منظور از «علوم قرآنى» چيست؟
 

«علوم قرآنى» اصطلاحى است درباره مسائلى مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن; فرق اين رشته با «معارف قرآنى» آن است كه علوم قرآنى بحثى بيرونى است و به درون و محتواى قرآن از جنبه تفسيرى كارى ندارد; امّا «معارف قرآنى» كاملا با مطالب درونى قرآن و محتواى آن سروكار داشته، يك نوع تفسير موضوعى به شمار مى رود;[1] نظير خداشناسى، جهان شناسى، انسان شناسى، نبوت، امامت، معاد، اخلاق و … ; به عبارت ديگر، «علوم قرآن» شامل مجموعه اى از علوم و معارف مربوط به قرآن است كه به طور خاص در خدمت فهم قرآن مى باشد; مانند: علم رسم، علم قرائات، علم اسباب النزول و …
قيد به طور خاص، علومى را كه مختص به قرآن نيست، ولى مقدمه فهم قرآن است، مانند: صرف و نحو، از تعريف بيرون مى كند. اصطلاح علوم قرآنى در قرن پنجم و ششم پديد آمد و علم تفسير كه تا آن زمان، علمى از علوم قرآنى به شمار مى آمد از آن جدا شد.[2]

در حوزه علوم قرآنى چند علم وجود دارد؟ كدام يك، مورد نياز جامعه كنونى است؟
 

مباحث طرح شده در حوزه علوم قرآنى بسيار است. جلال الدين سيوطى در دائرة المعارف علوم قرآنى خويش به نام الاتقان فى علوم القرآن، هشتاد مبحث را مطرح كرده است. در يك تقسيم بندى كلى، مهم ترين مباحث علوم قرآنى عبارت است از:
تاريخ قرآن (وحى، نزول، تدوين و جمع آورى قرآن و قرائات)، تحريف ناپذيرى، اعجاز و تحدّى، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، تأويل و تفسير. در اين ميان برخى مباحث، مانند وحى شناسى و نزول قرآن شناخت وجوه اعجاز قرآن و تحريف ناپذيرى از اهميّت ويژه اى برخوردار است; زيرا الهى بودن قرآن را اثبات نموده، زمينه تقويت اعتقاد و اعتماد و در نهايت، ايمان راسخ را فراهم مى سازد.

راه هاى آشنايى با علوم قرآنى
براى آشنايى با مباحث قرآنى، مطالعه چه كتاب هايى لازم است؟
 

مباحث قرآنى شامل علوم قرآنى و معارف قرآن است.
مهم ترين كتاب هايى كه ما را در سطح مقدماتى با علوم قرآنى آشنا مى كند عبارت اند از: قرآن در اسلام[3]، درسنامه علوم قرآنى (سطح 1)[4] و آموزش علوم قرآنى[5] است. و در سطح متوسط: درسنامه علوم قرآنى (سطح 2)[6]، علوم قرآنى[7]، علوم قرآن[8] تاريخ قرآن[9] و پژوهشى در تاريخ قرآن كريم[10].
برخى كتاب هاى مرجع در علوم قرآنى عبارتند از: البرهان فى علوم القرآن[11]، الاتقان فى علوم القرآن[12]، التمهيد فى علوم القرآن[13]، و علوم القرآن عند المفسرين[14] .
مهم ترين كتاب ها درباره معارف قرآن عبارتند از: تفسير الميزان[15]، تفسير نمونه[16]و … و تفسيرهاى موضوعى مانند: پيام قرآن[17]، منشور جاويد[18]، و تفسيرهاى موضوعى استاد آية الله جوادى آملى.

