چکیده

جهاد، ایثار و شهادت از مهم‌ترین ارزش‌های انقلاب اسلامی ایران بوده است. باور مردم به این ارزش‌ها کارکرد مهمّی در خلق حماسه‌های شگفت‌انگیز در دوران انقلاب و سال‌های جنگ تحمیلی داشته است. در سال‌های پس از جنگ نگرش مثبت مردم نسبت به امکان تحقق آرمان‌های انقلاب و به تبع آن گرایش به نادیده گرفتن منافع فردی و از خودگذشتگی در پاسداری از آرمان‌های انقلاب آسیب دیده است. در این مقاله، این فرضیّه مورد بررسی قرار گرفته که کاهش باور و اعتماد میان مردم و دولت و افزایش عدم اطمینان در روابط مردم با یکدیگر به ارزش‌هایی چون ایثار و فداکاری لطمه زده است. به همین جهت با استفاده از نظريّة سرمایة اجتماعی به بررسی علل تحوّل در نگرش و ارزش‌های مردم پرداخته شده است. در این تحقیق با بررسی مطالعات تجربی گذشته و انجام پژوهش میدانی در شهر بابلسر از طریق ارزیابی میزان اعتماد به خانواده، نهادهای بخش عمومی و عمل‌کرد بخش خصوصی و روابط اقتصادی مردم با یکدیگر، نشان داده شده است که سرمایة اجتماعی در سال‌های پس از جنگ کاهش یافته و بر گرایش مردم به ایثار و از خودگذشتگی تأثير منفی گذاشته است.

1. مقدّمه

از ارزش‌های مهمّی که انقلاب اسلامی ایران همواره بر آن تأكيد داشته، جهاد، ایثار و شهادت است. باور مردم به این ارزش‌ها، کارکرد مهمّی در فرایند انقلاب اسلامی داشته و در زمینه‌سازی بسیج فراگیر توده‌ای و آماده شدن مردم جهت فداکاری و جانبازی برای انقلاب نقش مهمّی ایفا نموده است. مطالعة علل مشارکت فراگیر توده‌ای و ایثار و از خودگذشتگی مردم در جریان انقلاب
اسلامی ایران از موضوعاتی است که همیشه مورد توجّه محقّقان قرار گرفته است.
گرایش به ایثار و فداکاری را می‌توان از طریق نظريّة سرمایة اجتماعی نیز مورد بررسی قرار داد. سرمایة اجتماعی از مفاهیم نوینی است که در بررسی‌های اقتصادی و اجتماعی به نحو وسیعی مورد استفاده قرار گرفته است. سرمایة اجتماعی، شامل اطّلاعات، اندیشه‌ها، راهنمایی‌ها، فرصت‌های کسب و کار، پشتیبانی، خیرخواهی، اعتماد و همکاری است. سرمایة اجتماعی در دل شبکه‌های روابط قرار گرفته است و ماهیّتی زاینده و مولّد دارد و دست‌یابی به اهداف را تسهیل می‌کند؛ در عین حال عدم اطمینان و بی‌باوری، سرمایة اجتماعی را کاهش می‌دهد و بر گرایش به فداکاری در جهت دست‌یابی به اهداف جمعی آسیب می‌رساند.
در این مقاله با بهره‌گیری از نظريّة سرمایة اجتماعی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. برای این منظور از نتایج نظرسنجی انجام‌شده به وسيلة وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در مورد ارزش‌ها و باورهای ایرانیان، آمارهای مربوط به انحرافات اجتماعی در فاصلة سال‌های 81ـ 1365 استفاده به عمل آمده است. به علاوه برای برآورد میزان اعتماد دانشجویان به اعضای خانواده، دوستان، نهادهای بخش عمومی و عمل‌کرد بخش خصوصی تحقیق میدانی در میان دانشجویان دانشگاه مازندران و گروهی غیر دانشجو (به عنوان گروه کنترل) انجام شده است تا به این سئوال پاسخ داده شود که آیا اعتماد، همکاری و گرایش به از خودگذشتگی و ایثار در جامعه آسیب دیده است.
این مقاله از پنج قسمت تشکیل می‌شود. قسمت اوّل به مقدّمه و بیان موضوع مقاله پرداخته است. قسمت دوم به مروری اجمالی بر نظريّة سرمایة اجتماعی اختصاص یافته و نقش دولت در انباشت سرمایة اجتماعی را بررسی کرده است. در قسمت سوم، تحوّل در انباشت سرمایة اجتماعی در ایران مورد مطالعه قرار گرفته است. در این قسمت نتایج مطالعات تجربی انجام شده به وسيلة وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بارة ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان و دیگر پژوهش‌های مرتبط تجزیه و تحلیل شده است. قسمت چهارم به ارائة نتایج انجام تحقیق میدانی در شهرستان بابلسر اختصاص یافته و نتایج به دست‌آمده با سایر مطالعات تجربی مقایسه شده است. در قسمت پایانی جمع‌بندی مطالب و پیشنهادهاي مطرح گردیده است.

