توجیه انظلام

دستهایى براى تحکیم این بیعت کور و پذیرش امرا و حکام – هر که باشند و هر چه بکنند – به جعل احادیث پرداختند 37و کار بدانجا رسید که مجموعه‏اى از احادیث توجیه کننده ستم پذیرى پیدا شد و این حرکت تا آنجإ؛»»ّّ پیش رفت که در کتب حدیث بابهایى براى انظلام باز شد. چنانکه در صحیح مسلم در کتاب الامارة به بابهایى با عناوین زیر بر مى‏خوریم: 38
«باب الامر بالصبر عند ظلم الولاة و استئثارهم» (باب دستور به تحمل ستم پیشوایان و استبداد آنها)، «باب فى طاعة الامراء و ان منعوا الحقوق» (باب اطاعت حکام هر چند که حقوق مردم را نپردازند). «باب وجوب ملازمة جماعة المسلمین عند ظهور الفتن و فى کل حال و تحریم على الطاعة و مفارقة الجماعة» (باب واجب بودن همراهى با توده مسلمانان در حال پیدایش فتنه‏ها و در همه حال و حرام بودن خروج بر حکومت و جدایى از جماعت). در این راستا ابو هریره از پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل کرده است: «من یطع الامیر فقد أطاعنى و من یعص الامیر فقد عصانى.» 39
(هر کس زمامدار را فرمان برد، مرا فرمان برده، و هر کس زمامدار را سرپیچى کند از من سرپیچى کرده است). و نیز از آن حضرت نقل کرده است: «علیک السمع و الطاعة فى عسرک و یسرک و منشطک و مکرهک و اثرة علیک.» 40 (بر تو باد اطاعت کامل – شنیدن و فرمان بردن – در سختى و گشایش، در شادى و اندوه و در حالى که (حاکم) خودپسندى وا استبداد کند). از اسیدبن حضیر نقل شده است که پیامبر به مردى از انصار فرمود: «انکم ستلقون بعدى اثرة، فاصبروا حتى تلقونى على الحوض.» 41 (شما پس از من با استبداد و خودپسندى روبرو مى‏شوید، پس تحمل کنید تا در حوض (کوثر) مرا ملاقات کنید). و نقل کرده‏اند که پیامبر در پاسخ به این پرسش که در آن هنگام که فرمانروایانى بر ما حاکم شدند که از ما حق خود را مى‏خواستند ولى حق ما را نمى‏دادند چه باید کرد فرمود: «اسمعوا و اطیعوا فانما علیهم ما حملوا و علیکم ما حملتم.» 42(بشنوید و اطاعت کنید که آنان مسؤول وظائف خویش و شما مسؤول وظایف خویشید). یعنى وزر و وبال کارشان گردن خودشان است و شما هم به تکلیف خود که اطاعت است عمل کرده‏اید و جز این تکلیفى ندارید. و نیز ابوهریره از رسول خدا نقل کرده است:
«من خرج من الطاعة و فارق الجماعة فمات مات میتة جاهلیة.» 43
( کسى که از اطاعت (حاکم) خارج شود و از جماعت (مسلمانان) جدایى جوید و بمیرد، به مرگ جاهلیت (شرک و کفر) مرده است).
و بر همین اساس از آن حضرت نقل کرده‏اند: «اطع کل أمیر و صل خلف کل امام.» 44 (هر فرمانروایى را اطاعت کن و پشت هر پیشنمازى اداى نماز کن). با همین جهتگیرى است که آورده‏اند: «السلطان ظل الله فى الارض فمن اکرمه اکرمه الله و من اهانه اهانه الله.» 45 (پادشاه سایه خدا در زمین است، پس هر کس او را گرامى دارد خدا را گرامى داشته و هر کس او را خوار کند خدارا خور کرده است). بنابراین باید ستم حاکمان را به جان خرید و لطف یزدان دید؛ و از این رو درباره سلطان ستمگر آمده است:
«… و ان جار اوخان اوظلم کان علیه الوزر و على الرعیة الصبر.» 46
(و هر چند که (فرمانروا) ستم پیش گیرد و خیانت ورزد و ظلم کند و بال کارش برخود اوست و مردم باید صبر پیشه کنند).
