قطع شد و حرم مطهّر آن حضرت به دستور « استالین » در سپتامبر 1936م.(3) با دینامیت منفجر شد و روی قبرمطهّر اسفالت گردید.
مردم مسلمان و علاقمند به خاندان عصمت و طهارت، در مقابل دژخیمان خون آشام کمونیسم، قدرت ابراز هیچ عکس العملی نداشتند، جز اینکه هرگز از روی قبر مطهر جگر گوشه حضرت موسی‏بن جعفر علیه‏السلام عبور نکردند و همواره از حاشیه خیابان عبور کردند.
نظام مستبدّ و خون آشام کمونیستی برای مجبور ساختن مردم به عبور از روی قبور مطهّره، از دو طرف محل حرم بی‏بی، ستونهایی نصب کردند و بر فراز قبر مطهر طاق نصرت زدند، تا دیگر گزیری از عبور بر فراز قبور نباشد ولی مردم آگاه در صفهای بسیار طولانی با حوصله و تحمل بی‏نظیری توقّف می‏کردند، تا از گذرگاه باریکی که در دو طرف طاق نصرت برای عبور پیاده‏ها منظور شده بود عبور کنند.
شاهدان عینی می‏گویند: در مواقعی که ترافیک سنگین بود، اتوموبیلها در صفهای چند کیلومتری می‏ایستادند و هرگز از روی قبر مطهر عبور نمی‏کردند.
پس از فروپاشی نظام کمونیستی، شیعیان شیفته و پاکباخته، با تلاش فراوان به تجدید بنای حرم مطهر آن حضرت اقدام نمودند و فاز اول آن، روز هفدهم ربیع الاول 1419 ه•• .(4) سالروز ولادت با سعادت حضرت ختمی‏مرتبت و میلاد مسعود پیشوای ششم شیعیان، طی مراسم باشکوهی رسماً افتتاح گردید.
و اینک مصمّم هستند که تعداد 114 منزل مسکونی موجود در اطراف حرم مطهر را خریداری کرده، مسجد باشکوهی در کنار حرم مطهر آن حضرت به سبک مسجد اعظم قم تأسیس نمایند.
در حرم مطهر بی‏بی‏هیبت صورت چهار قبر هست که روی هریک از آنها تخته سنگ بزرگی است که به 88 سال پیش مربوط می‏شود.
روی سنگ قبر مطهر بی‏بی‏هیبت مطالبی نوشته شده که در اثر فرسودگی به طور کامل خوانده نمی‏شود، به خصوص که به هنگام منفجر کردن از وسط دو نیم شده و بیش از نیم قرن در زیر خاک مانده است.
پس از تلاش فراوان به کمک فیلمهای مختلفی که از زوایه‏های مختلف گرفته شده، برخی از کلمات آن را خواندیم و برخی دیگر را نتوانستیم بخوانیم و لذا کلمات خوانا را در اینجا می‏آوریم و به جای کلمات ناخوانا سه نقطه قرار می‏دهیم:
«… هذا المرقد المنوّر و المضجع المطهّر لسیّدتنا و مولاتنا، بضعة الرّسول و سلالة البتول، عصمة … الدّین … الصّدیقة المسمّاة بحکیمة بنت الامام موسی بن‏جعفر صلوات‏اللّه‏ علیها و علیهما و القبور الثلاثة الّتی… قبور اولادهاالکرام علیهم الرّحمة و الرّضوان، انّ اللّه‏ علی کلّ شی‏ء قدیر. شیّد هذه القبور الشّریفه عمدة الأخیار الحاج علی‏اصغر بادکویه، احسن اللّه‏ له الجزاء و اکمل اللّه‏ اجره، فی سنة 1332 الهجرة النبویة».
به طوری که در خطوط سنگ قبر شریف منعکس است، حضرت «بی‏بی هیبت» در میان اهالی آن سامان، ملقّب به «حکیمه» و مشهور به «بی‏بی‏هیبت» می‏باشد ولی به طوری که در منابع فراوان تصریح شده، نام گرامی آن حضرت «فاطمه صغری» می‏باشد، که در آن منطقه به « حکیمه » ملقّب شده و به «بی‏بی‏هیبت» شهرت یافته است.