2. سرمایة اجتماعی

سرمایة اجتماعی مجموعه‌ای از قوانین و مقرّرات و عادات و ارزش‌های اجتماعی و قواعد رفتاری است که در جامعه مستقر و بر مناسبات اجتماعی مردم حاکم است. نقش سرمایة اجتماعی در کردار مردم یک جامعه همانند عامل هماهنگی بین سلول‌های بدن انسان است که تعامل و همکاری بین افراد جامعه را تسهیل می‌کند. سرمایة اجتماعی همانند سایر اشکال سرمایه مولّد است؛ یعنی، تحقّق اهداف معیّنی را که در نبودش محقّق نمی‌شوند، امکان‌پذیر می‌گرداند. هیچ فردی به تنهایی مالک این سرمایه نیست. سرمایة اجتماعی، دارای دو جزء اعتماد و پیوند است که با تقویت آن فرایند توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تسهیل می‌شود (کوپر و دیگران، 1999).
سرماية اجتماعي، مجموعه‌اي از نهادها، روابط و ارزش‌های حاكم بر كنش افراد مي‌باشد. اعتماد بین اشخاص، شبکه‌ها و سازمان‌های اجتماعی بر کارکرد جامعه تأثير می‌گذارد. در عین حال محیط و شرایط اجتماعی به کنش‌های اشخاص شکل می‌دهد؛ سمت و سوی آن‌ها را عوض می‌کند. هرچه افراد بیشتری با هم کارکنند، سرمایة اجتماعی بیشتری تولید می‌گردد (پوتنام، 1993).
سرمایة اجتماعی به سیمانی تشبیه شده که بلوک‌های تشکیل‌دهندة ساختمان جامعه را در کنار هم نگاه می‌دارد. بدون سرمایة اجتماعی نیز جامعه می‌تواند به حیات خود ادامه دهد؛ امّا این حیات شکننده و کم دوام خواهد بود. به عبارت دیگر بدون سرمایة اجتماعی، پیمودن راه‌های توسعه و تکامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ناهموار و دشوار خواهد بود. در مقابل هرچه سرمایة اجتماعی در کشوری بیشتر باشد، آن کشور ثروتمندتر است. در جامعه‌اي كه صداقت، همکاری و احترام وجود دارد، سرماية اجتماعي قوي است. به عبارت دیگر سرمایة اجتماعی با حس هم‌بستگی یا همدلی با دیگر شهروندانی ارتباط دارد که بسیاری از آن‌ها همواره ناشناس و غریبه باقی می‌مانند. پوتنام (1382) در کتاب «دموکراسی و سنّت‌های مدنی» نشان می‌دهد که بین اعتماد میان مردم و میزان مشارکت آن‌ها در امور اجتماعی و ثبات و نرخ رشد اقتصادی، هم‌بستگی مثبتی وجود دارد.
فرانسیس فوکویاما (1379) سرمایة اجتماعی را توانایی اشخاص برای همکاری با یکدیگر در قالب گروه‌ها و سازمان‌های مختلف برای نیل به اهداف مشترک، تعریف می‌کند. این همکاری بر پایة عقلانیّت اقتصاد و اعتماد نهفته در عادات جامعه قرار دارد.
سرماية اجتماعي در سه سطح خرد، میانی و کلان تعریف شده است. در سطح خرد: سرماية اجتماعي ناظر بر رفتار شبكه‌هايي از افراد و خانوارهاست. در اين سطح، سرماية اجتماعي فقط به نفع اعضاي گروهی کوچک است. در سطح مياني (سرماية اجتماعي رابط): ناظر بر روابط بين گروه‌ها و سازمان‌ها و بنگاه‌ها با يكديگر است. و در سطح کلان: شامل رسمي‌ترين روابط و ساختار‌هاي نهادي مي‌شود. اين بخش از سرماية اجتماعي، ناظر بر محيط اجتماعي و سياسي است. رژيم سياسي، حاکمیّت قانون، نظام قضايي و آزادي‌هاي سياسي و مدني نمونه‌هايي از سرماية اجتماعي كلان مي‌باشند. میزان اعتماد مردم به یکدیگر، میزان مشارکت در فعّالیّت‌های داوطلبانة اجتماعی و باور مردم به کارآمدی عمل‌کرد دولت (سرمایة اجتماعی در سطح کلان) از شاخص‌های مهمِّ سرمایة اجتماعی هستند (کلمن، 1988).
بررسی فرهنگ ایثار و شهادت از دیدگاه نظريّة سرمایة اجتماعی، عمدتا بر وجود سطح بالایی از اعتماد و باور در سطح روابط کلان اجتماعی استوار است. قیام علیه یک رِژیم سیاسی نیرومند و مسلح، بدون فداکاری و از جان گذشتگی مردم انقلابی امکان ندارد؛ و برای فداکاری و جانبازی جهت سرنگون کردن یک رژیم، اعتقاد به ارزش‌ها و اهدافی که والاتر از جان انسان‌ها باشد، ضروری است(پناهی، 1385).
یک عامل مهم در فرایند بسیج مردم برای عملّی اجتماعی، اعتقاد به خواستی است که متکی بر عالت، برابری و حق بوده و در اعتقادات و فرهنگ مردم ریشه داشته باشد (فایرمن و گامسون، 1979). شهید مطهری تأكيد می‌کند که ماهیت عدالت خواهانه ی انقلاب اسلامی ایران، در آماده سازی مردم به فداکاری و از جان گذشتگی تأثير تعیین کننده داشته است (مطهّری، 1372). به نحوی که این باور عمیقا شکل گرفته بود که ایثار و شهادت در راه انقلاب اسلامی، تلاش در راه آزادی و عدالت اجتماعی است (پناهی، 1385).
