10. حريم خانه و زندگى

منظور، حريم زمينى و جغرافيايى مورد نظر نيست، بلكه حريم حقوقى و آسايش و آزادى افراد، منظور است.
زندگى شخصى افراد و اوضاع خصوصى داخل خانه و روابط درونى، حد و حريمى دارد كه بايد پاس داشته شود، تا روابط دوستى و صفا نيز محفوظ بماند، چرا كه تعدى به اين حريم و مراعات نكردن اين حق، كدورتها و دشمنيهايى را در پى دارد.
بگذاريد سخن را اين گونه آغاز كنيم، با طرح يك سؤال:
آيا شما دوست داريد كسى سرزده و بى‏خبر، وارد خانه‏ى شما بشود؟
آيا ناراحت نمى‏شويد اگر ديگران، بدون رضايت شما در كيف و كمد يا اتاق و محل كار شما را باز كنند؟
آيا از ديد زدن ديگران به دست خط و نوشته‏هاى محرمانه يا خصوصى‏تان، بدتان نمى‏آيد؟
آيا اگر كسى از اسرار شما مطلع شود، يا آنكه خودتان رازى را با كسى در ميان بگذاريد، بخصوص اگر راز خانوادگى و مربوط به زندگى خصوصى شما باشد، او هم به ديگران برساند، خوب است؟
آيا خوشتان مى‏آيد كه بدون رضايت شما، كسى در اموال و وسايل شما تصرف كند؟
ديد زدن به درون خانه‏ى شما چطور؟
اينها و مسايلى از اين قبيل، نشان مى‏دهد كه شما براى زندگى و خانه‏ى خويش، حريمى قايل هستيد و دوست نداريد كه آنها ناديده گرفته شود. مراعات يا عدم مراعات اين نكات نيز، از جمله موضوعات «اخلاق معاشرتى» است كه در اسلام براى آن قانون و حكم خاص وجود دارد. اين مسأله را كمى بازتر مطرح مى‏كنيم:

خانه، يا محل آرامش و ايمنى

به محل مسكونى هر فرد يا خانواده‏اى، «مسكن» هم گفته مى‏شود. يعنى اينكه خانه، محل قرار و استقرار و آرامش و سكون نفس و اطمينان خاطر است. از اين رو، انسان بايد در محل سكونت خويش، احساس امنيت و آرامش داشته باشد. براى تأمين اين «احساس آرامش» نيز، اقدامهاى گوناگونى لازم است. از طرز معمارى خانه و نداشتن اشراف بر آن و مناسب بودن همسايه‏ها گرفته، تا نحوه‏ى ارتباط ديگران و همسايگان و تردد كنندگان به خانه.
در اتاق خصوصى، نبايد كسى واهمه‏ى ورود ناگهانى ديگران را داشته باشد.
در خانه‏ى شخصى هم، نبايد ديگران بى‏اجازه يا بى‏رضايت يا سرزده وارد شوند. اگر خانه‏اى مصون از ديد زدن ديگران و چشم‏چرانى نگاههاى آلوده نباشد، «مسكن» نيست، بلكه عامل تشنج و اضطراب است.
اينكه بايد بر در خانه يا اتاق، «پرده» باشد، براى جلوگيرى از افتادن نگاه ناروا به درون خانه است. اينكه قبل از ورود به خانه‏اى بايد در زد، اجازه گرفت و خبر داد، براى همين نكته است. البته، هم صاحب خانه بايد در تجهيز خانه‏اش و تأمين وسايلى كه به اين «ايمنى» و «آرامش» و «آسايش» كمك مى‏كند بكوشد، هم رهگذران، همسايگان، طبقات بالا و خانه‏هاى مشرف بايد نگاه خود را كنترل كنند.
اگر بر در خانه‏اى پرده نباشد، بايد كنار راست يا چپ ايستاد و در زد و يا صاحبخانه را صدا كرد، تا چشم به درون خانه نيفتد.
بگذاريد از اسوه‏ى اخلاق بياموزيم:
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله كه رفتارش مايه‏ى درس و الگو براى همگان است، وقتى به در خانه‏ى كسى مى‏آمد، روبه‏روى در نمى‏ايستاد؛ بلكه سمت راست يا چپ قرار مى‏گرفت و مى‏فرمود: «السلام عليكم». با اين سلام دادن بلند، اجازه‏ى ورود مى‏گرفت. زيرا آن روزها هنوز معمول نشده بود كه همه در برابر خانه‏شان پرده بياويزند. (1).
يك بار هم «ابوسعيد خدرى» روبه‏روى خانه‏ى حضرت ايستاد و اذن ورود طلبيد. حضرت فرمود: روبه‏روى در، اجازه‏ى ورود مگير! (2).
وقتى اشخاص به خانه‏ى شخصى خود وارد مى‏شوند، نوعى «پناهگاه» امن و آسوده را برگزيده‏اند تا استراحت كنند و آزاد باشند. اين نكته ايجاب مى‏كند كه حريم و حرمت داخله‏ى منزلها حفظ شود و بى‏اجازه، كسى وارد خانه‏ها نگردد.