در اینجا به تعدادی از منابعی که در آنها تصریح شده که نام نامی بی‏بی‏هیبت «فاطمه صغری» می‏باشد، اشاره می‏کنیم:
1 ـ تحفة العالم، از علامه سید جعفر آل بحرالعلوم.(5)
2 ـ مرآت البلدان، از محمد حسن‏خان اعتماد السّلطنه.(6)
3 ـ از آستارا تا استراباد، از دکتر منوچهر ستوده.(7)
4 ـ لغتنامه دهخدا، از شادروان علی‏اکبر دهخدا.(8)
5 ـ حیاة الامام موسی بن جعفر علیه‏السلام از علاّمه باقر شریف قرشی.(9)
باتوجه به منابع فوق و دیگر منابعی که در آنها تصریح شده که حرم شریف موجود در «باکو» مربوط به «فاطمه صغری» دختر موسی بن جعفر علیه‏السلام می‏باشد، تردیدی نمی‏ماند در اینکه نام شریف بی‏بی‏هیبت «فاطمه صغری» می‏باشد ولی در آنجا به «حکیمه» ملقّب شده و به «بی‏بی‏هیبت» اشتهار یافته است، چنانکه خواهرش «فاطمه کبری» به «حضرت معصومه» علیها‏السلام مشهور شده، دیگر خواهرانش: «فاطمه وسطی» به «ستّی فاطمه» و «فاطمه اخری» به «خواهر امام» شهرت یافته‏اند.
اما در مورد اشتهار آن حضرت به «بی‏بی‏هیبت» مشهور در میان اهالی آن سامان این است که به هنگام عزیمت آن بزرگوار به منطقه باکو، مرد صالح و سعادتمندی که افتخار هدایت قایق حامل آن حضرت را از رشت تا باکو، خداوند منان به او ارزانی فرمود «هیبت» نام داشت.
این مرد سعادتمند همواره به این توفیق ربّانی که شامل حالش شده بود، مباهات می‏کرد و هنگامی که می‏خواست از آن حضرت یاد کند می‏گفت: «بی‏بیِ من».
براین اساس از همان اوان نام آن بانوی بزرگ «بی‏بی هیبت» شهرت یافت و با گذشت زمان به صورت مخفّف «بی‏بی‏هیبت» (باحذف کسره) تعبیر گردید. و اینک همگان آن امامزاده واجب التعظیم را به عنوان «بی‏بی‏هیبت» می‏شناسند و در همه اسناد و منابع به همین عنوان یاد شده است.
از بررسی اسناد و منابع استفاده می‏شود که این بانوی بزرگ در یک فرسخی شهر باکو در روستای معروف به «شیخ کَندی» رحل اقامت افکنده و همه عمر مبارک خود را با عبادت حق تعالی سپری کرده است.
خانه‏ای که این بانوی بزرگ در آن سکونت داشت، تاکنون محافظت شده و محل محراب عبادتش تا به امروز به عنوان مکانی مقدس زیارتگاه خاصّ و عام می‏باشد. چنانکه محراب عبادت خواهرش حضرت معصومه علیها‏السلام نیز در قم محافظت شده و به عنوان « بیت النّور » در تاریخ ثبت شده و خانه مسکونی حضرتش تبدیل به مدرسه شده و « ستّیه » شهرت یافته است.
اهالی با ایمان و شیعیان با اخلاص روستای شیخ، پس از ارتحال جگرگوشه حضرت موسی بن جعفر علیه‏السلام با اندوه فراوان پیکر پاکش را در محل حرم فعلی‏اش به خاک سپردند و بر فراز قبر شریفش سایبان ساختند. و سه تن از منسوبین خاندان عصمت و طهارت را در کنار مرقد مطهّرش دفن کردند و این ودیعه گرانبهای اهلبیت پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را ارج نهادند و در همه ایّام زیارتی به عتبه بوسی آستان بلند جایگاهش تشرّف یافتند و در هر مشکلی به محضر مقدسش پناه بردند و حاجت‏روا باز گشتند.

با گذشت قرون و اعصار، معجزات و کرامتهای فراوانی از قبر شریف دخت باب‏الحوائج مشاهده گردید و آوازه‏اش در همه‏جا طنین انداخت. و دلهای شیفتگان اهلبیت علیهم‏السلام از اقطار و اکناف به آن سوی جذب شد.