و اساساً در منطق این کذابان و تباه کنندگان دین و بر باد دهندگان شریعت، در مقابل ظلم و ستم هیچگونه واکنشى نباید نشان داد؛ زیرا خوشایند سلطان نیست، و تا کاخ ستم بر پاست دوره رونق خیانتکاران است. حتى مظلومان را آن گونه باید تخدیر مذهبى کرد که زیر شلاق ستم ناله نیز سرندهند و غارت حیثیت و مالشان را با سکوت تحمل کنند: «تسمع و تطیع للامیر و ان ضرب ظهرک و اخذ مالک فاسمع و اطع.» 47 (همواره باید گوش به فرمان فرمانروا باشى، هر چند که پشتت (با تازیانه) زده شود و مالت (به یغما) گرفته شود، گوش دار و اطاعت کن!) خیانتکاران به خدا، دین و خلق خدا، در این راستا، تا توانسته‏اند حدیث ساخته‏اند که راه هرگونه حرکت، مخالفت، مبازره و قیام را ببندند. مسلم بن ابى بکره از پدرش از پیامبر نقل کرده است: «فتنه‏هایى پیدا خواهد شد که در آن شخص خوابیده بهتر ا ز نشسته و نشسته بهتر از ایستاده و ایستاده بهتر از رونده و رونده بهتر از کوشش کننده است.» کسى گفت چه دستور مى‏فرمایید. فرمود: «(هر گاه چنین فتنه‏هایى پیش آمد) کسى که شتر یا گوسفند دارد سراغ شتر و گوسفند چرانى و آن کس که زمین کشاورزى دارد سراغ کشاورزى خود برود.» کسى گفت: آنکه شتر و گوسفند و زمینى ندارد چه کند؟ فرمود: «شمشیرش را به سنگى بکوبد و بشکند (که با زمامداران جور مبارزه نکند).» 48
و این چنین ستم پذیرى و سکوت مقابل ستمگر توجیه شده است، تا خواب راحت ستمگران توسط ستمدیدگان آشفته نشده، هر حرکت و مبارزه و قیامى علیه ستم ذبح شرعى گردد. به بیان استاد محمد جواد مغنیه: «بى گمان این گونه احادیث و این گونه سخنان از جانب عالم نمایان قدیم و جدیدى است که آلت دست حاکمان بوده، بنابر اراده و خواست آنها جعل گردیده است، چنانکه قرآن را نیز براى حفظ مصالح زمامداران خودسر ستم پیشه تفسیر مى‏کنند.» 49
برخى مبتنى بر اینکه خروج بر حاکمان ستمگر و مبارزه با پیشوایان تباه کننده دین خدا، سبب اختلاف مسلمانان مى‏شود و جماعت را به تفرقه مى‏کشاند، از اساس، مبارزه و قیام را نفى کرده‏اند و به توجیه ستم پذیرى پرداخته‏اند. برخى نیز با این باور که در صورت نپذیرفتن ستم و با قیام علیه ستمگر، امنیت به ناامنى و آرامش به وحشت و سکون زندگى به تزلزل تبدیل مى‏شود، مبارزه و قیام را مردود دانسته‏اند. شیخ محمد ابوزهره مى‏نویسد: سه امام اهل سنت: «مالک» و «شافعى»و«احمد» مى‏گویند در برابر بیدادگرى زمامداران باید صبر پیشه کرد. و همچنین آورده است که امام احمد حنبل به صراحت قائل است به اینکه باید در برابر ستم، صبر پیشه کرد و سکوت در برابر جور را واجب مى‏داند و از خروج بر ستمگران و کمک به کسانى که علیه ستمگران خروج کرده‏اند نهى کرده و گفته است خروج بر امرا با شمشیر جایز نیست، هر چند که ستمگرى کنند. 50 و نیز مى‏نویسد که در شرح موطأ آمده است ک رأى امام مالک و جمهور اهل سنت بر آن است که اگر حاکم، ستمگرى پیشه کند، اطاعت او بر خروج و قیام بر او سزاوارتر است. 51
نسفى نیز در «شرح العقائد» همین اعتقاد درباره صبر بر اعمال ستمگران و عدم خروج بر آنان را به ابوحنیفه نسبت داده است. با جورى در حاشیه خودش بر «شرح الغزى» و احمد دهلوى در کتاب خود «حجة الله البالغة» و ابن نجیم در «الاشباه و النظائر» و تفتازانى در «شرح جامع المقاصد» و بسیارى دیگر در آثار خود بر عدم خروج بر ستمگر و وجوب صبر برابر ستم و بیداد آنها تصریح کرده‏اند. حتى دهلوى اظهار مى‏کند که خلیفه جز با کفر و انکار ضرورى دین عزل نمى‏شود و به هیچ وجه فسق و ستم و تعددى به حدود شریعت و دریدن حرمتهاى دین آسیبى به خلافت او نمى‏زند. 52 این اندیشه تا بدانجا امتداد یافت که جماعتى از علماى اهل سنت قائل به تصویب «امارة الغلبة» یا «امارة الاستیلاء» شدند. فاجعه‏اى تباه کننده در جهت نابودى دین و هویت انسانى انسان. شیوه‏اى عالمانه براى ستم پذیرى و توجیه استبداد حاکمان بیدادگر. قاضى عبدالجبار معتزلى، متکلم بزرگ اهل سنت مى‏نویسد: «و ربما قالوا بامامة الفاسق المفضول اذا غلب و یجعلونه اماماً للغلبة لا للرضى.» 53 (اهل سنت قائلند به اینکه فاسق مفضول نیز اگر بر مردم مسلط شود و غلبه کند، به دلیل همان تسلط و غلبه‏اش پیشوا محسوب مى‏شود). و برخى براى توجیه «امارةالغلبة» و «انظلام» استدلال کرده‏اند که عبدالله بن عمر پس از واقعه حره و آن همه جنایت در مدینه گفت:
«نحن مع من غَلَب» 54
(ما با کسانى هستیم که غلبه کرده‏اند).
این سخن، در واقع همان سخن جاهلى بود که: «الحق لمن غلب» 55 (حق با آن است که غلبه کرده است). میزان و معیار در حق، غلبه، قدرت و زور است! زور است که تعیین مى‏کند چه چیز حق است و چه چیز باطل! و این همه، خلاف صریح منطق قرآن و سنت و سیره است .
چرا مروجان این گونه احادیث و افکار، آن همه آیات و روایات صریح در نپذیرفتن ستم و عدم تبعیت و اطاعت در معصیت را نادیده گرفته‏اند و چنین حکم داده‏اند؟ چرا عمل پیامبر براى آنان حجت نبوده است؟ چرا با وجود دلایل روشن عقلى و شناختهاى محکم قلبى دست به چنین توجیه‏هایى زده‏اند؟ آیا جز این است که چرخ آسیاى ستم این گونه مى‏چرخد و تا مردم زیر ستم، استحمار نشوند، آسایش لازم براى مستبدان فراهم نمى‏شود؟ آیا جز این است که به اسم مصلحت جماعت، راه خیانت به امت باز شده است و دیانت محکوم مصلحت اندیشى شده است؟ آنها به خوبى مى‏دانستند که:
«لاطاعة لمخلوق فى معصیة الخالق» 56
اطاعت مخلوق در معصیت خالق روا نیست.
و خوب دریافته بودند که:
«انما الطاعة فى المعروف» 57
اطاعت منحصراً در نیکى است .
اما با این همه دست به توجیه استبداد و دریده شدن حرمتها و لگدمال شدن انسانها زدند.
