مجله نيايش: آقاي دكتر براي نخستين سؤال، لطفاً درباره جايگاه اجتماعي و تربيتي نماز توضيح بفرماييد؟
دكتر مظاهري: نماز فريضه‌اي واجب است كه اساس فلسفه آن بر تربيت استوار مي‌باشد و به شدت امري اجتماعي است و نفس اقامه آن ابتدا بر جماعت است كه نشان دهنده‌ اجتماعي بودن آن است. نماز جماعت موجب تعامل اجتماعي مي‌شود به لحاظ اينكه عده‌اي را دور هم جمع مي‌كند، پس انجام هدفي مشترك را توسط آنان به اجرا در مي‌آورد.
بحث مركزيت هدايت و كنترل جامعه در نماز جماعت مطرح است. به اين ترتيب كه نمار جماعت داراي امام است. خود رفتار امام جماعت و نمازگزاران و بر عكس نوعي تعامل اجتماعي با ارزش است. نوع شكل گيري و استقرار صفوف جماعت و هماهنگي در اداي اجزاي مختلف اين فريضه بزرگ، دقت در زمان، هماهنگ شدن با علائم هشدار دهنده، مثل بانگ اذان، سفارشي كه در خصوص رعايت نظافت نمازگزاران شده است، توجه به مشكلات نمازگزاران و پي جويي حل آن و بحث مردم، مشورت، تشديد محبت و… همه كنش‌هايي است كه در انجام مي‌تواند متصور باشد و هنجارهاي مثبت اجتماعي را نتيجه دهد، لذا اهل نماز، يقيناً اهل نماز جماعت هم خواهند بود و از بركات نماز جماعت هم بهره خواهند برد.
همان طور كه گفتم اساس فلسفه نماز به اين ترتيب است؛ شكر به درگاه پروردگار رب العالمين از بنيادي‌ترين اصول تربيتي است. اساساً دستورهاي الهي دستورهاي تربيتي است. خود كلمه «رب» به معني پرورش دهنده و تربيت كننده است؛ لذا آفريننده و پرورش دهنده عالم هستي، نماز را بدين منظور واجب كرده است. طبيعي است وقتي آحاد مردم مورد تربيت قرار گيرند، در جامعه هم تأثيرات تربيتي قابل تعميم خواهد بود. بنابراين جايگاه نماز قطعاً جايگاه اجتماعي و تربيتي است و از ظرافت و حساسيت و اهميت ويژه‌اي برخوردار است.
امام علي ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد: رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ نماز را به چشمه آب گرمي تشبيه فرموده كه بر در خانه مردي روان باشد و او هر شبانه روز پنج بار خود را در آن بشويد، پس چنين كس را چركي بر تن باقي نماند. حق نماز را مرداني از روي زمين شناختند كه زر و زيور و مال و فرزند كه روشني ديده‌اند، آنان را از آن باز نمي‌دارد.
خداوند سبحان مي‌فرمايد:
«مرداني هستند كه تجارت و خريد و فروش آنها را از ياد خدا و به‌جا آوردن نماز و دادن زكات غافل نمي‌گرداند». رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ با اين كه مژده بهشتش داده بودند، باز خويش را براي فرمانبرداري از خدا به رنج مي‌‌افكند. نكات تربيتي كه جايگاه ممتازي را براي نماز تعيين مي‌كند بسيار زياد است. كسي كه صفت نماز خوان و مسجدي براي او تعريف مي‌شود، سعي دارد مرتكب خلاف نشود؛ زيرا اساساً از يك چنين فردي انتظار خلاف نيست. نماز خوان سعي دارد مبادي آداب باشد، تواضع را فراموش نكند. خود بحث قرائت صحيح نماز و فراگيري مسائل رساله و يا مراجعه به رساله و رعايت احكام، نكته بزرگ تربيتي است، مثلاً براي يافتن قبله در شب هنگام نمازگزار به آسمان و ستارگان توجه مي‌كند، كيفيت آب را از جهت طهارت و حلال بودن مورد دقت قرار مي‌دهد، اينها خود مباني تربيتي براي شناخت جهان يا جهان بيني است.
پيامبر كرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ وقتي به آسمان و ستاره‌گان نگاه مي‌كردند مي‌فرمودند:
«ربّنا ما خلقت هذا باطلاً»؛ يعني خداي من مگر مي‌شود تو اينها را بدون دليل آفريده باشي.