با مشاهده روز افزون این کرامات، نذورات فراوان بر قبر شریفش نثار گردید و با این نذورات و تبرّعات گنبد و بارگاه مجلّل‏تر و باشکوهتری برفراز قبرشریفش ساخته‏شدو به صورت‏یکی‏از شاهکارهای معماری شرق درآمد.
در این حرم با صفا زیباترین معماری شیروان ـ آبشرون به کار رفت، مناره‏های زیبا، گنبد با عظمت، سالن‏های بزرگ، دو مسجد و تعدادی بنا، مقبره و سردابه در اطراف آن ساخته شد.
این حرم باصفا به صورت میراث گرانبهائی در آمد که در آن هنراسلامی از لحاظ سنگ‏تراشی، خطاطی و نقاشی، به صورت گنجینه ارزشمندی از کتابخانه، تابلو، سنگ نوشته و دست نویس در معرض تماشای زائران و جهانگردان به نمایش گذاشته شد.
ولی افسوس که همه این گنجینه‏ها در حمله ددمنشانه کمونیستها از بین رفت و این آثار گرانبها که نشانه تعالی و ترقی و پیشرفت فرهنگ و مدنیّت بود، در آتش بیداد سوخت و این حرم باصفا که گذشته از آثار معنوی، در حیات سیاسی و اقتصادی منطقه سهم به سزائی داشت، با خاک یکسان گردید.
مقبره‏های فراوانی در اطراف حرم بی‏بی‏هیبت بود که متعلّق به روحانیان، مدرسان، متولّیان و خدمتگزاران حرم بود، که همه آنها نیز با دینامیت منفجر و با خاک یکسان شد.
تعدادی از تخته سنگهای مربوط به این مقبره‏ها که از مرمر و دیگر سنگهای قیمتی بود، در موزه آرکئولوژی باکو: « آذربایجان تاریخ موزه‏سی » محافظت می‏شود.
در برخی از تابلوهای موجود، تاریخ 700 هجری ثبت شده و نام «محمود بن سعد» به عنوان معمار آمده است.
در تخته سنگی که به زبان عربی، در دروازه واقع در شمال زیارتگاه نصب شده بود، تاریخ تأسیس این درگاه به سال 1018 ه•• . به فرمان شاه عباس کبیر ثبت شده است. عکس نگاتیو یکی از کتیبه‏های حرم بی‏بی‏هیبت در آرشیو علمی «انیستیتو تاریخ رسپوبلیکا EA » شماره 9017 محافظت می‏شود.
در کتیبه دیگری از «سیدفضل‏اللّه‏» پسر سید لطیف نیشابوری یاد شده، که به سال 977 ه•• . اقدام به تأسیس مسجدی در کنار حرم بی‏بی‏هیبت نموده است.
در این منابع از شخص دیگری به نام «حاجی شریف» پسر شیخ عابدین گفتگو شده، که اصلاً اهل نیشابور بوده، برای ارشاد خلق و ترویج مذهب به باکو آمده، در حرم بی‏بی‏هیبت انجام وظیفه نموده، سرانجام در حجره‏ای که خود به سال 1046 ه•• . ساخته بود، مدفون شده است.
در آثار تحقیقی فراوانی پیرامون حرم مطهّر بی‏بی‏هیبت و ساختمانهای وابسته آن گفتگو شده، که عمدتاً به زبان روسی می‏باشد، ما در اینجا تعدادی از این آثار تحقیقی را معرّفی می‏کنیم:
1 ـ کتاب « تاریخ قرون وسطای باکو » از: س. ب. آشوربیلی،چاپ 1964 م.
2 ـ کتاب « تاریخ مناسبات فئودالی آذربایجان و ارمنستان، در قرنهای 16 ـ 19» از: ای. پ. پتروشوسکی، چاپ 1949 م. لنینگراد.
وی در این کتاب متن کامل فرمان شاه عباس دوم و فرازی از فرمان شاه عباس کبیر را در مورد مقبره «بی‏بی‏هیبت» همراه با ترجمه روسی آن آورده است.
3 ـ رساله « روستای شیخلر » از: ق. صادقی، چاپ 1925م. باکو.
