41. تدريب الراوى فى شرح تقريب النواوى، حافظ جلال الدين عبدالرحمن بن ابى بكر السيوطى (849 – 911ق) تحقيق و تعليق: دكتر احمد عُمَر هاشم، بيروت، دارالكتاب العربى، 1414 ق / 1993م.
در اين كتاب عين كتاب «التقريب» نواوى به‏صورت معرب آمده، آن‏گاه در پاورقى شرح سيوطى ذكر شده است. نقل اقوال بدون توضيح در اين كتاب زياد است، لذا ابهام زيادى دارد. گاه با عنوان «قلت»، يا «تنبيه»، مطلبى از خود اضافه مى‏كند. از دانشمندان قبل از ابن صلاح كه در مقدمه ابن صلاح آراى آنها آمده است و نيز از دانشمندان پس از ابن صلاح، مانند ابن دقيق العيد (صاحب المنهل الروى)، عراقى، ابن حجر عسقلانى و طيبى نيز نقل قول كرده است.
اين كتاب يك دوره مصطلح الحديث اجتهادى است و مرجع تحقيق خوبى جهت آشنايى با آراى دانشمندان در مورد يك مسئله است. سيوطى در اين كتاب دايره تنويع علوم حديث را تا 93 نوع توسعه داده است كه يا بيان توسعه بلقينى است و يا اين‏كه خود بدان افزوده است. سيوطى هر جا كه نوعى را اضافه كرده است بدان اشاره مى‏كند، مثلاً در نوع 78 مى‏نويسد:
…ما رواه الصحابة عن التابعين عن الصحابة. هذا نوع زدتُه انا. و قد الف فيه الخطيب و قد انكر بعضهم وجود ذلك و قال: ان رواية الصحابة عن التابعين انما هى فى الاسرائيليات و الموقوفات، و ليس كذلك فمن ذلك حديث سهل بن سعد الانصارى عن مروان بن الحكم عن زيد بن ثابت ان النبى (صلّی الله علیه و آله و سلّم) ….
در جاى ديگر چنين مى‏افزايد:
…النوع التاسع و الثمانون: «معرفة اسباب الحديث» (ص 343). هذا النوع ذكره البلقينى في محاسن الاصطلاح، و شيخ الاسلام فى النخبة، و صنف فيه ابو حفص العكبرى و ابوحامد بن كوتاه الجوبارى.قال الذهبى لم يسبق الى ذلك….
النوع الحادى و التسعون «معرفة من لم يرو الاّ حديثا واحداً» هذا النوع زدته انا.
42. الفية الحديث (نظم الدرر فى علم الاثر)، جلال الدين عبد الرحمن بن ابى بكر السيوطى (849 – 911ق)، بيروت، دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع، 1414 ق/1993م.
اين الفيه چنين آغاز مى‏شود:
للّه حمدى، و اليه استند
و ما ينوب فعليه اعتمد
ثم على نبيّه محمد (صلّی الله علیه و آله و سلّم)
خير صلاة و سلام سرمد
و چنين ادامه مى‏يابد:
علم الحديث ذوقوانين تحد
يدرى بها احوال متن و سند
فذانك الموضوع و المقصود
ان يعرف المقبول و المردود
سيوطى مى‏گويد: من اين الفيه را در پنج روز سرودم:
نظمتها فى خمسة الايام
بقدرة المهيمن العلاّم
اين كتاب با شرح و تحقيق احمد محمد شاكر نيز چاپ شده است. محقق در 220 صفحه مقدمه آن، راجع به پيدايش و سير تاريخى مصطلح الحديث و شخصيت سيوطى و الفيه و شروح الفيه و خصوصيات شروح سخن گفته است. اين كتاب همچنين توسط شيخ محمد بن علامه على بن آدم بن موسى الاتيوبى (مدرس دار الحديث خيرية مكة المكرمة) با نام اسعاف ذوى الوطر بشرح نظم الدرر فى علم الاثر شرح شده و در دو مجلد توسط مكتبة الغرباء الاثرية در مدينه و به سال 1414ق به چاپ رسيده است.