آنها از کدام آیه قرآن دریافته‏اند که باید ستمگران را تبعیت کرد و مخالفت با زمامداران مخالفت با خدا و رسول اوست؟ برخى به آیه زیر تمسک کرده‏اند:
«اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولى الامر منکم.» 58
فرمان ببرید خدا را و فرمان ببرید فرستاده‏اش را و صاحبان امر از خودتان را .
و از آن چنین برداشت کرده‏اند که باید به طور مطلق امرا و حکام را اطاعت کرد. 59
شک نیست که چنین تفسیرى از آیه نه با خود این آیه سازگارى دارد و نه با سایر آیات و روح تعلیمات اسلام. علامه طباطبایى در این باره مى‏نویسد:
«جاى تردید نیست که این اطاعت که در آیه: اطیعوا الله و اطیعوا الرسول، به آن امر شده، اطاعتى مطلق، و بدون قید و شرط است و همین خود دلیل آن است که رسول، امر به چیزى و نهى از چیزى که مخالف حکم خدا باشد نمى‏کند، وگرنه اطاعت وى ناقض اطاعت خدا مى‏شد. و این امر تمام نمى‏شود مگر آن که رسول معصوم باشد این سخن بعینه درباره اولواالامر نیز جریان دارد… با توجه به آنکه در آیه، بین رسول و اولى الامر جمع کرده، و براى هر دو با هم یک اطاعت ذکر کرده است و فرمود: و اطیعوا الرسول و اولى الامر منکم، و اینکه براى رسول امر به معصیت خدا یا اشتباه در حکم محال است، اگر در اولوالامر محال نبود، چاره‏اى نبود جز آنکه قید آن را ذکر نماید و چون قید ذکر نشده است، پس آیه مطلق است و لازمه‏اش آن است که در اولواالامر هم قائل به عصمت شویم، همان طور که درباره رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) قائلیم: بدون هیچ تفاوتى.» 60
امام فخر رازى نیز در ذیل این آیه شریفه مى‏نویسد:
«کسى که خداوند به طور قطع و جزم امر به اطاعتش کرده است حتماً باید معصوم از خطا باشد، زیرا اگر معصوم از خطا نباشد، آن گاه که مرتک اشتباهى مى‏شود، چون خداوند اطاعت او را واجب شمرده، و پیروى از او را در آن اشتباه لازم دانسته است، این به معناى اجتماع امر و نهى در یک فعل با یک اعتبار محسوب مى‏شود که امرى محال است. بنابراین از یک طرف مسلم است که خداوند اطاعت اولواالامر را بدون قید و شرط لازم دانسته. و از طرف دیگر مى‏دانیم هر کسى را که خداوند اطاعتش را به طور قطع لازم دانسته است باید معصوم باشد. پس از این مقدمه نتیجه مى‏گیریم که اولواالامر در این آیه حتماً باید معصوم باشد.» 61

خروج بر زمامداران خودسر و قیام علیه ستم

بنابراین در منطق قرآن کریم اطاعت مطلق و بدون قید و شرط از غیر معصوم معنا ندارد، بلکه بر خلاف آنان که تلاش کرده‏اند راهى براى توجیه استبداد و ستم پذیرى دست و پا کنند، منطق دین، عدم انظلام و خروج بر زمامداران خودسر و قیام علیه ستم است. 62 علامه طباطبایى مى‏نویسد: «در الدرالمنثور در ذیل آیه:
(فان تولوا فانما علیه ما حمّل و علیکم ما حمّلتم) 63
مى‏گوید: ابن جریر، و ابن قانع، و طبرانى، از علقمة بن وائل حضرمى، از سلمة بن یزید جهنى، روایت کرده که گفت:
(یا رسول الله أرأیت ان کان علینا امراء من بعدک یاخذونا بالحق الذى علینا و یمنعونا الحق الذى جعله الله لنا نقاتلهم و نبغضهم؟ فقال النبى صلى الله علیه و آله و سلم: علیهم ما حملوا و علیکم ما حملتم.)
اى رسول خدا بعد از تو تکلیف ما با زمامدارانى که بر ما حکومت مى‏کنند چیست، اگر حقى را که بر گردن ما دارند بگیرند و حقى را که خداوند براى ما بر گردن آنها قرار داده، ندهند؟ آیا مى‏توانیم با آنان پیکار کرده، دشمنشان بداریم؟ رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: آنان مسؤول وظایف خویش و شما مسؤول وظایف خویشید.»، علامه طباطبایى پس از ذکر این حدیث مى‏نویسد: «در همین معنا روایات دیگرى نقل شده است، لکن، هیچ شکى نباید کرد که اسلام با روح احیاى حق و اماته باطلى که در آن هست، هرگز اجازه نمى‏دهد که ستمکاران متجاهر به ستم بر مردم مسلط شوند، و هرگز سکوت و تحمل ظلم و تعدى ستمگران و فاجران را جایز نمى‏داند،و به مردمى که قدرت بر رفع ستم و اصلاح امور را دارند چنین اجازه‏اى نمى‏دهد امروزه در مباحث اجتماعى روشن شده است که استبداد رأى زمامداران و خودسرى آنان در تحکم و زورگویى، بزرگترین خطر و پلیدترین آثار را در اجتماع دارد که یکى از آنها پدید آمدن فتنه‏ها و آشوبها و جنگهاست، زیرا سرانجام مردم در این مقام بر مى‏آیند که ستمگران را به حق و عدل وادارند و همین خود مایه پدید آمدن فتنه‏ها و جنگهاست.» 64 خودسرى زمامداران، اساس بدبختى ملتهاست و پیشوایان حق و عدل نسبت به پیروى از آنان سخت هشدار داده‏اند:
«الا فالحذر من طاعة ساداتکم و کبرائکم! الذین تکبروا عن حسبهم، و ترفّعوا فوق نسبهم، و القوا الهجینة على ربهم، و جاحدوا الله على ما صنع بهم، مکابرة لقضائه، و مغالبة لآلائه، فانهم قواعد أساس العسبیة و دعائم ارکان الفتنة، و سیوف عتزاء الجاهلیة.» 65
زنهار! زنهار! از پیروى و اطاعت بزرگان و رؤسایتان بر حذر باشید. همانها که به واسطه موقعیت خود تکبّر مى‏فروشند، همانها که خویشتن را بالاتر از نسب خود مى‏شمارند و کارهاى نادرست را به خدا نسبت مى‏دهند؛ و به انکار نعمتهاى خدا برخاستند تا به قضایش ستیز کنند و نعمتهایش رانادیده گیرند: آنها پى و بنیان تعصب و ستون و ارکان فتنه و فساد و شمشیرهاى تفاخر جاهلیتند!