سرمایة اجتماعی محصولی تاریخی از باورهای دینی، سنت و تجربه ی تاریخی مردم است. اخلاق اجتماعی عامل اصلی شکل دهنده به سرمایة اجتماعی است. به همین جهت ادیان و مذاهب ازمنابع مهم ایجاد سرمایة اجتماعی هستند. مذهب با ترویج ارزش‌هایی نظیر صداقت و اعتماد، مشارکت، همیاری و از خود گذشتگی، می‌تواند در ایجاد، تقویت و تحکیم سرمایة اجتماعی نقش مهمّی ایفا نماید و با گسترش ارزش‌های اخلاقی در یک جامعه، سرمایة اجتماعی را افزایش دهد. به همین جهت ماکس وبر (1927) به دین نه تنها به عنوان عامل ایجاد اخلاق در کار؛ بلکه به مثابه ایجادکننده شبکه‌های اعتماد در روابط تجاری و مبادلات اقتصادی توجّه می‌کند.
دین اسلام، در میان سایر ادیان، ظرفیت های زیاد برای برای تقویت سرمایة اجتماعی در اختیار دارد. تأكيد مکرر قران کریم بر اخلاق، احترام به حقوق دیگران، عدالت، صداقت و انصاف بیانگر اهمّیّت نقش روابط اجتماعی عادلانه در توسعه ی فردی و اجتماعی از دیدگاه اسلام است. به طور مثال تأكيد بر بخشیدن قسمتی از امکانات مالی به مستمندان و اعطای وام بدون دریافت وثیقه، وفای به عهد، شفقت، دلسوزی، گذشت، ایثار و نوع دوستی، اصل بر برائت در روابط اجتماعی، رعایت حق الناس، حرمت تهمت و افترا از شاخص های رشد سرمایة اجتماعی است که افزایش همکاری میان افراد جامعه را سبب می‌شود. در کل آموزه‌های اسلام از طریق افزایش همبستگی و انسجام و ایجاد تعهد اخلاقی نسبت به دیگران می‌تواند به افزایش تحمل پذیری میان مردم و کاهش آسیب‌های اجتماعی یاری رساند.
1ـ 2. نقش دولت در انباشت سرمایة اجتماعی
سرمایة اجتماعی با متغیّرهایی چون اعتماد، آگاهی، نگرانی در بارة دیگران و مسائل عمومی، انسجام، همبستگی و همکاری ارتباط دارد. تشکیل سرمایة اجتماعی نیازمند سرمایه‌گذاری است، هر چند همیشه محتاج به پول نیست. سرمایة اجتماعی نمی‌تواند یک شَبِه ایجاد شود و محصول تحوّلات تاریخی است.
سرمایة اجتماعی، کالایی است که نه بخش خصوصی می‌تواند به تنهایی تولید کند و نه دولت به تنهایی از عهدة تولید آن برمی‌آید. سرمایة اجتماعی فقط با تعامل و مشارکت هم زمان جامعه و دولت قابل تولید است. اگر دولت یا مردم در تولید سرمایة اجتماعی مشارکت نکنند، انباشت این سرمایه ناممکن خواهد شد.
در جوامعی که از سرمایة اجتماعیبسياري دارند، مسؤولان دولتی مورد اعتماد مردم قرار می‌گیرند و سیاست‌های دولت نیز، اعتبار فراواني دارد. حکومت‌ها می‌توانند سرمایة اجتماعی را حفظ و تقویت کنند و بالعکس می‌توانند از طریق عدم حمایت از حقوق فردی، گسترش فساد و رشوه‌خواری و حاکم ساختن روابط فردی به جای قوانین شفّاف، سرمایة اجتماعی و اعتماد را تنزّّل دهند. به همین جهت، تخریب سرمایة اجتماعی، بسیار ساده‌تر از تجدید بنای آن است که به زمان و تلاش فراوان نیازمند است (فوکویاما، 1384).
یکی از راهکارهای تسریع انباشت سرمایة اجتماعی در میان‌مدّت و بلندمدّت، افزایش کمّی و کیفی آموزش است. از آن جا که مؤسّسات آموزشی، سرمایة اجتماعی را به شکل قواعد و هنجارهای اجتماعی منتقل می‌کنند، یکی از سیاست‌های مهمِّ دولت برای افزایش سرمایة اجتماعی، اوّلویت دادن به آموزش دانش‌آموزان و تربیت انسان‌هایی پرسشگر و پرتلاش است که به منافع جمع توجّه دارند. قطعاً با افزودن چند عنوان به کتاب‌هاي درسی به این مهم نمی‌توان دست یافت. ایجاد انطباق واقعی میان آموزه‌های رسمی و عمل‌کرد اجتماعی، فرایند افزایش سرمایة اجتماعی از طریق ایجاد نگرش مثبت در میان دانش‌آموزان و دانشجویان را تسهیل می‌کند و گرنه دانش‌آموز و دانشجویی که شاهد رشد عدم اطمینان و بی‌باوری در سطوح مختلف اجتماعی است، مطالب آموزشی در بارة اهمّیّت و نقش تلاش در جهت تأمین منافع عمومی و ضرورت همکاری و همیاری اجتماعی را جدّی نخواهد گرفت ( کلمن، 1384). بنابراین عمل‌کرد کارآمد شعبه‌های مختلف حاکمیّت به همراه آموزش ضرورت فداکاری در راه تحقّق اهداف جمعی می‌تواند انباشت سرمایة اجتماعی را تسهیل کند. در مقابل، زیر پا نهادن قانون اساسی و یا تشدید نابرابری در توزیع ثروت و درآمد به وسيلة بخش عمومی، علی‌رغم تصریح اهمّیّت تلاش و از خودگذشتگی در راه توسعة ملّی در کتاب‌هاي آموزشی در بسیاری موارد، زمینه‌های سقوط سرمایة اجتماعی را فراهم می‌آورد.
دولت می‌تواند با افزایش کارآمدی فعّالیّت‌های عمومی، باور مردم را ارتقا بخشد. به نحوی که مردم دولت را خدمتگزار واقعی بیابند. هرچه دولت در انجام دادن مسؤولیّت‌های خود در قبال جامعه، ناتوان باشد و وعده‌هایی بدهد که قادر به تحقّق آن‌ها نباشد، اتلاف سرمایة اجتماعی بیشتر خواهد بود. به علاوه، بُروز تَنش در درون ساختار رسمی قدرت و تقابل در میان نیروهای اصلی تصمیم‌ساز در هر سطح و اندازه‌ای که باشد به زوال سرمایة اجتماعی منتهی می‌شود. در مقابل، تحصیل وحدت در درون ساختار حکومت و تقویت آن، گام نخست در پاس‌داشت سرمایة اجتماعی به شمار می‌آید.