43. البحر الذى ذخر فى شرح الفية الأثر، جلال الدين عبد الرحمن بن ابى بكر السيوطى (849 – 911ق)،تحقيق و تعليق: ابى انس انيس بن احمد بن طاهر الاندونيسى، مدينة المنورة، مكتبة الغرباء الاثرية، 1420ق / 1999م.
سيوطى الفيه خود را شرح كرده و آن را قطر الدرر على نظم الدرر نام نهاد و پس از مدتى نام آن را به البحر الذى ذخرفى شرح الفية الاثر تغيير داد. او در اين كتاب، مباحث مصطلح الحديث را به شكل مبسوط و با عبارات شيوا و روشن، مورد بحث قرار داد است. بر خلاف تدريب الراوى كه به دليل التزام به حفظ انشاى نووى، مطالب را بسيار گنگ و مبهم مطرح كرده، اين كتاب بسيار شيوا و فصيح نوشته شده است. اين كتاب در سه جلد به چاپ رسيده است؛ همراه با مقدمه 220 صفحه‏اى محقق كه خود يك كتاب مستقل در باره پيدايش مصطلح الحديث، سير تاريخى آن، سيوطى و شخصيت وى در علم حديث، الفيه سيوطى و شروح آن و خصوصيت شرح حاضر است.
44. الفلك الدوار فى علوم الحديث و الفقه و الاثار، السيد صارم الدين ابراهيم بن محمد الوزير(834 – 914ق)، تحقيق و تعليق: محمد يحيى سالم عزان، صعدة (يمن)، مكتبة التراث الاسلامى؛ صنعاء، دار التراث اليمنى، چاپ اول، 1415ق / 1994م.
نويسنده كه خود زيدى مذهب است در اين كتاب تلاشها و نقش شيعه را به‏طور عموم و زيديه را به طور اخص در زمينه علم الحديث بيان مى‏كند. مقدمه مؤلف دو قسم است.
قسم دوم كه صفحه‏هاى 194 تا 220 را شامل مى‏شود، درباره مصطلح الحديث است:
خبر واحد، مشهور، مستفيض، فرد، غريب، شاهد، متابع، صحيح، حسن، ضعيف، محفوظ، معروف، منكر، مضطرب، مقبول، محكم، مختلف الحديث، ناسخ و منسوخ، مردود، معلق، معضل، منقطع، مرسل، متروك، منكر، مقلوب، مصحّف، محرّف، مختلط، صحابى، مسند، مقطوع، علو، موافقة، مساواة، مصافحة، رواية الاقران، مدبج، مسلسل، صيغ الاداء، طرق الرواية، المقبولة و المردودة، مراتب الجرح، مراتب التعديل‏
45. فتح الباقى بشرح الفية العراقى، ابو زكريا محمد الانصارى السنيكى الازهرى (م 926ق)، تحقيق و تعليق: الحافظ ثناء اللّه الزاهدى (از علماى پاكستان)، بيروت، دار ابن حزم الجامعة الاسلامية، 1420ق / 1999م؛ صادق آباد – پاكستان.
اين كتاب شرح نسبتاً جامعى از الفيه عراقى است، به طورى كه كلمه به كلمه اشعار الفيه را توضيح داده و شرح كرده است.
كتب تأليف شده در قرن دهم را مى‏توان چنين نام برد:
46. قَفْو الأثر فى صَفْو علوم الأثر، الامام العلامة رضى الدين محمد بن ابراهيم الحلبى الحنفى الشهير به ابن الحنفى (908 – 971ق)، تحقيق: عبدالفتاح ابوغُدّة، حلب: مكتب المطبوعات الاسلامية ؛ بيروت، دار البشائر الاسلامية، چاپ دوم، 1408ق.
مؤلف اين كتاب، شرح نخبة الفكر را مختصر كرده است. اين كتاب همراه با كتاب بلغة الاريب فى مصطلح آثار المبيب از امام الحافظ المحدث اللغوى محمد مرتضى الزبيدى (م 1205ق) چاپ شده است.
