چرا شيعيان نمازهاي پنجگانه را در سه نوبت مي خوانند؟

يکي ديگر از پرسش هايي که برخي مطرح مي کنند و در پي القاء شبهه ي عدم پاي بندي شيعيان به سنت پيامبر | هستند، اين است که مي پرسند چرا شيعه همچون اهل سنت نماز را در پنج وقت نمي خواند؟
شيعه چون ديگر فرقه هاي اسلامي معتقد است که انجام هر نماز در وقت مخصوص خودش افضل است. همان طور که مي دانيم هر يک از نمازها يک وقت خاص دارند و يک وقت مشترک. براي مثال وقت خاص نماز ظهر از آغاز ظهر شرعي (وقت زوال) است تا مقدار زماني که چهار رکعت نماز خوانده مي شود. در اين مدت محدود تنها مي توان نماز ظهر را به جا آورد. وقت خاص نماز عصر نيز زماني است که از آن لحظه تا وقت غروب تنها به اندازة مدت خواندن نماز عصر فرصت باشد. وقت مشترک بين دو نماز ظهر و عصر از پايان وقت خاص نماز ظهر تا ابتداي وقت خاص نماز عصر است. شيعه مي گويد در تمام اين وقت مشترک مي توانيم نماز ظهر و عصر را با هم و بدون فاصله بخوانيم. در مقابل، اهل سنت معتقدند از اول ظهر شرعي (وقت زوال) تا آن گاه که ساية هر چيز به اندازة خود آن چيز شود به نماز ظهر اختصاص دارد و نبايد نماز عصر در اين مدت خوانده شود و از آن پس تا زمان مغرب به نماز عصر اختصاص دارد و نمي توان نماز ظهر را در آن وقت به جا آورد. همين بحث ها در نماز مغرب و عشا هم وجود دارد.
از جانب ديگر همه مسلمانان در اين مورد اتفاق نظر دارند که پيامبر گرامي | ميان دو نماز جمع مي کرد ولي در اينکه اين کار براي هر زمان و مکاني جايز است و يا آنکه اختصاص به زمان و مکان و حالت و شرايط خاصي دارد، دو نظر وجود دارد.
الف) نظريه شيعيان که به پيروي از اهل بيت پيامبر | مي گويند مقصود اين است که در نخستين اوقات نماز ظهر مي توان پس از پايان نماز ظهر نماز عصر را به جا آورد. همچنين در نخستين اوقات نماز مغرب مي توان پس از خواندن نماز مغرب نماز عشا را ادا کرد و اين مسئله به زمان يا مکان يا شرايط خاصي بستگي ندارد بلکه در همه جا و همه وقت جايز است.
ب) نظريه اهل سنت که مي گويند: جمع بين دو نماز براي مکان ها و زمان ها و شرايط خاصي جايز است.
با رجوع به کتاب و سنت نبوي که از طريق اهل بيت ^ به ما رسيده در مي يابيم که چرا شيعه نماز را به صورت جمع و نه تفريق ادا مي کند؛ هر چند به استحباب تفريق و جدا کردن نمازها اعتقاد دارند.
الف) قرآن
خداوند در قرآن کريم مي فرمايد: ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا﴾. (اسراء/ 78)
نماز را وقت زوال آفتاب تا اول تاريکي شب به جاي آر و نماز صبح را نيز به جاي آر که در حقيقت مشهود نظر (فرشتگان شب و فرشتگان روز) است.