3. تحوّل در سرمایة اجتماعی در ایران

در دوران انقلاب که با شعارهای ایثار و شهادت و بر مبنای باورهای مذهبی مردم اوج گرفت، سرمایة اجتماعی در ارتباط میان افراد به شدّت افزایش یافت. فداکاری و از خودگذشتگی در عرصه‌های مختلف زندگی اجتماعی، بروز چشمگیری یافت. از ایستادن در صف‌های طولانی برای اهدای خون گرفته تا بخشش موادِّ سوختی در زمستان، تحویل پنبه، ملحفه‌های پاک و انواع دارو و وسایل بهداشتی و درمانی به بیمارستان‌ها، کاهش شدید تقابل‌های فردی، همه و همه نشانگر امید به آینده و خوشنودی مردم از تغییر شرایط نامطلوب اجتماعی ـ سیاسی کشور بود. بروز اعتماد شدید و وفاداری به رهبری انقلاب در میان مردم سبب انجام دادن کارهای بزرگی گردید که در غیاب این اعتماد و فداکاری امکان‌پذیر نبود.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مردم به حکومت جدید عمیقاً اعتماد داشتند. این باور شکل گرفته بود که از این پس در روابط میان مردم و دولت، صداقت حکم‌فرما خواهد بود. کارشکنی‌های اداری از میان خواهد رفت و کشور به سرعت به سوی توسعه و رفاه پیش خواهد رفت.
با شروع جنگ تحمیلی در سال 1359، مردم ایران با تمام توان از تمامیّت ارضی کشور و حکومت نوپا دفاع کردند و صحنه‌های شگفتی‌برانگیزی از ایثار و از جان گذشتگی به نمایش گذاشتند. در دوران جنگ تحمیلی، ایثار و چشم‌پوشی از منافع فردی به خاطر هدف ساختن کشوری مستقل و پیشرفته، سبب بالندگی انقلاب و حماسه‌آفرینی در جبهه‌های جنگ و تداوم ایثار و از خودگذشتگی در میان ساکنان شهرها و روستاهای کشورگردید. مقاومت سرسختانة مردم در مقابل ارتش عراق که از سوی بسیاری از قدرت‌های بزرگ و کشورهای عربی همسايه مورد حمایت قرار گرفته بود، بیش از ماشین جنگی به ایمان و باور مردم به ضرورت دفاع از دستاوردهای انقلاب تکیه داشت.
جنگ تحمیلی، هشت سال به طول انجامید. پس از پایان جنگ، بازسازی اقتصاد کشور در دستور کار دولت قرار گرفت. حال که جنگ پایان یافته بود، مردم انتظار داشتند که وضعیّت رفاهی بهبود یابد و جایگاه اقتصادی ـ سیاسی ایران در منطقه و جهان ارتقا پیدا کند؛ ولی مشکلات به هم پیچیده‌ای روند تحوّلات اقتصادی ـ اجتماعی را کُند کرد. در این میان، دوگانگی در عمل و گفتار برخی از مسؤولان، گزینش‌های رابطه‌ای و استفاده از افراد ناکارآمد به ظاهر مذهبی در پُست‌های مدیریّتی، افزایش روحیّة ریاکاری و تظاهر به دین، گسترش رانت‌خواری از طریق ایجاد ارتباط با تشکیلات ناکارآمد اداری، تشدید اختلاف طبقاتی و افزایش فشار اقتصادی بر مردم در مخدوش کردن باورهای مردم، نقش مخرّبی ایفا کرد و گرایش به ایثار و از خودگذشتگی را تضعیف نمود.
دفتر طرح‌های ملّی وزارت ارشاد (1381) پیمایش ملّی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان را از طریق مصاحبه با 16824 نفر از افراد 15 ساله و بیشتر به مورد اجرا گذاشته است. در این پیمایش، باور پرسش‌شوندگان به وجود ارزش‌هایی چون گذشت، امانت‌داری، انصاف، خیرخواهی و میزان اعتماد به خانواده، اقوام و دوستان مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج این ارزیابی در جدول 1 آمده است.
جدول شماره1: ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان

مأخذ: استخرج‌شده از پیمایش ملّی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1379.
همان گونه که در جدول 1 ملاحظه می‌شود، باور به وجود ارزش‌هایی چون گذشت، امانت‌داری، انصاف، خیرخواهی، صداقت و پای‌بندی به عهد در جامعة نمونه بالا نبوده است. به نحوی که درصد پاسخ‌دهندگانی که وجود این ارزش‌ها را در جامعه کاملاً نفی کرده یا بسیار کم و کم ارزیابی کرده‌اند، بسیار بیشتر از کسانی است که وجود این ارزش‌ها را زیاد، بسیار زیاد و کاملاً مسلّط دانسته‌اند. به جز دو مورد امانت‌داری و خیرخواهی، در بقیّة موارد دیدگاه منفی بیش از دو برابر نگرش مثبت بوده است. در تمامی ارزش‌های فوق الذّکر، میزان نگرش منفی بیش از درصد افرادی بوده که وجود این ارزش‌ها را در جامعه، متوسّط ارزیابی کرده‌اند. تنها مورد استثنا، خیرخواهی است که دیدگاه منفی(3/34 درصد) اندکی کمتر از نگرش متوسّط (8/34 درصد) بوده است. بالعکس در ارتباط با میزان اعتماد به خانواده، اقوام و دوستان، نگرش مثبت به ترتیب با 5/88، 49 و 3/44 درصد از پاسخ‌دهندگان، غلبه داشته است. این آمار، بیانگر وجود سرمایة اجتماعی نسبتاً قوی در سطح خرد است. در مقابل باور مردم نسبت به پیگیری سیاست‌ها از سوی دولت چندان مثبت نبوده است.
در نظرسنجی دفتر طرح‌های ملّی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در پاسخ به سئوالِ «تا چه حد به عمل‌کرد دولت اعتماد دارید؟»، 30 درصد از پاسخ‌دهندگان میزان اعتماد را کم اعلام کرده‌اند. حدود 22 درصد از پاسخ‌دهندگان، معتقد بوده‌اند که حکومت با همة مردم به یکسان برخورد می‌کند و فقط 10 درصد باور داشتند که اجرای قانون برای مردم عادی و افراد ذی نفوذ دولتی یکسان است. نتایج این نظرسنجی، بیانگر افزایش نارضایتی از عمل‌کردِ دولت است. به دیگر سخن، فقدان نگرش مثبت نسبت به نهادهای بخش عمومی، نشانگر کاهش سرمایة اجتماعی در سطح کلان است.
تنزّل باور و اعتماد در سال‌های پس از جنگ صرفاً در سطح عمل‌کردِ نهادهای بخش عمومی باقی نمانده و به سطوح میانی و روابط مردم با یکدیگر نیز تَسرّی یافته است. به نحوی که تنها 10 درصد از مصاحبه‌شوندگان در نظرسنجی فوق الذّکر اعلام کرده‌اند که به صداقت و پای‌بندی افراد به تعهّدات باور دارند. بسیاری از مردم، کیفیّت تولیدات داخلی را مناسب ندانسته و علاقه‌مند بوده‌اند که تا حدِّ امکان، کالاهای مشابه خارجی خریداری کنند.
روش دیگر اندازه‌گیری غیر مستقیم سرمایة اجتماعی، بررسی روند تحوّلات انحراف‌های اجتماعی است. فوکویاما (1379) معتقد است که می‌توان تغییر در میزان سرمایة اجتماعی را از طریق انحرافات اجتماعی از قبیل جرم و جنایت، مصرف موادِّ مُخدّر، فروپاشی خانواده و موارد مشابه اندازه‌گیری کرد.
کاهش سرمایة اجتماعی در سال‌های اخیر در افزایش طلاق، جرم و جنایت، قانون‌شکنی، خیانت در امانت، مصرف موادِّ مُخدّر و خودکشی انعکاس یافته است. حسنی ( 1385 ) در پایان‌نامة کارشناسی ارشد برای اندازه‌گیری تحوّلات سرمایة اجتماعی در ایران، میزان انحراف‌های اجتماعی را مبنا قرار داده است. در این تحقیق، تعداد پرونده‌های مختومه به عنوان متغیّر جایگزین تعداد خلاف‌های واقع شده در هر سال مورد استفاده قرار گرفته است. هرچند این آمار، تغییر در میزان انحراف‌های اجتماعی را به دقّت نشان نمی‌دهد، به دلیل در دست نبودن اطّلاعات دقیق‌تر، تعداد پرونده‌های مختومه در فاصلة سال‌های 81ـ 1365 مورد مطالعه قرار گرفته است. ذکر این نکته ضروری است که در کلیة آمارها تأثير افزایش جمعیّت حذف شده است. بدین صورت که سال 1365، سال پایه در نظر گرفته شده و متغیّر بر اساس نرخ رشد سالانه تعدیل گردیده است. جدول 2 میزان صدور چک بلا محل، قتل عمد، ضرب و جرح، اختلاس، ارتشا و جعل، سرقت، خودکشی و طلاق را در سال‌های مختلف نشان می‌دهد. افزایش انحرافات اجتماعی طیِّ این دوره می‌تواند شاخصی از روند کاهشی سرمایة اجتماعی باشد (جدول 2).
جدول شماره 2: تحوّل در میزان انحراف‌های اجتماعی 81ـ 1365

مأخذ: استخراج از سال‌نامه‌های آماری، مرکز آمار ایران، 83ـ 1365.
آمار ارائه شده در جدول 2، بیانگر افزایش انحراف‌های اجتماعی در فاصلة سال‌های 81ـ 1365 است. طیِّ این دوره، قتل عمد و ضرب و جرح، بیش از دو برابر، اختلاس، ارتشا و جعل اسناد، 7 برابر، سرقت، 5/3 برابر، صدور چک بلامحل، 8 برابر، طلاق، 7 برابر و خودکشی، 6 برابر شده است. مجموعة این عوامل به تضعیف باور و اعتماد مردم به یکدیگر و کاهش سرمایة اجتماعی منجر شده است.