استيذان و استيناس

در اينجا با دو واژه‏ى قرآنى و حديثى كه به همين مسأله مربوط مى‏شود آشنا مى‏شويم. استيذان يعنى «اذن طلبيدن»، اجازه گرفتن و رخصت خواستن هنگام ورود به خانه يا اتاق كسى ديگر. استيناس نيز به معناى طلب انس و آشنايى و بى‏خبر وارد نشدن و اجازه‏ى قبلى گرفتن است.
همچنان كه گذشت، خداوند خانه‏ها را محل آسايش افراد قرار داده و براى آنها احكام ويژه‏اى مقرر كرده است. جه بسا كسى خسته يا بيمار يا بى‏حال است و آمادگى پذيرش كسى را ندارد.
يا در خانه‏اش كسى است كه با وجود او، نمى‏خواهد ديگرى را پذيرا باشد.
يا اوضاع خانه به نحوى است كه دوست ندارد ديگران، آن حالت و وضع را ببينند.
يا از نظر لباس و وضع پوشش در شرايطى است كه آماده‏ى آمدن كسى نيست، يا وقت و هنگامى است كه لباسها را درآورده و به استراحت نيم روز يا شبانه پرداخته و مايل يا مهياى آن نيست كه كسى مزاحم يا وارد شود يا… يا…
به هر دليلى گاهى شرايط به گونه‏اى است كه بى‏اذن وارد شدن، صاحبخانه را ناراحت مى‏كند. در چنين مواقعى بايد «اجازه» گرفت.
ديده‏ايد كه افراد يك خانه، وقتى از پيش، در جريان آمدن كسى باشند يا خودشان مهمان دعوت كرده باشند، خانه را مرتب و خود را مهياى پذيرش و پذيرايى مى‏كنند. ولى وقتى كسى بى‏خبر و سرزده وارد مى‏شود، هر كدام به گوشه‏اى فرار مى‏كنند، يا با شتاب و عجله، به جمع و جور كردن وسايل خانه و سامان دادن به وضع ظاهرى منزل مى‏پردازند. اين يعنى چه؟ يعنى اينكه افراد، هميشه آمادگى پذيرش ديگران را – بخصوص بى‏خبر و ناگهانى – ندارند.
در چنين مواردى وظيفه داريم كه «استيذان» يا «استيناس» كنيم و بدون خبر دادن و سرزده وارد نشويم، تا به حريم امنيت شخصى افراد در درون خانه، تعدى نكرده باشيم.
نحوه‏ى خبر دادن متفاوت و بسته به شرايط و محيطها و اشخاص گوناگون است.
با «در زدن»، «اجازه گرفتن»، يا الله گفتن، زنگ زدن، سرفه كردن، پا بر زمين كشيدن يا به هر وسيله‏ى ممكن بايد صاحب خانه يا ساكن اتاق و محلى را خبر داد. اگر اجازه‏ى ورود داده شد، وارد مى‏شويم، وگرنه، بدون هيچ ناراحتى برمى‏گرديم. همچنان كه اگر ما در شرايط نامساعد بوديم و براى ورود كسى به خانه يا محل كار، تمايل نشان نداديم، انتظار داريم كه نرنجد و اين را «توهين» تلقى نكند.