سلیم بن قیس هلالى گوید: شنیدم امیر مؤمنان على (علیه السّلام) مى‏فرمود:
«احذروا على دینکم ثلاثة:… و رجلا آتاه الله عز و جل سلطانا قزعم ان طاعته طاعة الله و معصیته معصیة الله و کذب لانه لاطاعة لمخلوق فى معصیة الخالق، لا ینبغى للمخلوق ان یکون حبه لمعصیة الله فلا طاعة فى معصیته ولا طاعة لمن عصى الله، انما الطاعة لله و لرسوله و لولاة الامر، و انما امر الله عزو – جل بطاعة الرسول لانه معصوم مطهّر، لا یأمر بمعصیته و انما امر بطاعة اولى الامر لانهم معصومون مطهرون لا یامرون بمعصیته.» 66
از سه کس بر دین خودتان بترسید!… کسى که خداى عزوجل قدرتى به دست او داده اباشد و او گمان کند که اطاعت او، اطاعت خداست و سرپیچى از فرمان او، سرپیچى از فرمان خداست. در حالى که چنین نیست، زیرإ؛ااّّ فرمانبرى مخلوق در معصیت خالق جایز نیست و نباید چنین کرد، و مخلوق را نزیبد که دلبند گناه شود؛ پس نه در راه معصیت الهى باید از کسى فرمان برد و نه به فرمان شخص گنهکار بایستى درآمد. فقط مى‏بایست از خداوند و فرستاده‏اش و جانشینان او فرمان برد، و اینکه خداوند دستور داده است که فقط از دستورات پیامبر اطاعت شود، براى این است که او معصوم است و پاک، و به نافرمانى خدا دستور نمى‏دهد؛ و اینکه فقط به اطاعت جانشینان او امر کرده است، براى این است که آنان نیز معصومند و پاک و به نافرمانى خدا دستور نمى‏دهند.
امیر مؤمنان (علیه السّلام) در ویژگیهاى زمامدار اسلامى و نقش مردم و در نحوه برخورد با آن که به ناحق ادعا کند و آن که حق را ادا نکند فرموده است:
«ایها الناس، ان احق الناس بهذا الامر اقواهم علیه، و اعلمهم بامرالله فیه. فان شغب شاغب استعتب، فان ابى قوتل و لعمرى، لئن کانت الامامة لا تنعقد حتى یحضرها عامة الناس، فما الى ذلک سبیل، ولکن اهلها یحکمون على من غاب عنها، ثم لیس للشاهد ان یرجع، ولا للغائب ان یختار. الا و انى اقاتل رجلین: رجلا ادعى ما لیس له، و آخر منع الذى علیه.» 67
اى مردم سزاوارترین کس به حکومت قویترین مردم نسبت به آن و داناترین آنها به فرمانهاى خداست، پس اگر آشوبگرى به فتنه‏انگیزى برخیزد، از او خواسته مى‏شود که به حق باز گردد، و اگر امتناع ورزد با او به نبرد باید پرداخت. به جان خودم سوگند اگر قرار باشد امامت و خلافت جز با حضور همه مردم انعقاد نپذیرد، هرگز راهى به سوى آن نتوان یافت (یعنى هیچگاه منعقد نخواهد شد)، بلکه آنها که صلاحیت رأى و نظر دارند حاکم و خلیفه را بر مى‏گزینند و عمل آنها نسبت به سایر مردم نافذ است و بعد از آن نه حاضران حق بازگشت ونه غایبان حق انتخاب دیگرى را دارند. آگاه باشید من با دو کس مى‏جنگم: نخست آن کس که به ناحق ادعا کند و چیزى که حق او نیست بخواهد و دیگر آن کس که از دادن حقى که بر گردن اوست امتناع ورزد.
بدین ترتیب ملاحظه مى‏شود که در سیره نبوى جایى براى انظلام نیست و در برخورد با زمامداران خود سر و پیشوایان ستمگر، آنجا که جاى قیام است، توصیه به قیام شده و آنجا که اوضاع مساعد نیست، باید تلاش کرد تا اوضاع را دگرگون کرد؛ و به طور کلى هیچگاه تکلیف مبارزه، هجرت و جهاد ساقط نمى‏شود، ابن مسعود از رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل کرده است که فرمود:
«… ستکون علیکم ائمة ان اطعتموهم اضلوکم و ان عصیتموهم قتلوکم. قالوا: فکیف نصنع یا رسول الله؟ قال: کونوإ؛آآّّ کاصحاب عیسى نصبوا على الخشب و نشروا بالمناشیر؛ موت فى طاعة خیر من حیاة فى معصیة.»68
در آینده پیشوایانى بر شما حاکم خواهند شد که اگر اطاعتشان کنید، گمراهتان کنند، و اگر سرپیچیشان کنید، کشتارتان کنند. گفتند: اى رسول خدا در چنین اوضاعى چه کنیم؟ فرمود: چون اصحاب عیسى باشید که بردار شدند و به صلیب کشیده شدند و با ارّه تکه تکه شدند(واز عقاید و باورهاى خود دست بر نداشتند). مرگ در اطاعت (خدا) بهتر از زندگى در نافرمانى اوست .
