مكان بهشت و جهنم در كجا است؟

بهشت و دوزخ در باطن و درون اين جهانند. ما اين آسمان و زمين و كرات مختلف را با چشم خود مي‎بينيم امّا عوالمي كه در درون اين جهان قرار دارند نمي‎بينيم و اگر ديد و درك ديگري داشتيم هم اكنون مي‎توانستيم آنها را ببينيم چنانچه در اين عالم موجودات بسياري هستند كه امواج آنها با چشم ما قابل درك نيستند، همچنين ملکوت و باطن عالم دنيا براي ما قابل درک نيست چنانچه قرآن مي فرمايد: «كَلاَّ لَوْ تَعْلَمُونَ عِلْمَ الْيَقِينِ لَتَرَوُنَّ الْجَحِيمَ» اگر علم اليقين داشتيد، دوزخ را مشاهد مي‎كرديد… . از پاره‎اي از احاديث استفاده مي‎شود كه بعضي از مردان خدا درك و ديدي در اين جهان داشتند كه بهشت و دوزخ را نيز با چشم حقيقت مي‎ديدند. براي اين موضوع مي‎توان مثالي ذكر كرد: فرض كنيد فرستندة نيرومندي در يك نقطه زمين وجود داشته باشد كه به كمك ماهواره‎هاي فضائي امواج آن به سراسر زمين پخش شود و به وسيلة آن نغمة دل انگيز تلاوت قرآن با صدائي فوق العاده دلنشين و روح‎پرور در همه جا پخش گردد، و در نقطه ديگري از زمين فرستنده ديگري با همان قدرت وجود داشته باشد كه صدائي فوق العاده گوش خراش و ناراحت كننده روي امواج ديگري در همه جا پراكنده شود.
هنگامي كه ما در يك مجلس عادي نشسته‎ايم صداي گفتگوي اطرافيان خود را مي‎شنويم امّا از آن دو دسته امواج «روح‎پرور» و «آزار دهنده» كه در درون محيط ما است و همه جا را پر كرده است هيچ خبري نداريم، ولي اگر دستگاه گيرنده‎اي مي‎داشتيم كه موج آن با يكي از اين دو فرستنده تطبيق مي‎كرد فوراً در برابر ما آشكار مي‎شدند امّا دستگاه شنوائي
ما در حال عادي ازدرك آنها عاجز است.
عالم آخرت و بهشت و دوزخ، محيط بر اين عالم هستند، و به اصطلاح اين جهان در شكم و درون آن جهان قرار گرفته، درست همانند عالم جنين كه در درون عالم دنيا است، زيرا مي‎دانيم عالم جنين براي خود عالم مستقلي است، امّا جداي از اين عالمي كه در آن هستيم نيست، بلكه در درون آن واقع شده است، عالم دنيا نيز نسبت به عالم آخرت، همين حال را دارد، يعني در درون آن قرار گرفته است.
اگر مي‎بينيم قرآن مي‎گويد وسعت بهشت به اندازة وسعت آسمانها و زمين است به خاطر آن است كه انسان چيزي وسيعتر از آسمان و زمين نمي‎شناسد تا مقياس سنجش قرار داده شود، لذا قرآن براي اين كه وسعت و عظمت بهشت را ترسيم كند آن را به پهنه آسمان‎ها و زمين تشبيه كرده است، و چاره‎اي غير از اين نبوده، همانطور كه اگر كودكي كه در شكم مادر قرار دارد عقل مي‎داشت و مي‎خواستيم با او سخن بگوئيم بايد با منطقي صحبت كنيم كه براي او در آن محيط قابل درك باشد.