خداوند متعال در شبانه روز پنج نماز بر بندگانش واجب کرده اما در اين آيه سه وقت براي آن نام برده است. شافعي در اين باره مي گويد: (أَقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ)، و دلوک الشمس: زوالها (إِلى‌ غَسَقِ اللَّيْلِ): العتمة (وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ): الصبح.[1] ازهري گفته است: بهتر آن است که دلوک را به معناي زوال يعني وسط روز بگيريم در اين صورت معني آيه چنين مي شود نماز را از وقت زوال تا تاريکي شب ادامه بده. بنا بر اين معنا نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا داخل حکم مي شود. سپس خداوند فرمود: و قرآن الفجر (که همان نماز صبح است).[2] بر اين اساس جمع بين ظهر و عصر و مغرب و عشا مطلقاً جايز است چه انسان در سفر باشد چه در وطن؛ مگر آن که بر عدم جواز جمع در وطن بدون عذر دليلي اقامه شود که در اين صورت جمع جايز نيست و حال آنکه در سنت پيامبر | هر چند استمرار بر تفريق بين نماز هاي پنجگانه بوده است اما بطور مکرر هم در وطن يعني مدينه و هم در سفر و يا در حال اضطرار نماز خود را به صورت جمع بين دو نماز به جاي آورده اند.
«اما مذاهب چهار گانه اهل سنت جمع بين نمازها را فقط به حالات خاص اختصاص داده اند و متفقند که در عرفه مي توان نماز ظهر و عصر را در وقت ظهر با هم و بدون فاصله ادا کرد و در مزدلفه نيز جايز است نماز مغرب و عشا را در وقت عشا به جا آوريم. حنفي ها جمع بين نمازها را در عرفه و مزدلفه جايز مي دانند و در ديگر موارد گفته اند نبايد صورت پذيرد. حنبلي ها و مالکي ها و شافعي ها علاوه بر موارد ياد شده اين کار را در حال سفر نيز جايز مي دانند. البته برخي از اين گروه ها با هم خواندن دو نماز را در موارد اضطراري مانند زماني که باران ببارد و يا نمازگزار بيمار بوده يا در هراس از دشمن باشد جايز مي دانند.»[3] شيعه اين جواز را در يک سطح گسترده تري مي بيند و آيه بالا و روايات منقول در کتابهاي اهل سنت مؤيد ديدگاه شيعه است.
ب) روايات
احمد بن حنبل رهبر گروه حنابله در مسند خود و بخاري در صحيح خود از جابر بن زيد نقل نموده اند که: از ابن عباس شنيدم که مي گفت: با رسول خدا | هشت رکعت نماز (ظهر و عصر) را با هم و هفت رکعت نماز (مغرب و عشا) را نيز با هم به جاي آوردم. مي گويد به «ابوشعثا» گفتم: فکر مي کنم رسول خدا نماز ظهر را به تأخير انداخت و نماز عصر را زودتر ادا کرد و نيز نماز مغرب را به تأخير انداخت و نماز عشا را زودتر به جا آورد. (ابوشعثا) گفت: من هم چنين مي انديشم.[4] از اين روايت به روشني در مي يابيم که پيامبر گرامي | هر دو نماز ظهر و عصر را با هم و هر دو نماز مغرب و عشا را نيز با هم و بدون فاصله به جاي آورده است. اما اينکه ابو شعثاء مي گويد من گمان مي کنم که رسول خدا | نماز ظهر را به تاخير انداخته است ظن و گمان وي است و حجيتي براي استدلال ندارد. آن چه مهم است رفتار خود پيامبر | است که بين دو نماز جمع نموده است اما کيفيت آن بايد از روايات ديگر بدست آيد نه با ظن وگمان.
بخاري در صحيح خود از ابن عباس نقل مي کند: ان النبي (ص)صلي بالمدينه سبعا وثمانيا الظهر و العصر والمغرب والعشاء.[5] پيامبر | در مدينه نماز هفت رکعتي و نماز هشت رکعتي بجاي آورد، يعني نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء.
مالک ابن انس رهبر مذهب مالکي در کتاب موطّأ و مسلم در صحيح خود و محدثان ديگر از ابن عباس نقل کرده اند: «صلّي رسول الله (ص) الظهروالعصر جميعاً و المغرب و العشاء جميعاً في غير خوفٍ و لا سفرٍ».[6] «رسول خدا | هر دو نماز ظهر و عصر را با هم خواند و هر دو نماز مغرب و عشا را نيز با هم به جا مي آورد بدون اينکه از دشمن بهراسد يا در سفر باشد.»