47. شرح الديباج المذهب فى مصطلح الحديث، شمس الدين محمد الحنفى التبريزى المشتهر بمنلاحنفى (از علماى قرن دهم)، مصر، مكتبة مصطفى البابى الحلبى، چاپ دوم، 1371ق / 1951م.
اين كتاب شرح بر كتاب الديباج المذهّب، تأليف السيد الشريف على بن محمد الجرجانى الحنفى از علماى قرن نهم است.
48. شرحُ شرحِ نخبة الفكر فى مصطلحات اهل الأثر، على بن سلطان محمد الهروى القارى (930 – 1014ق)، مقدمه: الشيخ عبد الفتاح ابوغدّة، تحقيق و تعليق: محمد نِزار تميم و هيثم نِزار تميم، بيروت: شركة دار الارقم بن ابى الارقم، 1415ق / 1994م.
كتاب همراه با شرح نخبة الفكر (نزهة النظر) است كه متن نزهة النظر در بالا و شرح آن در پايين آمده است.
49. اليواقيت و الدرر، محمد المدعو عبد الرؤوف المناوى (952 – 1021)، تحقيق: دكتر مرتضى الزين احمد (استاد دانشكده علوم اسلامى و عربى دانشگاه امام مهدى سودان)، رياض، مكتبة الرشد، 1999م.
اين شرح از شروح كلمه به كلمه نزهة النظر است و از تعليقاتى سودمند برخودار است.
50. مقدمة فى اصول الحديث، المحدث الجليل الشيخ عبد الحق الدهلوى (958 – 1052ق)، تقديم و تعليق: سلمان الحسينى الندْوى، بيروت، دار البشائر الاسلامية، چاپ دوم، 1406ق / 1986م.
كتاب بدون مقدمه مؤلف، ولى با مقدمه سى صفحه‏اى از محقق درباره تاريخچه اين علم و شرح مختصرى از زندگى مؤلف آغاز مى‏شود.
مطالب كتاب شامل اين فصول است:
الفصل الاول: فى تعريف الحديث و انواعه. الفصل الثانى: فى تعريف السند و المتن و عوارضهما. الفصل الثالث: فى الشاذ و المنكر و المعلل و الاعتبار. الفصل الرابع: فى الصحيح و الحسن و الضعيف. الفصل الخامس: فى العدالة و وجوه الطعن المتعلقة بها. الفصل السادس: فى الغريب و العزيز و المشهور و المتواتر. الفصل السابع: فى تعدد مراتب الضعيف و الصحيح و غيره و بعض اصطلاحات الترمذى. الفصل الثامن: فى الاحتجاج بالحديث الصحيح و الحسن و الضعيف. الفصل التاسع: فى مراتب الصحيح و عدد الصحاح و كتبها. الفصل العاشر: فى الكتب الستة المشهورة.
كتاب در قطع كوچك در 112 صفحه به چاپ رسيده است.

دوره ششم: عصر ركود و جمود

اين دوره شامل قرنهاى يازدهم تا سيزدهم است. چنان‏كه محمد محمد ابو زهر در كتاب خود الحديث و المحدثون بيان مى‏كند، پايان قرن دهم در بيان اهل سنت، پايان عصر تلاشهاى علمى محدثان است و در قرنهاى يازدهم تا سيزدهم كار درخشانى در حوزه حديث و به تبع آن مصطلح الحديث ديده نمى‏شود. از جمله كتب قرن يازدهم كتاب زير را مى‏توان نام برد:
51. شرح البيقونية فى مصطلح الحديث، محمد بن صالح بن عثيمين، تحقيق: ابوعبد اللّه سيد بن عباس الجليمى، قاهره، مكتبة السنة، الدار السلفية، چاپ اول، 1415ق/ 1995م.
اصل كتاب، منظومه‏اى در مصطلح الحديث است از عمر بن محمد بن فتوح الدمشقى البيقونى الشافعى كه تا قبل از 1080ق / 1669م زنده بوده است. وى از علماى حديث و اصول فقه است و كتاب فتح القادر المغيث در زمينه حديث از وى است. محمد بن صالح بن عثيمين، منظومه وى را شرح كرده است. اين منظومه در 34 بيت سروده شده و چنين آغاز مى‏شود.