از پيشوايان بياموزيم

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله همواره براى ورود به خانه‏ى ديگران، اجازه مى‏گرفت. اجازه گرفتنش هم به اين صورت بود كه با صداى بلند، به اهل خانه سلام مى‏داد و منتظر جواب مثبت مى‏ماند. حتى براى ورود به خانه‏ى دخترش فاطمه زهرا عليهاالسلام نيز بيرون خانه مى‏ايستاد و با صداى بلند سلام مى‏كرد. شنيدن جواب از داخل خانه به معناى آمادگى آنان براى ورود پيامبر بود و آن حضرت داخل مى‏شد. (3).
به نظر برخى فقها، اين اجازه گرفتن سه بار لازم است. برخى هم يك بار را كافى مى‏دانند. ولى رعايت جنبه‏ى اخلاقى اقتضا مى‏كند سه بار، اعلان قبلى شود.
امام صادق عليه‏السلام مى‏فرمايد:
براى ورود به خانه‏اى، اذن گرفتن و اعلام، سه بار است: بار اول، تا بشنوند. بار دوم براى آنكه خود را جمع و جور كنند. در مرتبه‏ى سوم اگر مايل بودند اجازه دهند، والا، اذن نمى‏دهند و اجازه گيرنده برمى‏گردد: «الأستيذان ثلاثة: اولهن يسمعون، والثانية يحذرون و الثالثة ان شاؤوا اذنوا و ان شاؤوا لم يفعلوا فيرجع المستأذن». (4).
در سيره‏ى پيامبر نسبت به حضرت زهرا عليهاالسلام نوشته‏اند كه گاهى در خانه‏ى آنها مى‏آمد، سلام مى‏داد، پاسخ نمى‏شنيد. تا بار سوم، كه مى‏خواست برگردد، آنان جواب مى‏دادند. حضرت مى‏پرسيد: چرا جواب نمى‏داديد؟ مى‏گفتند: يا رسول الله، دوست داشتيم كه صداى تو را بشنويم(اين نمونه و شبيه آن در مورد قيس بن سعد بن عباده هم نقل شده است).
سرزده وارد خانه شدن، حتى خانه‏ى خود نيز ناپسند است. در آداب سفر آمده است كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نهى كرد كه اگر كسى شبانه از مسافرت برگشت، سرزده وارد خانه شود، مگر آنكه قبلا اعلام كند و خبر دهد: «نهى رسول الله صلى الله عليه و آله ان يطرق الرجل اهله ليلا اذا جاء من الغيبة حتى يؤذنهم.» (5).

