يکي از اسرار نماز اين است که، خودبيني و تکبر را درهم مي شکند و درس تواضع در برابر خدا مي آموزد، زيرا انسان در هر شبانه روز در هفده رکعت نماز واجب، 34بار پيشاني بر خاک و زمين مي نهد، و به سجده مي افتد، که سمبل نهايت تواضع است، و در سجده خود را همچون پرکاهي در ميان اقيانوس بزرگ مي نگرد، بلکه صفري در برابر وجود بي نهايت خدا مي بيند، و به اين ترتيب خود را بنده ي کوچک و ناچيز خدا دانسته و هرگونه خودخواهي و غرور را از خود دور مي سازد.
بر همين اساس، امام علي (عليه السلام) در ضمن گفتاري مي فرمايد:
فرض الله الايمان تطهيراً من الشرک، و الصلوة تنزيها عن الکبر.
«خداوند ايمان را به جهت تطهير انسان از آلودگي شرک، و نماز را به خاطر پاک شدن از تکبر، واجب کرده است».(1)
و چنانکه قبلاً خاطر نشان شد، نظير اين سخن از حضرت زهرا (سلام الله عليها) نيز نقل شده است.(2)
و اينکه دعا و گريه از خوف خدا، در نماز، موجب افزايش ارزش و ثواب نماز مي شود، و همچنين هر گاه انسان خدا را به خاطر عظمتش عبادت کند، بيانگر تواضع بيشتر در برابر عظمت خدا است. از طرفي، امور مستحبي که در کنار نماز است، مانند تحت الحنک به گردن آويزان کردن، خشوع، حضور قلب، پيشاني روي خاک نهادن، و دعاهايي که در درون نماز و در تعقيبات نماز آمده، همه و همه تواضع انسان را بيشتر مي سازند.
مثلاً در يکي از فرازهاي دعاهاي وارده در تعقيب نماز ظهر، چنين مي خوانيم:
بالله اعتصمت، و بالله اثق، و علي الله اتوکل-اللهم ان عظمت ذنوبي، فانت اعظم، و ان کبر تفريطي فانت اکبر…
«به دامن کبريائي خدا چنگ مي زنم، و به خدا اعتماد مي نمايم، و بر خدا توکل مي کنم- خدايا! گناهان من بزرگ است، تو بزرگتر از آن هستي، و اگر در بندگي کوتاهي بسيار کردم، تو بزرگتر از آن هستي…».
کوتاه سخن آنکه: نماز، روح تواضع و کوچکي در برابر خدا را در انسان زنده و تقويت مي کند، و عظمت الهي را در جاي جاي قلب انسان برقرار مي سازد، و هرگونه کبر و نخوت را که زشت ترين صفت حيواني است، از صفحه قلب انسان مي زدايد، به اين ترتيب نماز وسيله پرورش بزرگترين فضيلت معنوي و تکامل مي گردد،و آن فروتني و کوچکي در برابر خدا است که موجب ارتقاء مقام خواهد شد.
امام صادق (عليه السلام) فرمود: خداوند به حضرت موسي بن عمران (عليه السلام) وحي کرد: «اي موسي! آيا مي دانمي چرا تو را کليم (هم سخن) خودم کردم؟».
موسي(عليه السلام) عرض کرد: «نه».
خداوند به او وحي کرد: اي موسي! من بندگانم را زيرورو کردم (و بررسي کامل نمودم)، در ميان آنها هيچکس را در برابر خود متواضع تر و فروتن تر از تو نديدم.
يا موسي انک اذا صليت، وضعت خدک علي التراب.
«اي موسي! تو هرگاه نماز مي گزاري، گونه ي خود را- به عنوان تواضع- روي خاک زمين مي نهي».(3)
به اين ترتيب مي بينيم راز «کليم الله» بودن موسي، و اخذ اين مدال پرافتخار، تواضع موسي(عليه السلام) در نماز و غير نماز، در برابر خدا بوده است.
و بطور کلي، پرستش آميخته با تواضع است، و در نهاد هر انساني، پرستش وجود دارد، اسلام اين خواسته ي فطرت را به شيوه ي صحيح و منطقي که تواضع در برابر خدا است، هدايت نموده است، و هر گونه تواضع کاذب در برابر بت ها و خدايان ساختگي را مردود شمرده است، به عبارت ديگر، اسلام آن تواضعي را که موجب عزت نفس، و پرواز روح، و شکوفائي عوامل تکامل مي شود، امضاء کرده، نه آن تواضعي را که موجب ذلت و خودباختگي، و لگدکوب شدن شخصيت انسان مي شود.

پي نوشت:

1- نهج البلاغه، حکمت252.
2- شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد، ج16، ص211.
3- اصول کافي، ج2، ص123 (باب التواضع، حديث 7).

منبع: کتاب برگرفته از کتاب نماز از ديدگاه قرآن و عترت
/خ