مجله نيايش: نقش نماز را در سالم سازي فضاي فكري و روحي و رواني افراد جامعه به ويژه جوانان، چگونه ارزيابي مي‌كنيد؟
دكتر مظاهري: همانطور كه اشاره كردم نماز دستوري تربيتي از جانب رب العالمين است. به دست آوردن يا تضمين سلامت، چه در ابعاد جسمي و چه در ابعاد روحي نياز به آدابي دارد. براي سلامت جسم نياز به رژيم غذايي است. ورزش و تحرك از ضروريات است. اندازه‌گيري ميزان عناصري كه فعاليت مجموعه فيزيولوژي و تعادل اندامها، رشد، شادابي و… را بر عهده دارند هم يكي از لوازم است. رعايت بهداشت و بسياري از رفتارهاي ديگر كه در مجموع مي‌‌توانند توجه به سلامت و تضمين آن را در پي داشته باشند و به همين ترتيب سلامت فكري و روحي نيز ملزوماتي دارد.
اتفاقاً سلامت فكر و روح مكانيزم وسيع‌‌تر و پيچيده‌تري نسبت به سلامت جسم دارد. هر چند اگر نقصي در بدن ايجاد شود فكر را پريشان مي‌كند، اما ناراحتي‌هاي فكري و روحي جسم را مي‌فرسايد.
انسان اساساً نسبت به محيط پيرامون خود كنجكاو است. كودك از همان ابتداي سنين كودكي علاقه خود را نسبت به دانستن اعلام مي‌كند و علاقه به دانستن و كشف و تحقيق و جستجوهايي فطري در انسان هست. به دليل وجود چنين اميال و بسياري ديگر، خداوند تبارك و تعالي پيامبران را به فراخور شرايط مبعوث كرد و در نهايت خاتم و اكرم آنان، يعني رسول گرامي اسلام را به بشريت هديه نمود كه بهترين روشهاي تربيتي را براي آرامش روحي و فكري و هدايت انسانها ابلاغ نمايد و نماز از عالي‌ترين ملزومات تربيتي و هدايتي در اسلام است كه قادر است فضاي روحي و رواني افراد را تطهير كند و آرامش ببخشد. تمام اعمال نماز تضمين كننده آرامش است، از همان ابتدا كه نيت مي‌شود آرامش و تمركز هست تا انتها كه تقاضاي آمرزش و آرامش است، چه چيزهايي به ذهن و زبان مي‌آيد؟
اقرار به اعتماد و اطمينان به ذات حضرت باري تعالي كه خود اعتماد ساز و آرامش بخش است. توجه به مبدأ هستي و قبول انتظام در خلقت و توسل به حقيقت مطلق و عدم تمسك به غير نيروي خالق و تقاضاي هدايت، همه و همه اعتماد به نفس را در پي دارد كه از ضروري‌ترين لوازم سلامت روح و روان است. از همان باء «بسم الله…» كه راز توكل و طلب مرد است تا «ربّ العالمين – ايّاك نعبد و ايّاك نستعين – اهدنا الصّراط المستقيم و…» همه اين مفاهيم ارزنده را در خود نهفته دارند.
بنابراين نماز اساساً محور اطمينان ارتباط مخلوق و خالق هستي و به تعبير بهتر، ستون دين است كه مخلوق زميني را به اوج ملكوت منتقل مي‌كند. انسان وقتي به تأكيدات قرآني در خصوص نماز توجه مي‌كند عمق عظمت نماز بيشتر برايش روشن مي‌گردد.
خداوند مي‌فرمايد: «يا ايّها الّذين آمنوا استعينوا بالصّبر و الصّلوة»[1] يا «انّ الصّلوة تنهي عن الفحشاء و المنكر»[2] در نتيجه به لحاظ اينكه نماز در باور ما دستوري الهي است، پس حتماً متضمن سلامت روحي و فكري ما است و حتي به لحاظ ظاهري هم هر گونه هنجاري كه انسان را به نيكي‌ها سوق دهد و از بدي‌ها دور كند قطعاً راحتي و سلامت فكر و روان او را هم برايش در پي دارد. همه اين ويژگي‌ها باعث مي‌شود تا خداوند به پيامبر بفرمايد: «وأمر اهلك بالصّلوة‌ و اصطبر عليها»[3] و چنين مفهومي هم استفاده مي‌شود. پيامبر به اهل خود نماز را ابلاغ كن و براي انجام آن پيگيري لازم را انجام بده.
در سوره ابراهيم آيه 40 نيز مي‌خوانيم كه حضرت ابراهيم براي اينكه خود و خانواده‌اش نمازگزار باشند دعا مي‌كند: «ربّ اجعلني مقيم الصّلوة من ذرّيّتي».

پي نوشت ها:

[1] . بقره، آيه 153.
[2] . عنكبوت، آيه 45.
[3] . طه، آيه 132.

منبع:مجله نيايش
/خ