از زبان قرآن

گفتيم كه موضوع «استيذان»، در قرآن هم آمده است و نشان دهنده‏ى اهميت اين مسأله در روابط اجتماعى و خانوادگى است. جايگاه اين مسأله در آيات قرآن، بيشتر مسايل جنسى و نگاههاى ناخواسته است و آيات قبل و بعدش نيز به كنترل چشم و نگاه مرتبط است. چه بسا سرزده وارد اتاق يا خانه يا محلى شدن، سبب مى‏شود كه نگاه به چهره يا اندام يا صحنه‏اى بيفتد كه ابليس وسوسه‏گر، انسان را به دام و كام فتنه بكشد. از اين رو اجازه‏ى ورود گرفتن، يك پيشگيرى احتياطآميز از هر نوع نگاه ناروا يا ديدن صحنه‏هاى ناپسند يا غيرحلال است.
از زبان قرآن بشنويم كه مى‏فرمايد:
«اى ايمان آورده‏ها! به خانه‏هايى جز خانه‏ى خويش وارد نشويد؛ مگر آنكه قبلا خبر دهيد و اذن بگيريد و بر اهل خانه سلام كنيد. اين برايتان بهتر است؛ باشد كه پند بگيريد. اگر در خانه، كسى را نيافتيد، وارد خانه نشويد تا آنكه به شما اجازه دهند و اگر به شما گفتند: «برگرديد»، شما هم برگرديد. اين برايتان پاكيزه‏تر(و رشد دهنده‏تر) است.» (6).
اگر اجازه داده نشد، بدون ناراحتى بايد برگشت. دليلى بر ناراحت شدن نيست. خانه، خانه‏ى ديگرى است و آماده و متمايل نبوده كه وارد شويم. اين «ادب قرآنى» است كه خدا به ما يادآورى مى‏كند كه نحوه‏ى ورود به خانه‏ى ديگران، هم با اجازه باشد، هم همراه با سلام، هم بدون ايجاد وحشت و اضطراب، به نحوى كه آنان احساس «انس» كنند؛ استيناس!
به تعبير مرحوم علامه طباطبايى: اين اجازه گرفتن براى ورود به خانه، كمك مى‏كند كه ساكن خانه خود را بپوشاند و از خودش ايمن و خاطرجمع باشد و اين روش پسنديده، كمك مى‏كند تا اخوت و برادرى و الفت و تعاون عمومى در مسير آشكار كردن خوبيها و پوشاندن ناخوشاينديها استمرار يابد. (7).
ابوايوب انصارى از پيامبر خدا مى‏پرسد كه يا رسول الله، اين استيناس كه در آيه‏ى قرآن مطرح است، چيست؟ حضرت پاسخ مى‏دهد: گفتن سبحان‏الله، الحمدلله،الله اكبر، سرفه كردن براى اهل خانه. (8).
روايت است كه مردى به رسول خدا عرض كرد: آيا من براى وارد شدن نزد مادرم نيز اجازه بخواهم؟
پيامبر فرمود: آرى. آن مرد پرسيد: مادرم خدمتكارى جز من ندارد، آيا لازم است هر بار كه بر او وارد مى‏شوم، اذن و اجازه بگيرم؟ حضرت فرمود: آيا دوست دارى كه مادرت را عريان ببينى؟ مرد گفت: نه. فرمود: پس اجازه بگير و وارد شو! (9).
آموزش قرآن درباره‏ى استيناس و اذن گرفتن، هم درباره‏ى خانه‏هاى خودمان است، هم خانه‏ى ديگران و در هر دو مورد، احترام گزاردن به حرمت ساكنان خانه و محترم شماردن حقوق شخصى آنان است.

اذن و اجازه

نهاد «خانواده»، از مقدسترين نهادهاست. سلامت و استوارى آن نيز، مورد توجه اسلام است. نوع برخوردها نسبت به تحكيم رشته‏هاى اين نهاد، يا گسستن پيوندها و آفت‏خيز كردن آن مؤثر است.
خانواده و خانه، حد و حريمى دارد كه بايد رعايت شود و مورد تعدى و «مرزشكنى» قرار نگيرد. تهاجم و تعدى به اين حدود و حقوق، گاهى هم از طريق «نگاه» است كه كنترل آن ضرورى است.