معناى قرآن
قرآن به چه معنا است؟
 

درباره لفظ «قرآن» چند معنا گفته شده است:
1. قرآن بر وزن «غُفران»، مصدر و از مادّه (قرأ) گرفته شده; به معناى خواندن است (مانند: قرائتُ الكتاب: كتاب را خواندم). در اين فرض، قرآن به معناى اسم مفعول (مقروء = مقروٌ: تلاوت شده) به كار رفته است. (نظر عبدالله بن عباس و لحيانى)[19] 2. قرآن مصدر و از (قرُء=قرى) گرفته شده و به معناى جمع كردن است (مانند: قرأت الماء فى الحوض: آب را در حوض جمع كردم) و اين نام، بدين جهت است كه قرآن، ثمرات و نتايج كتب آسمانى پيشين را در خود جمع دارد و يا به اين دليل است كه سوره ها و آيات، اوامر، نواهى، قصص، و … در آن جمع شده است (نظر قتاده، ابن اثير و زجاج)[20] 3. قرآن، از مادّه قرن مشتق شده و به معناى ضميمه كردن چيزى به چيز ديگر است و چون آيات و سور آن به يك ديگر نزديك و مقرون به گونه اى خاص به هم مرتبطند، به آن قرآن مى گويند. (نظر اشعرى); بنابراين نظريه، قرآن مهموز خوانده نشده، و نون جزء حروف اصلى كلمه است.
4. قرآن مشتق از (قرائن) و قرائن جمع قرينه است; چرا كه آيات قرآن بعضى قرينه و مؤيد بعضى ديگر است و بعضى، برخى ديگر را تفسير و تصديق مى كند و به هم شباهت دارد. (نظر فرّاء) بنابراين نظريه هم قرآن مهموز خوانده نمى شود و نون جزء حروف اصلى كلمه است.[21]

اسامى و صفات قرآن
آيا مى توان فهرستى دقيق و كامل از اسامى و صفات قرآن ارائه داد؟
 

قرآن و مصحف (نامى كه بشر بر قرآن نهاده است)، اسم هاى عَلَم قرآن است. اين گونه اسم ها به آوردن قرينه نياز ندارد و ذهن مخاطب را به مسمّاى خود رهنمون مى كند.
عناوين ديگرى كه در قرآن، به طور يقين به صورت اسم براى آن مطرح شده عبارت است از: تنزيل، كتاب، فرقان و ذكر.
از ميان صفات قرآن، مشهورترين آنها در خود قرآن عبارتند از: احسن الحديث، بشير، بصائر، بلاغ، بيان، حكيم، مبارك، ذى الذكر، شفاء، عربى، عزيز، الحكيم، العظيم، كريم، مبين، المجيد، قيّم، متشابه، مثانى، مجيد، نذير.
صفات ديگرى نيز در نهج البلاغه و صحيفه سجاديه و ديگر كتب روايى براى قرآن آورده شده كه جز مواردى مانند ربيع القلوب، معمولا از نام هاى قرآنى استفاده شده و يا مشابه آن است.

فرقان يعنى چه؟
 

«فرقان» در اصل، مصدر به معناى فرق گذاردن است; ليكن در قرآن به معناى اسم فاعلى يعنى فارق و جداكننده به كار رفته و در بسيارى از موارد مى توان آن را به معناى جدا كننده حق از باطل گرفت.[22] فرقان در برخى روايات به آيات محكم اطلاق شده، ولى قرآن همه آيات را شامل است.[23] گفتنى است كه اين وصف از زبان پيامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) درباره حضرت على(ع) نيز به كار رفته است، زيرا آن بزرگوار در قيامت، جدا كننده مؤمنان از كافران و بهشتيان از دوزخيان خواهد بود.[24]

فرق كتاب مبين و امّ الكتاب را بيان كنيد.
 

مقصود از كتاب مبين در آيه دوم سوره زخرف اين است كه حقايق قرآن آشكار، مفاهيمش روشن، دلايل صدقش نمايان و راه هاى هدايتش واضح و مبين است.
«و إِنَّهُ فى أُمِّ الْكِتـبِ».[25] «امّ» در لغت به معناى اصل و اساس هر چيزى است و «امّ الكتاب» به معناى كتابى است كه اصل و اساس همه كتاب هاى آسمانى است و همان لوحى است كه نزد خداوند از هرگونه تغيير و تبديل و تحريفى محفوظ است و همان كتاب علم پروردگار است كه همه حقايق عالم و حوادث آينده و گذشته و همه كتاب هاى آسمانى در آن درج شده است.[26] پس منظور از «امّ الكتاب»، لوح محفوظ و مقصود از «كتاب مبين»، صفتى از اوصاف قرآن است.