و همین معنا در کلام امیرمؤمنان (علیه السّلام) آمده است. ابو عطاء از آن حضرت نقل کرده است که فرمود:
«کیف انتم و زمان قدا ظلکم، تعطّل فیه الحدود و یتّخذ المال فیه دولا، و یعادى اولیاء الله و یوالى فیه اعداء الله. قلنا: فان ادرکنا ذلک الزمان فکیف نصنع، قال: کونوا کاصحاب عیسى علیه السلام نشروا بالمناشیر و صلبوا على الخشب. موت فى طاعة الله عز و جل خیر من حیاة فى معصیة الله.»69
چگونه‏اید با زمانه تارکى که در آن حدود (خدا) تعطیل شود و مال (مردم) به یغما رود. دوستان خدا، دشمن و دشمنانخدا دوست شمرده شوند. گفتیم: اگر با چنین اوضاع و زمانه‏اى روبرو شویم چه باید بکنیم؟ فرمود: چون اصحاب عیسى (علیه السّلام) باشید که با اره تکه تکه شدند و بردار کشیده شدند(و دست از اعتقادات خود بر نداشتند) که مرگ در اطاعت خدا، از زندگى در نافرمانى او بهتر است .
و براساس همین جهتگیرى ضد ستم است که برترین جهاد در راه خدا مبارزه با پیشوایان ستمگر عنوان شده است:
«افضل الجهاد کلمة عدل عند امام جائر.»70
برترین جهاد سخنى است که براى دفاع از عدالت در برابر پیشواى ستمگرى گفته مى‏شود.
و آن که در این راه کشته شود شهید است؛ چنانکه از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل شده است:
«سیکون علیکم ائمة یملکون ارزاقکم یحدثونکم فیکذبونکم، و یعملون فیسیئون العمل لایرضون منکم حتى تحسنوا قبیحهم و تصدقوا کذبهم فاعطوهم الحق ما رضوابه، فاذا تجاوزوا فمن قتل على ذلک فهو شهید.» 71
بر شما پیشوایانى حکومت خواهند کرد که روزیهاى شما را تصاحب کند و سخنانى به دروغ گویند و کردارى ناشایست کنند. از شما خشنود نشوند مگر آنکه زشتیهایشان را نیک شمارید و دروغهایشان را تصدیق کنید. پس حق را واگذارید تا بدان راضى شوند و چون (از حق) تجاوز کردند (مقابلشان بایستید که) هر کس در این راه کشته شود، شهید است .
بنابراین اگر با زمامداران ستمگر مقابله نشود، آنها همه حیثیت انسانى و ایمانى مردمان را لگدمال مى‏کنند. آنان جز به این راضى نخواهند شد که زشتیهایشان تحسین و دروغهایشان تصدیق گردد و افسادشان، اصلاح قلمداد شود. آنان که خواهان حفظ هویتهاى انسانى و ایمانى خود هستند نباید تن به ستم دهند و پرچم مبارزه علیه ستم را بر زمین گذارند؛ هرگونه که بتوانند باید مقابله کنند. امیر مؤمنان (علیه السّلام) فرمود:
«ایها المؤمنون، انه من رأى عدوانا یعمل به، و منکراً یدعى الیه، فانکره بقلبه فقد سلم و برى‏ء، و من انکربلسانه فقد اجر، و هو افضل من صاحبه، و من انکره بالسیف لتکون کلمة الله العلیا و کلمة الظالمین السفلى، فذلک الذى اصاب سبیل الهدى، و نور فى قلبه الیقین.» 72 اى مؤمنان! هر کس ظلم و ستمى را مشاهد کند و یا کار زشتى که مردم را به سوى آن مى‏خوانند؛ اگر تنها به قلبش آن را انکار کند سلامت را اختیار کرده است و گناهى بر او نیست (به شرط اینکه بیشتر از آن نتواند) و آن کس که با زبان و بیان به مبارزه بر خیزد پاداش الهى خواهد داشت و مقامش برتر از گروه نخست است و آن کس که با شمشیر براى بزرگداشت نام خدا و سرنگونى ظالمان به مبارزه برخیزد، او به راه هدایت راه یافته و بر جاده حقیقى گام گذارده و نور یقین در قلبش تابیده است .
و حسین بن على (علیه السّلام) که تاریخ از خون او رنگ حماسه گرفته است، فرمود:
«ایها الناس، ان رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم قال: من راى سلطانا جائرا مستحلا لحرم الله، ناکثا لعهدالله، مخالفا لسنة رسول الله یعمل فى عبادالله بالاثم و العدوان فلم یغیر علیه بفعل ولا قول کان حقا على الله ان یدخله مدخله.» 73
مردم، رسول خدا(صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: هر کس سلطان ستمگرى را مشاهده کند که حرامهاى خداوند را حلال ساخته، عهد و پیمان الهى را شکسته، با سنت پیامبر مخالفت ورزد، با بندگان خدا با دشمنى و از سر گناه رفتار نماید و بر او با زبان و عمل نشورد و قیام نکند، بر خداوند است که او را با همان ستمگران در یک جایگاه عذاب کند.