چشمهاى بى‏بها

آنچه سبب بى‏بهايى چشمها مى‏شود، بى‏محابايى آنهاست، يعنى شناختن حريمها و مراعات نكردن حقوق شخصى ديگران و ورود به قلمرو ممنوع.
چشم، گوهر ارزنده و نعمت عظيم الهى است و ارزش آن برابر با كل وجود و جان آدمى است، تا آنجا كه اگر كسى دو چشم ديگرى را كور كند، ديه‏ى كامل يك انسان بر عهده‏ى اوست. (10) و ديه‏ى يك چشم، به قدر نصف ديه‏ى انسان است. اما همين چشم، اگر نگاه خائنانه كند و به خانه‏ها و عورات و اسرار و درون خانه‏ى مردم و به نواميس ديگران نگاه دزدانه كند و در آن حالت، بزنند و آسيب ببيند، ديه ندارد. اين بى‏ارزشى چشم ناپاك را مى‏رساند كه بى‏اذن و به ناروا و حرام، وارد حريم ديگران مى‏شود و مرتكب گناه مى‏گردد. فتواى حضرت امام قدس سره چنين است:
«ديد زدن به خانه‏ى مردم و نگاه به نامحرم گناه است و صاحبخانه حق دارد سنگى يا چيزى به طرف او پرتاب كند و ضمانى هم بر او نيست. حتى اگر به درون خانه‏هايى دور، با ابزارى(مثل دوربين قوى) نگاه كند، مثل آن است كه از نزديك نگاه كند. نگاه به درون خانه‏ى كسى از طريق نصب آينه نيز همين حكم را دارد.» (11).
اين حرمت‏شكنى براى چشمهاى ناپاك، نهايت حرمت‏گذارى براى حقوق شخصى در زندگى خصوصى انسانهاست. در حديثى از رسول اكرم صلى الله عليه و آله آمده است:
«هر كس به خانه‏ى همسايه‏اش سرك بكشد تا به عورت مردى يا موى زنى يا بدن او نگاه كند، بر خداوند رواست كه او را همراه منافقان به آتش دوزخ افكند….» (12).
و نيز فرموده است:
«من اطلع فى بيت بغير اذنهم فقد حل لهم ان يفقأوا عينه»؛ (13).
هر كس بى‏اجازه، به خانه‏اى ديد بزند، آنان حق دارند كه چشمش را كور سازند. در حديث ديگرى امام صادق عليه‏السلام فرموده است: در چنين حالتى اگر چشمش را معيوب كنند، ديه‏اى بر آنان نيست. (14).
در نقلهاى متعددى آمده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در خانه‏ى خويش مشغول شانه زدن خود بود – و با يكى از همسرانش بود – كسى از شكاف در، درون خانه را ديد مى‏زد. پيامبر اسلام فرمود: اگر نزديك تو بودم، چشمت را با همين شانه درمى‏آوردم. يا: برخاست به سراغش رفت… كه مرد، گريخته و صحنه را ترك كرده بود. (15).
از اين سو، بى‏اجازه وارد حريم زندگى كسى شدن تا اين حد ناپسند است، از آن سو هم سفارش به اجازه گرفتن براى ورود به خانه‏ى ديگرى و استيذان و استيناس شده است(كه در بخش پيشين، به تفصيل گذشت).