در صحيح مسلم پس از نقل روايت از ابو الزبير نقل مي کند که از ابو سعيد پرسيدم چرا پيامبر | چنين نمود؟ وي گفت من همين پرسش را از ابن عباس پرسيدم، او گفت: پيامبر | چنين نمود تا امتش به حرج و سختي نيفتند.[7] در منابع معتبر اهل سنت از ابن عباس نقل شده: صلّي رسول الله (ص) الظهروالعصر جميعاً و المغرب و العشاء جميعاً في غير خوفٍ و لا مطر.[8] رسول خدا | هر دو نماز ظهر و عصر را با هم خواند و هر دو نماز مغرب و عشا را نيز با هم به جا مي آورد بدون اينکه از دشمن بهراسد يا آن که هوا باراني باشد.
از عبدالله بن عباس روايت شده است: رسول خدا | بين ظهر و عصر، مغرب و عشا را جمع کرد در حالي که مقيم بود نه مسافر. شخصي از وي پرسيد: چرا اين گونه عمل کرد؟ او در جواب گفت: تا آن که بر امّتش دشوار نشود.[9] روايت مسلم هم در اين دسته قرار دارد؛ زيرا خود وي اين روايت را در باب الجمع بين الصلاتين في الحضر قرار داده است. وي مي گويد: پيامبر گرامي جمع بين نمازها را در هنگام مسافرت خود به سوي غزوة تبوک انجام داد و بين نماز ظهر و عصر و نماز مغرب و عشا جمع کرد. سعيد بن جبير مي گويد: از ابن عباس سبب آن را پرسيدم: گفت: پيامبر | مي خواست که امت خود را در رنج و سختي نيندازد.[10] بسياري از روايات بر اين حقيقت گواهي مي دهد که اگر جمع ميان نماز ظهر و عصر و يا مغرب و عشا در يک وقت جايز نباشد موجب رنج و مشقت در کار مسلمانان مي شود؛ از اين رو پيامبر اکرم | به منظور ايجاد نوعي توسعه و تسهيل در امور مسلمانان با هم خواندن هر دو نماز را در يک وقت تجويز کرد. از جانب ديگر روايات فوق به صراحت دلالت دارد که رسول خدا | بدون عذري و يا بدون شرطي بين نمازها جمع نمود؛ از اين رو قيد زدن اين روايات به حالت ترس يا مسافرت و يا باران بي دليل است. همچنان که شيخ احمد شاکر از عالمان اهل سنت بعد از نقل کلام ابن سيرين به جواز جمع مي گويد: اين رأي همان راي صحيحي است که از متن حديث گرفته شده است. ولي تاويل به مرض يا عذر يا غير آن تکلفي است که دليلي بر آن نيست و با حکم به جواز جمع بسياري از دشواري هايي که در تفريق بر مردم پيدا مي شود برطرف مي شود و حکم به جمع کمکي است به طاعت مردم عادي؛ البته نبايد اين حکم موجب شود که جمع عادت مردم شود همان گونه که ابن سيرين به آن اشاره کرده است.[11] در مکتب اهل بيت ^ هم، جواز جمع بين نمازها تأييد شده است. کليني به سند خود از امام صادق × نقل مي کند که رسول خدا | نماز ظهر و عصر را بدون عذر از هنگام زوال خورشيد با مردم به جماعت به جاي آورد و نيز نماز مغرب و عشا را قبل از سقوط شفق بدون هيچ مشکلي با جماعت به جاي آورد. اين جمع را براي گشايش کار بر امت خود انجام داد.[12] شيخ طوسي هم در تهذيب و استبصار به سند خود از اسحاق بن عمار نقل مي کند که از امام صادق × پرسيد: آيا مي توانم بين مغرب و عشا در حضر قبل از آن که شفق غايب شود، بدون هيچ عذري جمع کنم؟ حضرت فرمود: اشکالي ندارد.[13]