اساساً خداوند کسانى را که در راه او و در راه نجات ستمدیدگان، پیکار نمى‏کنند مورد مؤاخذه قرار مى‏دهد. چگونه مى‏توان از عواطف انسانى بهره‏مند بود و نسبت به آنان که در زیر تازیانه ستم خرد مى‏شوند بى اهمیت بود؟ خداوند براساس تحریک عواطف انسانى مسلمانان را به جهاد و پیکار با ستمگران دعوت مى‏کند و به صراحت مى‏فرماید چرا در راه خدا و مظلومان بى دفاعى که در چنگال ستمگران گرفتار شده‏اند مبارزه نمى‏کنید؟ آیا عواطف انسانى شما اجازه مى‏دهد که خاموش باشید و این صحنه‏هاى رقت بار را تماشا کنید؟ 74
«و ما لکم لا تقاتلون فى سبیل الله و المستضعفین من الرجال و النساء و الولدان الذین یقولون ربنا اخرجنا من هذه القریة الظالم اهلها و اجعل لنا من لدنک ولیا و اجعل لنا من لدنک نصیراً»75
چرا در راه خدا و در راه مردان و زنان و کودکانى که (به دست ستمگران) تضعیف شده‏اند پیکار نمى‏کنید؟ همان افراد (ستمدیده‏اى) که مى‏گویند خدایا ما را از این جامعه‏اى که اهلش ستمگرند بیرون ببر و براى ما از طرف خود سرپرست قرار بده. و از براى ما از طرف خود یار و یاورى تعیین فرما.
در منطق دین، دستور داده شده است که با اهل بغى و ستم که حاضر به اصلاح کار خود از راههاى مسالمت‏آمیز
نیستند، مبارزه کنید با ستمگران مقابله کنید تا به حق تن دهند. 76 در خبر محمد بن عمر بن على (علیه السّلام) از پدرش از جدش از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) آمده است که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به على (علیه السّلام) فرمود:
«یا على ان الله تعالى قد کتب على المؤمنین الجهاد فى الفتنة من بعدى کما کتب علیهم الجهاد مع المشرکین معى، فقلت: یا رسول الله و ما الفتنة التى کتب علینا فیها الجهاد؟ قال: فتنة قوم یشهدون أن لااله الا الله، و انى رسول الله و هم مخالفون لسنتى و طاعنون فى دینى، فقلت: فعلام نقاتلهم یا رسول الله و هم یشهدون أن لا اله الا الله و انک رسول الله؟ فقال: على احداثهم فى دینهم، و فراقهم لامرى، و استحلالهم دماء عترتى.» 77
اى على، خداى تعالى جهاد در فتنه را بر مؤمنان مقرر داشته است (واجب کرده) همان طور که جهاد با مشرکین را همراه من بر ایشان مقرر داشت. پس گفتم: اى رسول خدا آن فتنه‏اى که بر ما مقرر شده که در آن پیکار کنیم کدام است؟ فرمود: فتنه گروهى که بر یگانگى خدا و پیامبرى من گواهى مى‏دهند در حالى که با سنت من مخالفت مى‏کنند و از دین من منحرف مى‏شوند. پس گفتم: بر چه (مبنایى و به چه دلیلى) با آنان پیکار کنیم با وجود آنکه بر یگانگى خدا و پیامبرى شما گواهى مى‏دهند. فرمود: بر بدعت آوردنشان در دین و به دلیل جدا شدنشان از دستور من و جایز شمردنشان ریختن خون عترت مرا.
با همین جهتگیریها بوده است که پیشوایان حق، هرگز پرچم مبارزه با ستمگران را در قالب و شکل مناسب هر دوره، زمین نگذاشتند. شیعه و اکثر معتزله قائلند به اینکه اگر راههاى اصلاح بسته شده باشد و با روشهاى مسالمت‏آمیز نشود امور را درست کرد، باید با حکام ستمگر و زمامداران خود سر به مقابله پرداخت. سکوت بر ستم و بیداد جایز نیست و مقابله با آن از اشکال مهم جهاد در راه خداست. 78
استاد هاشم معروف الحسنى در کتاب «الانتفاضات الشیعیة عبر التاریخ» پس از ذکر نمونه‏هایى از روایات فراوانى که در حمایت از خروج بر ستمگران و قیام براى اقامه حق و دفع باطل از جانب ائمه (علیه السّلام) رسیده است، یاد آورى مى‏کند که: «ائمه (علیه السّلام) این قیام کنندگان را پشتیبانى مى‏کردند و مردم را به یارى ایشان در مقابله با ستم و بیداد و طغیان فرا مى‏خواندند، و در همین حال براى آنان آرزو مى‏کردند که با دقت و تامل عمل کنند و کار خود را بى سر و صدا (و در نهایت مخفى کارى) انجام دهند تا (زمینه انتشار و رشد آن فراهم و) مبارزات آنان پر بارتر و گسترده‏تر شود، چنانکه هر کس موضعگیریهاى ائمه (علیه السّلام) را در قبال این قیامها و مبارزات که در طول اعصار (موجب آشفتگى زمامداران خودسر و پریشانى حال آنان مى‏شد) و تخت حاکمان را به لرزه آشکار در مى‏آورد(و سبب تحکیم حق مى‏شد) بررسى و پیگیرى کند این حقیقت بر او مى‏شود.» 79 محمد بن ادریس حلى آورده است که در محضر امام صادق (علیه السّلام) سخن از خروج علویان علیه حاکمان جور و قیام فرزندان راستین آل محمد به میان آمد و آن حضرت فرمود:
«لوددت ان الخارجى من آل محمد خرج و عَلىّ نفقة عیاله.»80
هر آینه دوست دارم که خروج کننده‏اى از آل محمد قیام کند و مخارج خانواده‏اش را بر عهده گیرم.
البته در مواردى، پیشوایان حق، درباره قیامهاى حق طلبانه شیعه سخنانى را از باب تقیه، یا جلوگیرى از افشاى اسرار، یا دور کردن ذهن ستمگران از مبارزان، یا مخفى کردن ارتباطها و حمایتها و امثال اینها گفته‏اند که به معناى نفى اصل مبارزه با ستم و مخالفت با قیامهاى حق طلبانه نیست. 81 این قیامها از موضع نهى از بزرگترین منکر یعنى حکومت جور بوده است، نه از سر خودسرى و دنیاطلبى.