درسى براى نوجوانان

ادب ديگرى كه قرآن مى‏آموزد و به سلامت خانوادگى و اخلاقى جوانان نابالغ مربوط مى‏شود، اجازه گرفتن براى ورود به اتاق پدر و مادر است. اين نكته را، هم خود نوجوانان بايد رعايت كنند، و هم والدين بايد به نحوى شايسته و هنرمندانه و بدون بدآموزى و تحريك، آنان را توجيه كنند.
گاهى پدر و مادر، در اتاق خويش ممكن است به استراحت مشغول باشند، با لباسهاى راحت و وضعى متناسب با خواب. سرزده وارد شدن كودكانى كه در سنين قبل از بلوغ باشند، ممكن است عوارضى داشته باشد و نوجوانان را به برخى مسايل انحرافى بكشد. اينجاست كه بايد نوجوانان، در بزنند، اجازه بگيرند و بى‏اطلاع و اذن، وارد اتاق ديگران نشوند. آموزش قرآن اين است كه هم غلامان و خدمتكاران خانه، و هم كودكانى كه به سن بلوغ جنسى نرسيده‏اند، سه بار و در سه هنگام، اذن بگيرند. اين سه وقت عبارت است از:
1. پيش از نماز صبح
2. هنگام استراحت ظهر
3. شب، بعد از عشاء
اين سه وقت را قرآن كريم به نام «راز» و «سر» پوشيدنى(عورت) ياد مى‏كند و جز اين سه وقت را – كه معمولا ممكن است افراد در اين مواقع، با لباس زير و وضع خاص يا نيمه لخت يا بدون پوشش كافى باشند – بلامانع اعلام مى‏كند. متن آيه قرآن چنين است:
(يا ايها الذين آمنوا ليستأذنكم الذين ملكت ايمانكم و الذين لم يبلغوا الحلم منكم ثلاث مرات من قبل صلاة الفجر و حين تضعون ثيابكم من الظهيرة و من بعد صلاة العشاء ثلث عورات لكم…). (16).
در اين آيه، يك مرحله جلوتر و فراتر از اجازه گرفتن براى ورود به «خانه» را هم مطرح كرده است، يعنى ورود به اتاق شخصى در مواقعى خاص. ممكن است برخى، تردد كودكان را نزد بزرگترها امرى ساده و عادى تلقى كنند و بچه‏ها از اين رهگذر، صحنه‏هايى ببينند و با مسايلى روبه‏رو شوند كه برايشان غيرقابل هضم و درك يا بدآموز باشد و به انحراف بيفتند. اين مسأله در يك نگاه عام‏تر، به كنترل روابط همسران نسبت به توجه و ديدن و فهميدن كودكان مربوط مى‏شود كه… بماند! و به اين اشاره بسنده كنيم و بگذريم، چرا كه مسأله چندان مهم است كه بايد نوشته‏اى مفصل و مستقل پيرامون آن نگاشت.
به هر حال، اين مسأله به ظاهر ساده و جزيى، از چنان اهميتى در «تصحيح معاشرت» دارد كه قرآن كريم به تفصيل و با ذكر جزئيات به آن پرداخته است، تا خانواده‏ها و فرزندان گرفتار بيماريهاى روانى و اخلاقى نشوند و از آثار سوء عصبى و روانى نبودن كنترل و حريم در معاشرتها، بخصوص در مورد خلوت‏سرا و تردد و ديدن و فهميدن كودكان، مصون بمانند. در پرونده‏ى بسيارى از گرفتاران به بيماريهاى جنسى و انحرافات اخلاقى از اين نوع، اعترافاتى به چشم مى‏خورد كه نشان دهنده‏ى تأثير منفى اين گونه ولنگاريها و نبودن حريم در معاشرتها است. و توجه يافتن كودكان و نوجوانان به برخى از اسرار زندگى خصوصى والدين، كه آنان را به گناه مى‏كشد، جاى دقت و تأمل است، كه حضرت امير عليه‏السلام فرمود: «كم من نظرة جلبت حسرة» (17)، چه بسا نگاهى كه حسرت مى‏آورد!

