تفاسير و روايات شيعه

تفاسير

طبرسي در ذيل آيه‏ي کريمه‏ي «لن تنالوا البر حتي تنفقوا مما تحبون» (68) مي‏نويسد:
اصل «بر» از سعه و گستردگي است و «بر» به معناي خشکي نيز از همين ماده است و فرق آن با خير اين است که: بر نفعي است که با قصد و اراده به ديگري برسد، اما خير، نفع واصل به ديگري است هر چند از روي سهو باشد.
وي انفاق را در آيه‏ي کريمه داراي معنايي عام و گسترده مي‏داند که شامل وقف هم مي‏شود و مي‏نويسد: قضيه‏ي وقف ابوطلحه‏ي انصاري بوستانش را و تصدق زيد بن حارثه اسب مورد علاقه‏اش را و… به دنبال نزول اين آيه‏ي کريمه رخ داده است (69)

روايات‏

1-امام صادق عليه‏السلام فرمود: «ست خصال ينتفع بها المؤمن، من بعد موته: ولد صالح يستغفر له و مصحف يقرأ فيه و قليب يحفره و غرس يغرسه و صدقة ماء يجريها…) (70) «شش خصلت است که انسان بعد از مرگش از آنها بهره مي‏برد؛ فرزند صالحي که برايش استغفار کند، قرآني که قرائت شود، چاهي که (براي استفاده‏ي مردم) حفر کند، درختي که بنشاند، (قنات يا) چشمه‏اي که جاري سازد…»
2-امام صادق عليه‏السلام: «خير ما يخلفه الرجل بعده ثلاثة: ولد بار يستغفر له و سنة خير يقتدي به فيها و صدقة تجري من بعده» (71) «بترين بازمانده‏هاي انسان پس از او سه چيز است: نيکوکاري که برايش آمرزش بخواهد، شيوه‏ي نيکويي که از آن پيروي شود و صدقه‏ي جاريه‏اي که از او بازماند».
3-امام صادق عليه‏السلام: «ليس يتبع الرجل بعد موته من الاجر الا ثلاث خصال: صدقة
اجرها في حياته فهي تجري بعد موته الي يوم القيامة و صدقة موقوفة لا تورث….» (72): «بعد از مرگ انسان، بجز سه خصلت، هيچ پاداشي در پي او نخواهد بود (برايش سود نخواهد داشت):
الف -صدقه‏اي که در زمان حياتش جاري ساخته است که تا روز قيامت جريان دارد.
ب -صدقه‏ي موقوفه‏اي که ارث برده نمي‏شود و…».
4-امام باقر عليه‏السلام از آباي بزرگوارش نقل کرده است: رسول خدا صلي الله عليه و آله به مردي برخوردند که در باغي براي خود درختي مي‏کاشت، حضرت ايستاد و به او فرمود: دوست نداري تو را به درختي راهنمايي کنم که از حيث پاکيزگي ميوه و… مستحکمتر و با دوام‏تر از اين درخت باشد؟ عرض کرد: بلي اي رسول خدا! پدر و مادرم به قربانت! حضرت فرمود: هر صبح و شام بگو: سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر… (رسول خدا صلي الله عليه و آله در واقع بدين وسيله وي را به انفاق و تصدق تشويق فرمود) آن مرد عرض کرد: اي رسول خدا، من شما را گواه مي‏گيرم که اين باغ من از اين به بعد به عنوان صدقه‏ي مقبوضه (برگشت ناپذير) براي مسلمانان فقيري که در «صفه» زندگي مي‏کنند، خواهد بود. به دنبال اين عمل آيه‏ي کريمه نازل شد: «فاما من اعطي و اتقي و صدق بالحسني فسنيسره لليسري» (73): «اما هر کس عطا و احسان کرد و خداترس شد و به نيکويي تصديق کرد، ما هم البته کار او را سهل و آسان مي‏گردانيم» (74)
مسأله‏ي جايگاه و اهميت وقف از ديدگاه اماميه در مبحث «تاريخچه‏ي وقف» روشنتر خواهد شد.