ابدأ بالحمد مصليا على
محمد خير نبى ارسلا
و ذى من اقسام الحديث عدة
و كل واحد اتى وحده
ولها الصحيح و هو ما اتصل
اسناده و لم يشذا و يعل
و چنين پايان مى‏يابد:
و الكذب المختلق المصنوع
على النبى فذلك الموضوع
و قد أتت كالجوهر المكنون
سميتها منظومة البيقونى
فوق الثلاثين باربع أتت
قسامها ثم بخير ختمت
در قرن دوازهم كتب زير را مى‏توان نام برد:
52. توضيح الافكار لمعانى تنقيح الأنظار، العلامة محمد بن اسماعيل الامير الحسنى الصنعانى صاحب سبل السلام (1099 – 1182ق)، تحقيق: محمد محيى‏الدين عبد الحميد، قاهره، دار الفكر، 1366ق / 1947م.
اين كتاب شرح تنقيح الانظار فى علوم الاثار، تأليف حافظ محمد بن ابراهيم معروف به ابن الوزير (م 840ق) است كه صنعانى آن را شرح كرده است. در اين كتاب، متن تنقيح‏الانظار در پرانتز و شرح شارح به‏دنبال آن آمده است. كتاب در دو جلد چاپ شده است.
53. قصب السكر نظم نخبة الفكر، العلامه محمد بن اسماعيل الصنعانى.
وى كتاب نخبة الفكر را به نظم در آورده و در 206 بيت سروده است.
در قرن سيزدهم كتب زير را مى‏توان ياد كرد:
54. توجيه النظر الى اصول الأثر، طاهر بن صالح بن احمد الجزائرى الدمشقى (1268 – 1338ق) (1858 – 1920م)، بيروت: دار المعرفة. پايان تأليف كتاب سال 1328ق است.
مطالب كتاب شامل اين موارد است:
بيان معنى الحديث، سبب جمع الحديث فى الصحف و ما يناسب ذلك، تثبت السلف فى امر الحديث خشية ان يدخل فيه ما ليس منه، تمييز علماء الحديث ما ثبت منه ممالم يثبت و فيه فوائد اقسام الخبر (واحد و متواتر)، اقسام الحديث (صحيح – حسن – ضعيف)، خلاصه كتاب علوم الحديث حاكم نيشابورى، حديث معلل و اختصار كتاب علل الحديث ابن ابى حاتم الرازى، رواية الحديث بالمعنى و ما يتعلق بذلك.
55. مقدمة فى مصطلح الحديث، العلامه عبد القادر بن احمد بن مصطفى بن بدران الدوْمى ثم الدمشقى الحنبلى (1265 – 1346ق)، اعتنى بها: ابوبكر نور الدين بن صلاح الدين طالب، رياض، دار اطلس للنشر و التوزيع، چاپ اول، 1420ق / 1999م.
مطالب كتاب شامل اين عناوين است:
الفصل الاول: تاريخ تدوين السنة النبوية. الفصل الثانى: كشف حال الوضاعين. الفصل الثالث: فى بعض اصطلاحات المحدثين (شامل: صحابى، تابعين، محدث، حافظ، خبر، اثر، سنت، اسناد، متن، صحيح، حسن، ضعيف و انواع هر يك). اصل متن كتاب 53 صفحه است.

دوره هفتم: عصر بيدارى و بازگشت به حديث

قرن چهاردهم و عصر حاضر به يك معنا در جهان اهل سنت و به تبع آن در ميان شيعه، عصر بازگشت مجدد به حديث است. يكى از عوامل مهم اين بازگشت، حملات مستشرقان به اسلام در اين قرن است كه موجب شد دانشمندان مسلمان به قرآن و حديث روى آورند.
اين بازگشت، آثار فرهنگى متنوعى را در پى داشت؛ لذا مى‏توان عصر كنونى را عصر پيدايش كتب متنوع در حوزه حديث برشمرد كه عالمان، علاوه بر تدوين كتب جامع مصطلح الحديث، به تأليف كتابهايى مستقل در شعبه‏هاى مصطلح الحديث پرداختند.