چرا بى‏اجازه

بارى… رعايت حريم حقوق ديگران در معاشرتها ما را به بحث از استيذان
و استيناس كشاند. ولى سخن اصلى آن است كه احترام گذاشتن به اين حقوق فردى، شرط اخوت اسلامى در يك جامعه‏ى مكتبى است و پاى‏بندى به اين اصول، ضامن تداوم دوستيهاست.
اين عمل بى‏اذن و اجازه، تنها مربوط به ورود به خانه و اتاق اشخاص نمى‏شود؛ دامنه‏اى گسترده دارد.
اگر كسى يادداشتى مى‏كند و نامه‏اى مى‏نويسد، نبايد دزدانه به آن نگاه كرد.
اگر كسى رازى را به امانت نزد ما مى‏گويد، نبايد خيانت كرد و اسرارش را فاش ساخت.
اگر كسى كليد خانه، كمد، كيف يا سويچ ماشين و موتور را به دست ما داد، نبايد بيش از حدى كه يقين به اذن و رضايت او داريم، در آن تصرف كنيم.
اگر دو نفر با هم صحبت خصوصى مى‏كنند، چه حضورى، چه تلفنى، «گوش ايستادن» و به نجواها گوش كردن و «استراق سمع» كردن و شنود گذاشتن، جايز نيست.
اگر حامل نامه‏اى به ديگران هستيم، حق گشودن نامه و مطالعه‏ى محتواى آن را نداريم.
اگر پاكتى براى شخصى فرستاده مى‏شود و تأكيد مى‏كنند كه «شخصا مفتوح فرماييد»، ديگرى حق باز كردن و مطالعه‏ى آن را ندارد(مگر با اجازه‏ى طرف اصلى).
بى‏اجازه نمى‏توان سر كمد و كيف و جيب و دفتر كسى رفت و چيزى برداشت يا خواند يا تصرف كرد. اگر روى جزوه، بولتن يا خبرنامه‏اى مهر «محرمانه» خورده است، يا نقل مطلبى از جايى يا كسى منوط به «اجازه» دانسته شده است، در همه‏ى اين موارد، بى‏اذن كار كردن، نوعى خيانت است و دور از ادب اسلامى و انسانى.
اگر فيلم يا آلبومى «خانوادگى» است، ديگرى بى‏اجازه حق نگاه كردن به آن را ندارد.
اگر گفتند: راضى نيستيم مطالب اين دفتر را بخوانى، يا اگر مطلبى و انتقادى و مقاله‏اى نوشتند و با نوشتن «امضاء محفوظ» گفتند كه راضى به افشاى نام نيستند، افشاى آن خلاف ادب و قانون و وجدان است.
اگر كسى مطلبى را با ما در ميان گذاشت و تأكيد كرد كه: «راضى نيستم به كسى بگويى»، تا چه اندازه رعايت مى‏كنيم؟ آيا حاضريم اينها را هم جزء حقوق و حدود اشخاص به حساب آوريم و مراعات كنيم؟!
پس، مجموعه‏ى آنچه «راز شخصى» و اسرار زندگى خصوصى محسوب مى‏شود، بسيار است. تنها در خانه و اتاق و نامه و راز هم خلاصه نمى‏شود. ممكن است حتى نوعى از غذا و ميوه و خوراكى در خانه و يخچال و… كسى باشد ولى دوست نداشته باشد كه آن را بدانند. يا يك بيمارى يا نقص عضو و جسم در كسى باشد كه نخواهد ديگرى آن را بداند. يا در شرايط بحرانى خاصى قرار داشته باشد كه نخواهد مردم بدانند. همه‏ى اينها در قلمرو «حريم شخصى» است و ورود به آن «اجازه» مى‏خواهد.
گاهى در يك خانواده، يك «اختلاف» است، ولى دوست ندارند كه اقوام و آشنايان از اين اختلاف باخبر شوند. وسوسه شدن براى پى بردن به آن، و فاش ساختن براى ديگران هم از همين مقوله‏ى غيرمجاز و غيرمأذون است.
«سيد قطب»، در اشاره به اين نكته‏ى لطيف قرآنى و آداب اجتماعى مى‏نويسد:
«امروز ما مسلمانان، نسبت به اين گونه امور دقيق و ظريف، حساسيت خود را از دست داده‏ايم. گاهى شخصى به خانه‏ى برادرش حمله‏ور مى‏شود، هر لحظه از لحظات شب و روز كه باشد، برايش فرق نمى‏كند. آن قدر در مى‏زند تا باز كنند و اگر در به رويش باز نكنند برنمى‏گردد تا آنكه صاحب خانه را به ستوه آورد و در بگشايند. گاهى در خانه، تلفن وجود دارد و مى‏تواند پيش از آمدن، تلفنى تماس گرفته و خبر دهد تا اجازه بدهند يا روشن شود كه موقعيت مناسب نيست. ولى اين راه و شيوه را رها مى‏كند تا بى‏خبر و بى‏موقع وارد شود و بدون قول و قرار قبلى به خانه‏اش رود. متأسفانه چنان شده كه عرف هم نمى‏پذيرد كه اگر چه صاحب خانه ناراحت و رنجيده شود، از آمدن بى‏خبر و غيرمنتظره بازگردد. ما مسلمانان امروز، سرزده و بى‏خبر، هر لحظه كه بخواهيم وارد خانه‏ى هم مى‏شويم و اگر وقت غذا باشد و غذاى مناسبى پيش ما نياورد، در دلمان مى‏رنجيم. يا شب ديرهنگام به خانه‏ى كسى مى‏رويم، اگر آخر شب از ما نخواهد كه همان جا بخوابيم، در دل رنجيده مى‏شويم، بى‏آنكه به عذر آنان در اين گونه مواقع توجه داشته باشيم. اين نشانه‏ى آن است كه ما هنوز، به ادب اسلام و ادب رسول خدا مؤدب نشده‏ايم، برده‏ى عرف خطاكاريم. ولى اگر همين گونه مراعات آداب را در غيرمسلمانان ببينيم، برايمان شگفت جلوه مى‏كند و نمى‏كوشيم دريابيم كه ريشه‏ى اين ادبها در شريعت خود ما نهفته است و بايد به آن اصل خويش برگرديم….» (18).
به هر حال، هر چند در نوع ارتباطات، گاهى با خويشاوندان و دوستان بسيار صميمى مواجه هستيم، ولى هرگز اين «مجوز» ورود به «منطقه‏ى ممنوعه» از زندگى شخصى آنان شمرده نمى‏شود، مگر آنكه «اذن صريح» داشته باشيم.
در روايات، «نگاه» همچون تيرى مسموم از تيرهاى شيطان قلمداد شده است. گاهى «گناه»، در پى يك «نگاه» پديد مى‏آيد. و اگر كسى نتواند چشمها و پلكهاى خود را تحت اختيار و كنترل داشته باشد، به روز سياه مى‏نشيند. حيف است كه انسان از راه نگاه، جهنمى شود. به فرموده‏ى حضرت على عليه‏السلام: چشمها شكارگاه شيطان است: «العيون مصائد الشيطان.» (19).
اين سخن نيز از حضرت مسيح عليه‏السلام است كه:
«اياكم و النظر الى المحذورات فانها بذر الشهوات و نبات الفسق»؛ (20).
از نگاه به آنچه «ممنوع» است بپرهيزيد، چرا كه چنين نگاهى بذر شهوت و رويش فسق و گناه است.
بكوشيم تا در سخن، نگاه، رفتار، معاشرت و ارتباط، از آنچه خارج از قلمرو «اذن» و «اجازه» قرار دارد، وارد نشويم.