تفاسير و روايات اهل سنت

تفاسير

غالب مفسران از جمله قرطبي (75)، سيوطي(76) ، فخر رازي (77) سيد قطب (78) و… در ذيل آيه‏ي
کريمه: «لن تنالوا البر حتي تنفقوا مما تحبون» (79) ضمن نقل داستان وقف و تصدق ابوطلحه‏ي انصاري و زيد بن حارثه به بيان اهميت مسأله‏ي وقف پرداخته‏اند.
رشيد رضا در ذيل همين آيه‏ي کريمه بعد از ذکر داستان ابوطلحه و زيد بن حارثه مي‏نويسد: منظور از انفاق در اين آيه، غير از زکات است، زيرا در زکات شرط نيست که آنچه پرداخت مي‏شود از چيزهايي باشد که مورد محبت و علاقه‏ي پرداخت کننده است، بلکه به عکس، از عاملان زکات خواسته شده تا از کرايم اموال مردم بپرهيزند و اموال مورد علاقه‏ي آنها را درخواست نکنند (80)
قبل از وي، فخر رازي نيز در مقام بيان اختصاص آيه به غير از زکات اين چنين استدلال کرده است (81) البته چون فخر رازي مقدم بر رشيد رضا است ممکن است. اين مطلب را رشيد رضا از وي گرفته باشد.

روايات

1-عن ابي‏هريرة عن النبي صلي الله عليه و آله قال: «اذا مات الانسان انقطع عنه عمله الا من ثلاثة: صدقة جارية او علم ينتفع به او ولد صالح يدعو له». اين حديث بجز در صحيح بخاري 50 در ديگر صحاح اهل سنت نيز آمده است (82)
2-از جابر بن عبدالله روايت شده است که:
«لم يبق احد من اصحاب رسول الله صلي الله عليه و آله ممن له مقدرة الا وقد وقف» (83) «هيچ يک از اصحاب رسول خدا صلي الله عليه و آله نبود که توانايي داشته باشد مگر اين که (مالي را) وقف کرده بود.»
3-ابن‏حسام هندي در کنزالعمال مي‏نويسد: به طور کلي خداوند روحيه‏ي ايثار و انفاق و سخاوت را دوست دارد و وقف، خود شاخه‏اي مهم از سخاوت (و انفاق) است. آن گاه حديث زير را از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل کرده است که در اولين خطبه‏ي خود فرمود:
ي مردم! همانا خداوند اسلام را به عنوان دين براي شما برگزيده است پس بياييد با سخاوت و حسن خلق به نيکويي اسلام را همراهي کنيد. همانا! سخاوت درختي است از بهشت که شاخه‏هايش در دنياست، و از شما هرکس سخاوتمند باشد هميشه به يکي از اين شاخه‏ها متصل است تا به بهشت در آيد… (84)
4-ابن‏حجر عسقلاني در ذيل حديث نبوي صلي الله عليه و آله در صحيح بخاري: علي کل مسلم صدقة، قالوا: يا نبي الله فمن لم يجد؟ قال: يعمل بيده فينفع نفسه و يتصدق، قالوا: فان لم يجد؟ قال يعين ذا الحاجة الملهوف، قالوا: فان لم يجد؟ قال: فليعمل بالمعروف و ليمسک عن الشر فانها له صدقة. (رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود:) «بر هر مسلماني صدقه (واجب) است، گفتند:اي پيامبر خدا! کسي که مالي نيابد؟ فرمود: با دست خود کار کند، خودش بهره برد و تصدق هم بنمايد. گفتند اگر نتواند؟ فرمود: انسان نيازمند گرفتاري را کمک کند. گفتند: اگر نتوانست؟ فرمود: به نيکي رفتار کند و از کارهاي شر بازايستد، که همين براي او صدقه است»، مي‏نويسد:
از اين حديث برمي‏آيد که بايد با مال يا غير آن با خلق خدا مهربان بود، و نيز اين مطلب استفاده مي‏شود که: صدقه و انفاق از کساني که توانايي دارند از بقيه‏ي کارها در حق ديگران افضل است و مردم نيز از لفظ صدقه همان اعطا و انفاق را فهميدند که پرسيدند: کسي که ندارد (چه کند)؟ (85)
/خ