4. تحقیق میدانی در شهر بابلسر

برای برآورد میزان اعتماد در سطح خانواده و خارج از خانواده در بهار 1386 پرسش‌نامه‌ای طرّاحی گردید و با کمک دو گروه از دانشجویان دورة کارشناسی دانشگاه مازندران از طریق مصاحبه با 70 نفر از دانشجویان دانشگاه تکمیل گردید. برای مقایسة میزان اعتماد جوانان دانشجو با دیگر گروه‌های سنّی با 30 نفر از خویشاوندان و دوستان غیر دانشجوی بالای 25 سال نیز مصاحبه شد. توزیع سنّی 102 پاسخ‌دهنده در جدول 3 آمده است.
جدول شماره 3: ترکیب سنّی پاسخ‌دهندگان

مأخذ: استخرج‌شده از نتایج پرسش‌نامه
در پرسش‌نامه علاوه بر پرسش در بارة میزان اعتماد به افراد خانواده و خویشاوندان، همکاسی‌ها و همکاران، اعتماد به بخش عمومی در قالب سئوال‌های جداگانه مبنی بر اعتماد به نمایندگان مجلس، پلیس، شهرداری، شورای شهر، نظام قضایی، مدیران دولتی و فرماندار و اعتماد نسبت به فعّالیّت بخش خصوصی در سئوالاتی جداگانه در ارتباط با میزان اعتماد به تُجّار، مدیران بخش خصوصی، فروشندگان خصوصی کالاها و خدمات و پذیرش چک در معاملات مطرح شده بود.
با توجّه به حجم کوچک نمونه نمی‌توان از معنی‌دار بودن نتایج و امکان تعمیم آن به کلِّ جامعه (شهرستان بابلسر) سخن گفت. با این وجود، نتایج تحقیق میدانی در میان 72 نفر از دانشجویان دانشگاه مازندران و 30 نفر از ساکنان شهر بابلسر نیز نشان می‌دهد که میزان اعتماد پاسخ‌دهندگان نسبت به اعضای خانواده و خویشاوندان بالا است؛ ولی میزان اعتماد به همکلاسی‌ها، همکاران، نهادهای دولتی و بخش خصوصی بالا نیست. در چنین شرایطی، جامعه با خطر شکل‌گیری نظام اخلاقی دوگانه رو به روست: رفتار خوب با اعضای خانواده و اقوام و رفتاری نه چندان مطلوب با غریبه‌ها (جدول 4).
جدول شماره4: ارزش‌ها و نگرش‌ها در گروه نمونه

مأخذ: استخراج‌شده از نتایج پرسش‌نامه
با آن که باور به درستی عمل‌کردِ بخش خصوصی نیز در میان پاسخ‌دهندگان ضعیف بوده، نگرش نسبت به بخش خصوصی بهتر از بخش دولتی بوده است.
جداول شماره‌ 5، 6، 7 و 8 برآورد اختلاف در میزان اعتماد در سطح خانواده و بستگان، خارج از خانواده (همکلاسی‌ها و همکاران) و در سطح کلان (نهادهای بخش عمومی و خصوصی) در گروه‌های سنّی مختلف را نشان می‌دهد.
جدول شماره5: اعتماد به خانواده و خویشاوندان

مأخذ: استخراج‌شده از نتایج پرسش‌نامه
همان گونه که جدول شماره 5 و نمودار 1 نشان می‌دهد میزان اعتماد به خانواده و اقوام در میان تمامی گروه‌های سنّی از الگوی کمابیش یکسانی تبعیت می‌کند. در تمامی گروه‌های سنّی میزان اعتماد به خانواده و اقوام و خویشاوندان بالا است. در گروه سنی زیر 20 سال این اعتماد بسیار شدید است و در گروه‌های سنّی بالاتر اندکی کاهش می‌یابد.
نمودار شماره1:

جدول شماره‌6، میزان اعتماد به هم کلاسی‌ها و همکاران در گروه‌های سنّی مختلف را نشان می‌دهد. میزان اعتماد به همکلاسی‌ها و همکاران عمدتاً در سطح متوسّط است؛ ولی در گروه سنّی زیر 20 سال درصد دانشجویانی که به همکلاسی‌های خود اعتماد چندانی ندارند (23 درصد)، اندکی بیش از دانشجویانی است که اعتماد بسیاری به همکلاسی‌ها دارند (22 درصد). متأسّفانه در گروه سنّی 25ـ 20 سال، که اکثر دانشجویان را تشکیل می‌دهند، نگرش منفی نسبت به همکلاسي‌ها (38 درصد ) بسیار بیشتر از نگرش مثبت (21 درصد) است.
جدول شماره 6: اعتماد به همکلاسی‌ها و همکاران

مأخذ: استخراج‌شده از نتایج پرسش‌نامه
مجموعة پاسخ‌های مربوط به میزان اعتماد به تُجّار و مدیران بخش خصوصی و اعتماد به دریافت چک در مقابل مطالبات به عنوان اعتماد به عمل‌کردِ بخش خصوصی روابط مردم با یکدیگر در فعّالیّت‌های اقتصادی به تفکیک گروه‌های سنّی چهارگانه در جدول شماره7 آمده است. در کل نگرش پاسخ‌دهندگان نسبت به بخش خصوصی چندان مثبت نیست. سهم کسانی که به بخش خصوصی اعتماد زیادی ندارند، در تمامی گروه‌های سنّی بسیار بالاتر از افرادی است که به عمل‌کردِ این بخش اعتماد فراوانی دارند. منفی‌ترین نگرش نسبت به عمل‌کردِ بخش خصوصی در گروه سنّی 35ـ 26 سال دیده می‌شود. در حالی که در گروه سنّی بالای 35 سال 71 درصد پاسخ‌دهندگان میزان اعتماد به فعّالیّت‌های بخش خصوصی را متوسّط ارزیابی کرده‌اند (این نسبت برای بخش عمومی 43 درصد بوده است. جدول شماره 8).
جدول شماره 7: اعتماد به بخش خصوصی