اعتقاد به خروج بر پیشوایان ستمگر و مبارزه با بیدادگرى آنها، اختصاص به شیعه نداشته و چنانکه اشاره شد اکثر معتزله نیز بر این باور بوده‏اند. در این رابطه ابن ابى الحدید معتزلى شارح بزرگ نهج البلاغه آنجا که امیر مؤمنان (علیه السّلام) عمق تباهى قاسطین را بیان مى‏کند و مى‏فرماید: «پس از من خوارج را نکشید (و با آنان جنگ نکنید) زیرا آن کس که در جستجوى حق بوده ولى خطا کرده (و به آن نرسیده است) همچون کسى نیست که در جستجوى باطل بوده و به آن رسیده است» 82
نظر معتزله را در برخورد با پیشوایان ستمگر چنین مى‏آورد: «در نظر اصحاب ما بى گمان خروج بر پیشوایان ستمگر واجب است ؛ و همچنین در نزد اصحاب ما هرگاه شخصى فاسق و متغلب بدون آنکه در شبهه افتاده باشد، (آگاهانه) بر حکومت چنگ زند و بر مصدر قدرت نشیند، جایز نیست که او را براى جنگ با آنان که منسوب به دین هستند و امر به معروف و نهى از منکر مى‏کنند یارى داد، بلکه واجب است آنان را که بر او خروج کرده‏اند یارى داد، هر چند که در عقیده خود دچار شبهه دینى شده، گمراه شده باشند. زیرا آنان از آن پیشوا عادلتر و به حق نزدیکترند» 83 رشید رضا نیز از قول شیخ محمد عبده آورده است که ابو حنیفه در خفا فتواى خروج بر منصور عباسى را داده بود و معتقد بود که خلافت مربوط به علویان است و شوریدن بر حکومت جور را بلامانع مى‏دانست. وى حکومت منصور را غاصبانه مى‏خواند و حاضر نشد منصب قضاوت در حکومت خلفاى عباسى را بپذیرد رشید رضا سپس اضافه مى‏کند که ائمه اربعه اهل سنت همه با حکومتهاى زمان خود مخالف بودند و آنان را شایسته زمامدارى مسلمانان نمى‏دانستند زیرا افراد ظالم و ستمگرى بودند. 84
این سخن که نباید پذیراى ستم شد و در صورت بسته شدن راههاى مسالمت‏آمیز براى اصلاح امور باید بر پیشوایان ستمگر قیام کرد و شکل درست و مناسب مبارزه با آنان را یافت، سخنى است آشنا با وجود انسانها. انسانها به فطرت اولى خود که عشق به کمال مطلق است و به ثبع آن، از هر نقص و ستمى بیزارند و هر کس با رجوع به فطرت خویش در مى‏یابد که نباید تن به ستم دهد مردم باید بدانند که ستمگرى ستمگران حد و مرزى ندارد و اگر به امید گشایشى تن به ستم دهند، تنها بندهاى اسارت را محکمتر کرده‏اند.

پي نوشت :

37- ر.ک: محمدباقر بهبودى، سیره علوى، 1368 ش. صص 33 – 34؛ شرح ابن ابى الحدید، ج 20، ص 24؛ مسند احمد حنبل، ج 5، ص 140؛ مستدرک حاکم، ج 2، صص 226 – 227؛ ج 3، صص 304 – 305؛ تهذیب الکمال، ج 2، ص 270؛ مختصر تاریخ دمشق، ج 4، صص 202 – 203.
38- ر.ک: محمد محمدى الرى شهرى میزان الحکمة، دفتر تبلیغات اسلامى، قم، 1362 ش. ج 1، صص 181 – 183، ج 4، صص 512 – 513؛ بابهاى: «احادیث مجعولة فى وجوب طاعة السلطان» و «احادیث مجعولة لتثبیت امامة ائمة الجور».
39- ر.ک: صحیح مسلم، تحقیق و تعلیق الدکتور موسى شاهین لایش، الدکتور احمد عمر هاشم، الطبعة الاولى، مؤسسة عزالدین، بیروت، 1407 ق. ج 4، صص 122 – 123.
40- صحیح مسلم بشرح النووى، ج 12، ص 233 ؛ کنزالعمال، ج 6، صص 52 و 64.
41- صحیح مسلم ، ج 12، ص 224 ؛ کنزالعمال، ج 6، صص 50، 62 و 63.
42- صحیح مسلم ، ج 12، ص 235 ؛
43- صحیح مسلم ، ج 12، ص 226 ؛ کنزالعمال، ج 6، ص 49.
44- صحیح مسلم ، ج 12، ص 238 ؛ کنزالعمال، ج 6، ص 52.
45- کنزل العمال، ج 6، ص 54.
46- همان، ص 4.
47- همان.
48- صحیح مسلم، ج 12، ص 238.
49- «مسلم بن ابى بکرة عن ابیه ابو داود سلیمان بن الاشعث السجستانى، سسن ابى داود، الطبعة الاولى، مطبعة الحلبى، مصر، 1371 ق. ج 2، ص 415؛ امثال این حدیث فراوان است حتى توصیه شده است که اگر کسى داخل خانه شما شد و دست دراز کرد که شما را بکشد، اجازه دهید این کار را بکند و واکنشى نشان ندهید و چون فرزند آدم (هابیل) برخورد کنید! ر.ک: همان، و نیز: کنزالعمال، ج 11، صص 108 – 113؛ صحیح البخارى، ج 9، ص 681.
50- الشیعة و الحاکمون، الطبعة الخامسة، دارو مکتبة الهلال، دارالجواد، بیروت. 1981 م. ص 25.
51- تاریخ المذاهب الاسلامیة، دارالفکر العربى، قاهره ج 1، صص 110 – 111؛ و نیز ر.ک: مسائل الامام احمد بن حنبل روایة ابنه عبدالله بن احمد، تحقیق زهیر الشاویش، الطبعة الثالثة، المکتب الاسلامى، 1408 ق. ص 257.