پي نوشت :

(1). تفسير فخر رازى، ج 23، ص 198
(2). همان
(3). تفسير نور الثقلين، ج 3، ص 586؛ تفسير نمونه، ج 14، ص 431
(4). وسائل الشيعه، ج 14، ص 141
(5). مكارم الاخلاق، ص 266
(6). نور (24) آيه‏ى 27 و 28) لا تدخلوا بيوتا غير بيوتكم حتى تستأنسوا…)
(7). الميزان، ج 15، ص 118
(8). مجمع البيان، ج 14، ص 135
(9). همان
(10). رساله‏ى نوين، امام خمينى، ج 4، ص 285
(11). تحرير الوسيله، امام خمينى، ج 1، ص 492، بحث دفاع(مسايل 39 – 38 – 37 و ص 491 مسايل 30 و 31)
(12). وسائل الشيعه، ج 14، ص 141
(13). منهج الصادقين، ملا فتح‏الله كاشانى، ج 6، ص 292
(14). وسائل الشيعه، ج 19، ص 50
(15). همان، ص 48 و 49
(16). نور (24) آيه‏ى 58) اين بحث را در تفسير نمونه، ج 14، ص 538 مطالعه كنيد)
(17). غررالحكم، ج 4، ص 549
(18). فى ظلال القرآن، سيد قطب، ج 6، ص 91
(19). غررالحكم، ج 1، ص 335
(20). ميزان الحكمه، ج 10، ص 71

/س