از آنچه گفتيم پاسخ اين سؤال نيز روشن شد كه اگر وسعت بهشت به اندازه زمين و آسمان‎ها است پس دوزخ كجاست؟ زيرا طبق نظر اوّل دوزخ نيز در درون همين جهان قرار گرفته و وجود آن در درون اين جهان منافاتي با وجود بهشت در درون آن ندارد (همان‎طور كه در مثال امواج فرستندة صوتي ذكر شد) و امّا طبق پاسخ دوّم كه بهشت و دوزخ محيط بر اين جهان باشند جواب باز هم روشنتر است زيرا دوزخ مي‎تواند محيط بر اين جهان باشد و بهشت محيط بر آن، و از آن هم وسيع‎تر.[1]جايگاه بهشت براي انساني كه در نشئه مادة عنصري زندگي مي‎كند و بسياري از داوري‎ها و انتظارات او صبغة عنصري و مادي دارد. براي هر چيز، جا و مكان مادي تصور مي‎كند و فرايند همه چيز را در راستاي زمان و مكان طبيعي مي‎نگرد. حال اگر از او پرسيده شود جاي مسئلة 4 = 2 + 2 كجاست؟ خواهد گفت براي اين مسائل جائي نيست اساساً علوم و دانش‎هاي بشري ذاتاً مجرد از ماده است و زمان و مكان ندارد و از جان انسان بيرون نيست ـ بهشت و جهنم نيز از محدودة تاريخ دنيايي و زمان و مكان خارج است و قبل، بعد .كي و كجاي دنيوي بر نمي دارد،….
بنابراين ديدگاه نبايد بهشت و جهنم و بسياري از معارف قطعي اسلام را در چارچوب زمان و مكان دنيايي ارزيابي كرد. آنها آسماني است و انديشة آسماني مي‎طلبد و براي نامحرمان هرگز درهاي آسمان گشوده نخواهد شد، …. مراد از آسمان‎ها همان مقام يا مقام‎هاي عالي انسانيت است كه بهشت را در خود جاي داده است،[2]…
مشهور بين متكلمين  اين است كه بهشت در آسمان‎ها و زير عرش قرار دارد امّا جهنم زير طبقات زمين مي‎باشد. از خواجه نصير طوسي نقل شده كه از مكان بهشت و جهنم اطلاع نداريم امّا ممكن است از آيه (عندها جنة المأوي) عند سدره المنتهي استفاده شود در آسمان‎ها است و هم‎چنين از (و في السماء رزقكم و ما توعدون)[3]در كتاب گرانسنگ بحارالانوار مي‎فرمايند: دليل روشني در رابطه با مكان بهشت و جهنم نداريم اكثر بزرگان مي‎گويند در بالاي آسمان‎ها و زير عرش قرار دارد زيرا كه خداوند مي‎فرمايند: «عند سدرة المنتهي عندها جنة المأوي» و پيامبر فرموده: سقف بهشت عرش خداوند است و امّا جهنم زير طبقات زمين است. امّا خود علامة مجلسي مي‎فرمايند: حق اين است كه بگوييم علم اينها در انحصار خداوند است ما نمي‎دانيم.[4] و هم‎چنين سعدالدين تفتازاني مي‎فرمايند: ما قطع نداريم به مكان بهشت و جهنم ولي اكثر علما مي‎گويند بهشت در بالاي آسمان‎ها و جهنم در زير طبقات زمين قرار دارد.[5]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. تفسير نمونه، آية الله مكارم و عده‎اي از نويسندگان، تهران، دارالكتب الاسلامية، جلد 3، ذيل آيه 134، سورة آل عمران.
2. معاد و جهان پس از مرگ، آيه الله مكارم شيرازي، قم، انتشارات هدف، ص 39 و بعد از آن.
3. تاريخ جهنم، جورج مينوا، ترجمه حسين علي عربي، قم، ناشر مؤسسه پژوهش امام خميني، 1379.
 
پي نوشت ها:
[1] . مكارم شيرازي، ناصر و عده‎اي از نويسندگان، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلامية، ج3، ذيل آيه 134، سورة آل عمران.
[2] . جوادي آملي، عبدالله، معاد در قرآن، قم، نشر اسراء، چاپخانه اسوه، 1381، ج 5، ص 242 ـ 244.
[3] . سبحاني، جعفر، محاضرات في الالهيات، قم، انتشارات جامعه مدرسين، ص 668.
[4] . مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت، مؤسسه الوفا، ج 8، ص 206.
[5] . تفتازاني، شرح المقاصد، عالم الكتب، بيروت، جزء 5، ص 112.