مأخذ: استخراج‌شده از نتایج پرسش‌نامه
همان گونه که در جدول شماره 8 و نمودار 2ملاحظه می‌شود، منفی‌ترین نگرش مربوط به عمل‌کردِ نهادهای بخش عمومی است. در تمامی گروه‌های سنّی نسبت افرادی که اعتماد چندانی به عمل‌کردِ این بخش نداشته‌اند، چندین برابر کسانی است که به عمل‌کردِ این بخش، اعتماد بالایی ابراز نموده‌اند. تأسف‌آور آن که نگرش منفی نسبت به دولت در گروه‌های سنّی بالای 25 سال، شدیدتر است، به نحوی که هیچ یک از پاسخ‌دهندگان بالای 35 سال، نسبت به عمل‌کرد بخش عمومی اعتماد زیادی نداشته‌اند.
جدول 8: اعتماد به عمل‌کردِ بخش عمومی

مأخذ: استخراج‌شده از نتایج پرسش‌نامه

نمودار 2

یافته‌های تحقیق میدانی در شهر بابلسر، نتایج حاصل از پژوهش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را مورد تائید قرار می‌دهد. با توجّه به این که گروه‌های مختلف سنّی به ویژه جوانان 25ـ 20 ساله باور و اعتماد بالایی نسبت به عمل‌کردِ بخش عمومی و بخش خصوصی ندارند، به نظر می‌رسد که سرمایة اجتماعی در سطح کلان کاهش یافته است. اعتقاد به وجود فساد در بخش عمومی، تسلّط روابط به جای ضوابط در جذب و ارتقای نیروی انسانی، بی‌توجّهی به شایسته‌سالاری و تأكيد بر منافع جناحی در استخدام در بخش عمومی، گسترش انحراف‌های اجتماعی و افزایش عدم اعتماد به «غریبه‌ها» در مجموع گرایش به از خود گذشتگی برای تحقّق منافع عمومی را کاهش داده است. در دانشگاه‌ها به وضوح دیده می‌شود که شمار فزاینده‌ای از دانشجویان صرفاً به مسائلی توجّه می‌کنند که مستقیماً با منافع فردی آنان ارتباط داشته باشد. به طور مثال نشست‌هایی در رابطه با «مسائل ازدواج» و «دوستی میان جنس مخالف» با استقبال دانشجویان مواجه می‌شود. در حالی که نشستی در ارتباط با بررسی «سند چشم‌انداز» که به آیندة کشور مربوط است، جاذبة کمی برای دانشجویان دارد. غالباً شنیده می‌شود که دانشجویان از حرف‌ها و وعده‌های تحقّق‌ناپذیر خسته شده‌اند. تسلّط چنین فضایی، مهم‌ترین مانع در جهت بسیج نیروها برای فداکاری و از خودگذشتگی در فرایند توسعة کشور است.