در دسته اول كتب زير را مى‏توان برشمرد:
56. 120 سؤال و جواب فى مصطلح الحديث و علومه، (و هو كتاب دليل ارباب الفلاح لتحقيق فى الاصطلاح)، العلامة الشيخ حافظ احمد الحكمى (1342 – 1377ق)، قاهره، دار الحرمين، چاپ اول، 1419ق / 1999م.
نويسنده كتاب، شيخ حافظ بن احمد بن على الحكمى از علما ادب حيزان (بين حجاز و يمن) است. اين كتاب در حقيقت برگرفته از كتاب 200 سؤال و جواب فى العقيدة الاسلامية است كه بخش تحقيق دار الحرمين 120 سؤال آن را جداگانه چاپ و تحقيق كرده است. در اين كتاب در تمام زمينه‏هاى علم مصطلح الحديث اهل سنّت، سؤال و جواب با ذكر منبع و مصدر جواب آمده است. پاسخ سؤالات گاه كوتاه و گاه چون مطلب، كلى بوده است، به تفصيل آمده است، به طورى كه چند صفحه براى يك سؤال اختصاص يافته است. از نمونه سؤالهاى اين كتاب مى‏توان مورد زير را ذكر كرد:
سؤال 48: «ما حكم مرسل الصحابى؟»
ج – قال النووى – رحمه اللّه – «ما تقدم من الخلاف فى المرسل كله فى غير مرسل الصحابى: اما مرسل الصحابى كاخباره عن شى‏ء فعله النبى(صلّی الله علیه و آله و سلّم) او نحوه مما يعلم انه لم يحضره لصغر سنه او لتأخر اسلامه او غير ذلك، فالمذهب الصحيح المشهور الذى قطع به جمهور اصحابنا و جماهير اهل العلم انه حجة، و اطبق المحدثون المشترطون للصحيح القائلون بأن المرسل ليس بحجة على الاحتجاج به وادخاله فى الصحيح، و فى صحيحى البخارى و مسلم من هذا ما لايحصى».
57. قواعد فى علوم الحديث، ظفر احمد بن لطيف العثمانى التهانوى (1310 – 1394ق)، تحقيق و تعليق: عبدالفتاح ابوغدة، حلب، مكتب المطبوعات الاسلامية، چاپ اول، هند، 1348ق / 1930م؛ چاپ پنجم، رياض، 1404ق / 1984م.
كتاب مطالب و مباحث را به طور تحليلى بحث و بررسى كرده و شامل مطالب زير است:
مقدمه: المبادى و الحدود (تعريف علم الحديث رواية و دراية – فايده و موضوع آن). حدود الفاظ تستعمل فى هذا العلم (حديث – اثر – متن – سند – اسناد – مسنَد – مسنِد – محدث – حافظ – حجة – حاكم). انواع الحديث (صحيح – حسن – ضعيف – متواتر – مشهور آحاد – مستفيض – عزيز – غريب – مسند – متصل – مرفوع – معنعن – معلق – منقطع – مرسل – مدرج – مسلسل – مصحف – محرف – موقوف – مقطوع – معضل – مدلس – شاذ – محفوظ – منكر – معروف – موضوع – متروك – معلل – مضطرب – مقلوب – مزيد – مهمل – شاهد – متابع – اعتبار – محكم – مختلف الحديث – ناسخ و منسوخ – طبقه – صحابى – تابعى مخضرم).
الفصل الاوّل: فى ان التضعيف و التوثيق للرجال و التصحيح و التحسين للاحاديث امر اجتهادى. الفصل الثانى: فى بيان ما يتعلق بالتصحيح و التحسين من قواعد مهمة و اصول.