52- همان، ص 111.
53- ر.ک: هاشم معروف الحسنى، الانتفاضات الشیعیة عبر التاریخ، دارالکتب الشعبیّة، بیروت، ص 98.
54- المغنى فى ابواب التوحید و العدل، تحقیق الدکتور عبدالحلیم محمود، الدکتور سلیمان دنیا، مراجعة الدکتور ابراهیم مدکور، باشراف الدکتور طه حسین، الدار المصریة للتألیف و الترجمة، الجزء المتمم العشرین، القسم الاول، ص 259.
55- القاضى أبى یعلى محمد بن الحسین الفراء، الاحکام السلطانیة، ص 23.
56- به بیان کتاب الهى از زبان فرعونیان: «و قد افلح الیوم من استعلى.» (امروز آن کس که غلبه و برترى یابد او فیروزى یافته است). قرآن، طه /64.
57- تنبیه الخواطر، ج 1، ص 51؛ نهج‏البلاغه، حکمت 165؛ النهایة فى غریب الحدیث و الاثر، ج 3، ص 142؛ کنز العمال، ج 6، ص 67؛ محمد رشید رضا، تفسیر المنار، الطبعة الثانیة، دارالمعرفة، بیروت، ج 5، ص 181؛ الخصال، ج 1، ص 139؛ بحارالانوار، ج 75، ص 337؛ مسند احمد حنبل، ج 1، ص 31 (لاطاعة لمخلوق فى معصیة الله) ؛ تاریخ المذاهب الاسلامیة، ج 1، ص 112.
58- صحیح مسلم، ج 12، ص 227؛ کنزالعمال، ج 6، ص 50؛ تفسیر المنار، ج 5، ص 181؛ مسند احمد حنبل، ج 1، ص 94.
59- قرآن، نساء /59.
60- ر.ک: تفسیر المنار، ج 5، ص 181.
61- المیزان فى تفسیر القرآن، ج 45، صص 389 و 391.
62- التفسیر الکبیر، ج 10، ص 144.
63- ر.ک:میزان الحکمة، ج 1، صص 185 – 186: «وجوب الخروج على ائمة الجور».
64- «قل اطیعوا الله و اطیعو الرسول فان تولوا فانما علیه ما حمل و علیکم ما حملتم و ان تطیعوه تهتدوا و ما على الرسول الا البلاغ المبین» (بگو خدا را اطاعت کنید و رسولش را اطاعت کنید، چه اگر از اطاعت آندو سر بتابید فقط تکلیف خود را انجام نداده‏اید، و به او ضررى نرسانده‏اید، چه او مکلف به تکلیف خویش است و شما مکلف به تکلیف خویش، اگر اطاعت او کنید هدایت یابید و بر عهده پیامبر وظیفه‏اى جز ابلاغ آشکار نیست) قرآن، نور /54.
65- المیزان فى تفسیر القرآن، ج 15، ص 158.
66- نهج البلاغه، خطبه 192.
67- الخصال، ج 1، ص 139؛ بحارالانوار، ج 75، صص 337 – 338.
68- نهج البلاغه، خطبه 173.
69- کنزالعمال، ج 1، ص 216.
70- القاضى أبى عبدالله محمد بن سلامة القطاعى، دستور معالم الحکم و مأثور مکارم الشیم من کلام امیرالمؤمنین على بن أبى طالب کرم الله وجهه، مطبعة السعادة، مصر، 1332 ق. (افست) صص 113 – 114؛ نهج‏السعادة، ج 2، ص 639.
71- کنزالعمال، ج 3، ص 78؛ نهج البلاغه، حکمت 374؛ مستدرک الوسائل، ج 12، ص 188؛ تنبیه الخواطر، ج 2، ص 12؛ مسند الشهاب، ج 2، ص 247؛ کنزالعمال، ج 3، ص 64؛ الفردوس بماثور الخطاب، ج 1، ص 358؛ دلیل الفالحین، ج 2، صص 288 – 289؛ الجامع الصغیر، ج 1، ص 187؛ فیض القدیر، ج 2، ص 30؛ تاریخ المذاهب الاسلامیة، ج 1، ص 72 .113- کنزالعمال، ج 6، ص 67.
73- تاریخ الطبرى، ج 6، ص 357؛ نهج‏البلاغه، حکمت 373؛ و نیز ر.ک: البیان و التعریف، ج 2، ص 215.
74- تاریخ الطبرى، ج 5، ص 403؛ انساب الاشراف، ج 3، ص 171؛ الکامل فى التاریخ، ج 4، ص 48؛ فتوح ابن اعثم، ج 5، ص 144؛ مقتل خوارزمى، ج 1، صص 234 – 235.
75- ر.ک: تفسیر نمونه، ج 4، صص 9 – 10.
76- قرآن، نساء /75.
77- ر.ک: جواهر الکلام، ج 21، صص 322 – 324؛ الانتفاضات الشیعیة عبر التاریخ، ص 101.
78- مجالس ابن الشیخ، ص 40؛ وسائل الشیعة، ج 11، ص 61؛ جواهر الکلام، ج 21، ص 326.
79- ر.ک: الانتفاضات الشیعیة عبر التاریخ، ص 100.
80- همان، ص 34.
81- وسائل الشیعة، ج 11، ص 39؛ الانتفاضات الشیعیة عبر التاریخ، ص 34.
82- ر.ک: الکافى، ج 2، صص 217 – 226؛ وسائل الشیعة، ج 11، صص 459 – 498؛ التبیان فى تفسیر القرآن، ج 2، ص 435؛ مجمع البیان، ج 1، ص .430
83- نهج البلاغه، کلام 61.
84- شرح ابن ابى الحدید، ج 5، صص 78 – 79.

ادامه دارد …..
/س