جمع‌بندی و پایان سخن

انقلاب اسلامی ایران، بازتاب خواست مردم برای زندگی در کشوری مستقل و بر مبنای اندیشه‌های عدالت‌خواهانة اسلام بوده است. در دوران انقلاب و سپس سال‌های جنگ تحمیلی، مردم با باور به آینده‌ای روشن بر مبنای کاهش سطح نابرابری در قدرت و ثروت با ایثار و از خودگذشتگی از انقلاب اسلامی پاسداری کردند و حماسه‌های شگفت‌انگیزی آفریدند؛ امّا در سال‌های پس از جنگ انتظارات مردم برای حلِّ مشکلات اقتصادی و اجتماعی تحقّق نیافت و بسیاری از وعده‌های مسؤولان در عمل به فراموشی سپرده شد.
بروز فساد در بخش عمومی، تسلّط رابطه به جای ضابطه و قوانین شفّاف، غلبة منافع جناحی بر منافع ملّی بر سرمایة اجتماعی کشور آسیب وارد آورده است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که در حال حاضرمردم عمدتاً به خانواده و اقوام اعتماد دارند و سطح اعتماد نسبت به روابط غیر شخصی، عمل‌کردِ نهادهای بخش عمومی و بخش خصوصی نسبتاً پايین است. از سوی دیگر، افزایش انحرافات اجتماعی مانند قتل، دزدی، جعل سند، صدور چک‌های بلا محل و خودکشی، نشانگر تنزّل همکاری و اعتماد در میان مردم است.
تحقیق انجام‌شده در میان 72 نفر از دانشجویان دانشگاه مازندران و 30 نفر از ساکنان غیر دانشجوی شهر بابلسر در بهار سال 1386 نیز حاکی از کاهش نگرش مثبت نسبت به عمل‌کردِ بخش عمومی و گسترش عدم اعتماد نسبت به فعّالیّت‌های بخش خصوصی و افزایش عدم اطمینان در روابط اقتصادی مردم با یکدیگراست. نتایج تحقیق میدانی در بابلسر، اطّلاعات ارائه‌شده در نظرسنجی وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی در ارتباط با کاهش سرمایة اجتماعی را مورد تأيید قرار می‌دهد. مجموعة این تحقیقات، نشان می‌دهند که باور به ضرورت ایثار و از خودگذشتگی برای تحقّق آرمان‌های انقلاب اسلامی تضعیف شده است.
راهکار آسان و سریعی برای افزایش سرمایة اجتماعی وجود ندارد. نه دولت و نه بخش خصوصی به تنهایی قادر به تسریع روند انباشت سرمایة اجتماعی نیستند. تعامل و همکاری متقابل میان دولت و مردم به افزایش سرمایة اجتماعی و ایجاد فضای مناسب برای نادیده گرفتن منافع فردی در جهت تحقّق آرمان‌های جامعه فراهم می‌سازد.
با توجّه به تجربة تحوّلات اجتماعی در کشورهای مختلف جهان، راهکارهای زیر برای تسریع انباشت سرمایة اجتماعی در کشور پیشنهاد می‌شود:
ـ افزایش اعتماد مردم نسبت به کارایی نهادهای بخش عمومی.
ـ مقابلة قاطع با نفوذ فساد در بدنة قدرت.
ـ جلوگیری از بروز تنش و ترویج الگوی رقابت سالم در عرصه‌های سیاسی ـ اقتصادی.
ـ ایجاد زمینة لازم برای مشارکت مردم در عرصه‌های مختلف اقتصادی ـ اجتماعی.
ـ ممانعت از بروز گسست در ارتباط میان مردم و حاکمیّت.
ـ حمایت از مدیران شایسته و موفّق.
ـ صداقت در بیان مشکلات و ارائة راهکارهای زمان‌بندی‌شده برای مقابله با چالش‌ها.
ـ بهبود کیفیّت دستگاه اجرایی و حفاظت همه‌جانبه از قانون.
ـ هم‌اندیشی با شهروندان برای ادامة حیات مدیریّت دولتی.
ـ تأكيد بر شایسته‌سالاری.
ـ رفتار مناسب و عادلانه با ارباب رجوع.
ـ ترویج فرهنگ ایثار و فداکاری در راه تحقّق منافع ملّی در سطوح مختلف آموزشی.
ـ فراهم آوردن زمینة لازم برای ایجاد نظم و کاهش انحراف‌های اجتماعی.
ـ در صورت تسریع آهنگ انباشت سرمایة اجتماعی و با افزایش باور مردم به کارایی نهادهای بخش عمومی، تعمیق باور به عدالت و انصاف در روابط مردم با یکدیگر، اعتقاد مردم به آينده‌اي روشن تقویت خواهد شد و همانند دوران انقلاب و جنگ تحمیلی با صمیمیّت، تلاش و فداکاری، چالش‌هاي پيش رو را به فرصت‌هايي ارزشمند مبدّل خواهند نمود.

يادداشت‌ها:

تکمیل پرسش‌نامه‌ها به صورت کار پژوهشی مرتبط با درس توسعة اقتصادی بدون بودجه‌ای خاص و در زمانی کوتاه قبل از امتحانات از سوی 10 نفر از دانشجویان تکمیل گردید. با توجّه به حدود 3500 دانشجوی رشته‌های علوم انسانی، اقتصاد و علوم اداری که 70 پرسش‌نامه در میان آنان توزیع شده. این نمونة کوچک، قابل تعمیم به کلِّ دانشجویان نیست؛ ولی تصویری از یک گروه دانشجویی به دست می‌دهد.
منابع و مأخذ:
1.پناهی، محمّدحسین (1385)، «ارزش‌های جهاد و شهادت در شعارهای انقلاب اسلامی»، نامة علوم اجتماعی، شمارة 29، صص 89ـ 59.
2. پوتنام، رابرت (1382)، دموکراسی و سنّت‌های مدنی، مترجم محمّدتقی دلفروز، انتشارات وزارت کشور.
3. حسنی، محسن (1385)، سرمایة اجتماعی در ایران، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران.
4. فوکویاما، فرانسیس ( 1379)، پایان نظم، ترجمة غلام‌عبّاس توسّلی، نشر جامعه ایرانیان.
5. فوکویاما، فرانسیس (1384)، «سرمایة اجتماعی و جامعة مدنی»، مترجم افشین خاکباز، در کتاب سرمایة اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، تهران: انتشارات شیرازه.
6. کلمن، جیمز (1384) «نقش سرمایة اجتماعی در ایجاد سرمایة انسانی»، مترجم حسن پویان، در کتاب سرمایة اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، تهران: انتشارات شیرازه.
7. مرکز آمار ایران، سال‌نامه‌های آماری، سال‌های 85ـ 1365.
8. مطهّری، مرتضی (1372) پیرامون انقلاب اسلامی، تهران: انتشارات صدرا، تهران.
9. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی (1381) ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، یافته‌های پیمایش در استان‌های کشور، دفتر طرح‌های ملّی، وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی.
10.Coleman, James S. (1988) ” The Creation and Destruction of Social Capital: Implication for the Law”, Journal of Law, Ethics and Public Policy, No. 3, pp 375ـ 404.
11.Cooper, H. et. al (1999) “The Influence of Social Support and Social Capital on Health Education Authority, London.
12.Fireman, Bruce and William Gamson (1979) “Utilitarian Logic in the Mobilization Perspecdtive”, The Dynamic of Social Movements”, Cambridge University Press, London.
13.Putnam R. D.(1993)” The Prosperous Community: Social Capital and Public Life”, The American Prospect, No.13,pp 36ـ42.
Weber, Max (1927) ” General Economic History”, Translated by Frank H. Knight, Greenberg, New
منبع : http://www.navideshahed.com
/خ