الفصل الثالث: فى حكم العمل بالحديث الضعيف فى فضائل الاعمال. الفصل الرابع: فى حكم الرمغ و الوقف و الوصول و القطع، و فى حجية اقوال الصحابة و اجلّة التابعين و فى حكم الزيادة من الثقة. الفصل الخامس: فى احكام المرسل من الاحاديث و الاخبار و المدلس منها و المعلق و المنقطع و المعضل. الفصل السادس: فى المضطرب و احواله. الفصل السابع: فى اصول الجرح و التعديل و الفاظهما و اسباب الجرح.
فائدة: … ذكر الفاظ التوثيق من المرتبة الاولى حتى الثالثة و انها يحتج بأهلهل.
ذكر الفاظ الجرح و مراتبها و حكم من وُصِف بها.
تنبيه: 2. فى الفرق بين قولهم حديث منكر و منكر الحديث و يردى المناكير.
4. تضعيف الراوى قد يكون بالنظر عن هو اقوى منه و نماذج من ذلك.
6. فى بيان المراد من قولهم فى الراوى و ليس مثل فلان.
7. لا يلزم من قولهم: (انكر ما رواه فلان كذا) ضعف الحديث او ضعف راويه و بعض النماذج.
8. قولهم فى الراوى: له اوهام، او يهم فى حديثه او يخطى‏ء فيه، لاينزله عن درجة الثقة و شرح ذلك‏
58. الموجز فى مصطلح الحديث، موسى النّوّى العربى، دمشق، مكتبة الغزالى، چاپ اول، 1417ق / 1996م.
كتاب در قطع كوچك در 96 صفحه شامل مطالب زير است:
الباب الاول: تعريف عام بمصطلح الحديث. الباب الثانى: فى علوم رواة الحديث، (صفة الرواة، الجرح و التعديل و مراتبه و مصادره).
الباب الثالث: فى علوم رواة الحديث (آداب طالب الحديث و المحدث و كيفية السماع و تحملها). الباب الرابع: فى علوم الحديث من حيث القبول او الرد (صحيح – حسن – ضعيف – موضوع – علامات وضع و…). الباب الخامس: فى علوم المتن (قدسى – مرفوع – موقوف – مقطوع – غريب – ناسخ و منسوخ – مختلف الحديث او مشكله – محكم‏الحديث) الباب السادس: فى علوم السنه: 1 . من حيث الاتصال (متصل – مسند – معنعن – مؤنّن – مسلسل – العالى – النازل – المزيد) ؛ 2 . من حيث الانقطاع (منقطع – مرسل معلق – معضل – مدلس – المرسل الخفى). الباب السابع: فى العلوم المشتركة بين السند و المتن ؛ تفرد الحديث (غريب – اِفراد)، تعدد رواة الحديث (متواتر – مشهور – مستفيض – عزيز – تابع – شاهد)، اختلاف رواية الحديث (زيادة الثقات – شاذ – محفوظ – منكر و معروف – مضطرب – مقلوب – مدرج – مصحف – المعل او المعلل)
59. أسئلة و اجوبة فى مصطلح الحديث، مصطفى بن العَدَوى، رياض، دار المسلم للنشر و التوزيع، چاپ اول، 1414ق.
كتاب شامل 175 سؤال و جواب در زمينه مصطلح الحديث است. سؤالات كتاب پيرامون: اين موضوعات است: اهمية علم الحديث، معنى سند و متن، اقسام الحديث بالنسبة لعدد الطرق، المتواتر، آحاد (مشهور – عزيز – غريب)، اقسام الحديث صحةً و متناً، المستدرك و المستخرج، مراتب الحديث الصحيح، المجهول و المختلط، الفرق بين المسانيد و المعاجم و السنن، الحديث الموضوع، حسن، ضعيف (منقطع – مغلوب – مدلس – مقطوع)، المعلق – مسند، متصل، مرفوع، موقوف، تدليس (فى الاسناد – التسوية الشيوخ – العطف)، العنعنات فى الصحيحين، المدرج – المعضل، المضطرب، الشاذ، المنكر، علل، تفرد، اعتبار، متابع، شاهدانواع تحمل الحديث، الاسناد العالى و النازل، ناسخ و منسوخ، مخضرم، تابعى، صحابى، المؤتلف و المختلف….
ادامه دارد….
منبع: www.hadith.net
/خ