او در این رساله از نسب بی‏بی‏هیبت و نام گرامی او و همچنین ساختمانهای وابسته به آستانه بی‏بی‏هیبت گفتگو کرده است.
4 ـ کتاب « سفری به شمال ایران » از: ای. برزین، چاپ 1852م. مؤلف به سال 1841م. به باکو سفر کرده، برخی از کتیبه‏های حرم بی‏بی‏هیبت را خوانده، آنها را رونویس کرده، همراه ترجمه روسی آنها در کتاب خود آورده است.
5 ـ کتاب « سکّه‏های قرن چهاردهم ایلخانیان » از: م. آ.
سیف الدّینی، نشریه شماره 5012 انیستیتوی علم تاریخ.
وی در این کتاب نظرات پژوهشگران گذشته، چون: دُرن، سیسو، پاخُمُو، علیزاده و حقّی را بر اساس یافته‏های سکّه شناسی تکمیل کرده، نکات مبهمی را به دست آورده است. از جمله این که: «ابوالفتح فرّخزاد» که در کتاب سفری به شمال ایران به عنوان بانیِ مسجد متصل به حرم بی‏بی‏هیبت یاد شده، یکی از حکمرانان ایلخانی بوده، که در حدود 665ـ699ه••. حاکم شیروان بوده است.
6 ـ رساله « کاسپی‏یه » از: ب. آ. دُرن، چاپ 1875 م.
وی در این کتاب معتقد شده که محل حرم بی‏بی‏هیبت قبلاً قلعه بوده است.
7 ـ مقاله « ع. ک. علی‏اکبر اوف » چاپ 1960م. باکو.
وی در این مقاله مناره‏ای را که در کنار حرم مطهر بی‏بی‏هیبت بود، به عنوان یک اثر مربوط به دوران شکوفائی معماری سلجوقیان دانسته است.
8 ـ کتاب « بارگاههای آذربایجان » از: م. نئومام، چاپ 1992 م. باکو.
وی در این کتاب از حرم مطهر بی‏بی‏هیبت و ساختمانهای پیرامون آن به تفصیل بحث کرده است.
9 ـ کتاب « اسناد مربوط به تاریخ قرون وسطای‏باکو » از: ت.م.موسوی،چاپ1967 م.باکو.
وی در این کتاب اسناد مربوط به حرم مطهر بی‏بی هیبت را با شرح و تفصیل آورده است.
10 ـ اسناد گرد آمده در « آرشیِو علوم آکادیمیک شوروی » که در بخش ب. آ. دُرن، در « لنینگراد » محافظت می‏شود.
در این میان تعداد ده فرمان از سلاطین صفویّه، در مورد املاک و رقبات موقوفه بی‏بی‏هیبت و نصب متولّیان حرم مطهر آن حضرت در دست است، که ان‏شاء اللّه‏ متن آنها را در آینده، از نظر خوانندگان گرامی خواهیم گذراند.

پی نوشت :

1 ـ ارشاد: ج 2، ص 244؛ دلائل الامامه، ص 309؛ اعلام الوری، ج 2، ص 36؛ تاج الموالید، ص 47؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 324؛ کشف الغمّه، ج 3، ص 26؛ المستجاد، ص 200؛ حبیب الّسیر، ج 2، ص 81؛ تاریخ برگزیده، ص 204؛ الفصول المهّمه، ص 242؛ اعیان الشیعه، ج 2، ص 5؛ جامع الانساب، ج 1، ص 85؛ موسوعة العتبات المقدّسه، ج 9، ص 58، تواریخ النّبی والآل، ص 125 و غیره
2 ـ تذکرة الخواصّ، ص 315.
3 ـ برابر شهریور 1315 ش••. و رجب 1355 ه•• ق.
4 ـ برابر 21/4/1377ش. و 12/7/1998 م.
5 ـ تحفة العالم، ص 37.
6 ـ مرآت البلدان، ج 1، ص 255.
7 ـ از آستارا تا استراباد، ج 2، ص 180.
8 ـ لغتنامه دهخدا، حرف ب، ص 518.
9 ـ حیاة‏الامام موسی‏بن‏جعفر(علیه السّلام) ، ج2،ص439.

* ارسال مقاله توسط عضو محترم سایت با نام کاربری : sm1372
/خ