عربى بودن قرآن
چرا قرآن به زبان عربى نازل شده است؟
 

نزول قرآن به زبان عربى با توجّه به عرب زبان بودن خود پيامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و مخاطبان اوليه قرآن، امرى طبيعى به نظر مى رسد و اگر قرآن به زبانى ديگر نازل مى شد سؤال مى شد با اين كه مخاطبان نخستين آن عرب زبان بودند، چرا به عربى نازل نشد؟ چنان كه قرآن كريم مى فرمايد: اگر اين قرآن را به زبان عجمى (غيرعربى) مى فرستاديم مى گفتند: چرا آياتش روشن و آشكار نيست؟ آيا كتاب عجمى بر پيامبرى كه خودش عرب است نازل مى شود؟[27] بنابراين، طبيعت امر اقتضا مى كرد كه قرآن به زبان عربى نازل شود.[28] خود قرآن هم با توجه به اين نكته مى فرمايد: (وَ لَوْ نَزَّلْنَـهُ عَلَى بَعْضِ الاَْعْجَمِينَ * فَقَرَأَهُ عَلَيْهِم مَّا كَانُواْ بِهِ مُؤْمِنِين)[29]; و اگر آن [قرآن] را بر برخى از غيرعرب زبانان نازل مى كرديم و [پيامبر] آن را بر ايشان مى خواند به آن ايمان نمى آوردند.
بديهى است وقتى آيين و دين اسلام مى توانست موفق شود و در تمام جهان گسترش يابد كه نخست در منطقه بعثت پيامبر(صلّی الله علیه و آله و سلّم) ـ كه عرب زبان بودند ـ پذيرفته شود و عرب ها به آن ايمان آورند، آن گاه از سوى همين مؤمنان در تمام جهان منتشر شود.
(وَ مَآ أَرْسَلْنَا مِن رَّسُول إِلاَّ بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُم)[30]; هيچ رسولى را نفرستاديم مگر به زبان قوم خودش تا اين كه خوب و روشن پيام را به آنهابرساند.

پی نوشت ها :
 

[1] محمدهادى معرفت، علوم قرآنى، ص 7.
[2] سيد على كمالى دزفولى، شناخت قرآن، ص 28; محمد هادى معرفت، التمهيد فى علوم القرآن، مقدمه ج 8.
[3] علامّه سيد محمد حسين طباطبايى.
[4] حسين جوان آراسته.
[5] محمد هادى معرفت.
[6] حسين جوان آراسته.
[7] محمدهادى معرفت.
[8] محمد باقر سعيدى روشن.
[9] محمود راميار.
[10] سيدمحمد باقر حجتى.
[11] محمد بن عبداللّه زركشى
[12] جلال الدين سيوطى.
[13] محمد هادى معرفت.
[14] به كوشش محققان «مركز فرهنگ و معارف قرآن كريم».
[15] علامّه سيد محمد حسين طباطبائى.
[16] زير نظر ناصر مكارم شيرازى.
[17] همان.
[18] جعفر سبحانى.
[19] ابن منظور، لسان العرب، ج 11، ص 79; راغب اصفهانى، مفردات الفاظ القرآن، ص 669 .
[20] علامه شرتونى، اقرب الموارد، ج 2، ص 977; مفردات الفاظ القرآن; ابن فارس، معجم مقاييس اللغة، ج 5 ، ص 78.
[21] عبدالله زركشى، البرهان فى علوم القرآن، ج 1، ص 278; محمود راميار، تاريخ قرآن، ص 14 ـ 18.
[22] ر.ك: راغب اصفهانى، مفردات الفاظ القرآن، ص 63 ـ 64 .
[23] كلينى، كافى، ج2، ص630 ، ح11. (كتاب فضل القرآن، باب النوادر).
[24] شيخ صدوق، عيون اخبار الرضا، ج1، ص9; قندوزى، ينابيع المودة، ج1، ص455 و ج2، ص402; محمد كراجكى، كتاب التعجب، ص35.
[25] زخرف، آيه 4.
[26] ناصر مكارم شيرازى وهمكاران، تفسير نمونه، ج 21، ص 7 ـ 9; الميزان، ج 18، ص 83 ـ 84 .
[27] فصّلت، آيه 24.
[28] محمدتقى مصباح يزدى، معارف قرآن، ج 6 ; همو، قرآن شناسى، ج 1، ص 98.
[29] شعراء، آيه 198 ـ 199.
[30] ابراهيم، آيه 4.
 

منبع:مرکز فرهنگ و معارف قرآن
/خ