چه عواملي باعث شده بود حضرت امير مؤمنان ـ عليه السلام ـ بيست و پنج سال سکوت اختيار کند و قيام بر عليه خلافت و حکومت خلفاء ثلاثه نکردند؟ از ديدگاه نهج البلاغه با تفصيل پاسخ دهيد.

کتب تاريخ و سيره مملو از بيان و شرح و تفصيل علل و عوامل حوادث و وقايع دوران حيات پر بار امير المؤمنين علي ـ عليه السلام ـ بعد از رحلت پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله وسلم ـ تا زمان شهادت مظلومانه آن امام همام مي باشند و علماء و بزرگان شيعي و ديگر انديشمندان منصف از مذاهب مختلفه در تحليل عملکردهاي اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ در دوران خلفاء ثلاثه کتاب ها نوشته اند ولي چون در سئوال مورد نظر تحليل و بررسي علل و عوامل عملکرد اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ از ديدگاه خود آن حضرت در نهج البلاغه درخواست گرديده است، با بيان مقدمه اي کوتاه و فشرده به سراغ کتاب شريف نهج البلاغه مي رويم و از منظر کتابي که اخ القرآن ناميده شده و از زبان کسي که خود بي ترديد قرآن گويا است تحليل وقايع آن روزگار پر آشوب را نگاه کرده و مي شنويم:
زندگي ائمه طاهرين ـ عليهم السلام ـ و در رأس آن دوران حيات اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ آيينه تمام نماي طاعت و بندگي خداي متعال بوده و بر اساس صلاح و مصلحت جامعه اسلامي و بلکه جامعه بشري سپري گرديده است. و لذا زندگاني پر برکت آن بزرگواران در ابعاد مختلفه ، قيام به امر دين و صلاح جامعه انساني محسوب مي گردد و از نظر واقع هيچ فرقي ميان سکوت آن بزرگواران و خصوصاً اميرالمؤمنين ـ عليه السلام ـ و ميان قيام و مبارزه علني آن ها وجود ندارد، زيرا همه افعال و اقوال آن ها بر اساس وظيفه شرعي و الهي که خود آن ها از همه مردم آگاه تر به آن بوده و بر اساس صلاح جامعه اسلامي بوده است و هرگاه وظيفه الهي شان و صلاح امت اسلامي اقتضاء مي کرده قيام و مبارزه مصلحانه نموده و هرگاه وظيفه الهي شان و صلاح امت اسلامي مقتضي سکوت و بردباري در برابر ستم هايي که در حق آن ها روا داشته شده است بوده سکوت اختيار نموده اند و اين سکوت هيچ گاه به منزله کوتاه آمدن و چشم پوشي کردن در قبال وظايف الهي و شرعي و بر خلاف مصلحت امور مسلمين نبوده است. بلکه در حقيقت نقش قيام و مبارزه علني و مصلحانه را ايفا نموده است و با سکوت شان همان کاري را کرده اند که گاهي به مقتضاي زمان و مصلحت دين حرکت و قيام علني که منجر به ريختن خون ها گرديده است نموده اند. و لذا پاسخ اجمالي سئوال هم از نظر نهج البلاغه همين لحاظ وظيفه الهي و اقتضاء صلاح امور امت اسلامي خواهد بود.
اينک براي تفصيل پاسخ که در چندين خطبه و نامه در نهج البلاغه به آن اشاره شده است مي پردازيم:
امام ـ عليه السلام ـ در خطبه سوم نهج البلاغه که معروف به خطبه شقشقيه است به ابن عباس چنين مي فرمايد: «آگاه باش، سوگند به خدا که پسر ابي قحافه (ابي بکر که اسم او در جاهليت عبدالعزي بود، حضرت پيامبر ـ صلي الله عليه و آله وسلم ـ آن را تغيير داده، عبدالله ناميد) خلافت را مانند پيراهني پوشيد و حال آن که مي دانست من براي خلافت (از جهت کمالات علمي و عملي) مانند قطب آسيا هستم (چنان که دوران و گردش آسيا قائم به آن ميخ آهني وسط است و بدون آن خاصيت آسيايي ندارد، همچنين خلافت به دست غير من زيان دارد، مانند سنگي است که در گوشه افتاده و در زير دست و پاي کفر و ضلالت لگدکوب شده) علوم و معارف از سرچشمه فيض من مانند سيل سرازير مي شود، هيچ پرواز کننده در فضاي علم و دانش به اوج رفعت من نمي رسد، پس (چون پسر ابي قحافه پيراهن خلافت را به ناحق پوشيد و مردم او را مبارکباد گفتند) جامه خلافت را رها و پهلو از آن تهي نمودم و در کار خود انديشه مي کردم که آيا بدون دست (نداشتن سپاه و ياور) حمله کرده (حق خود را مطالبه نمايم) يا آن که بر تاريکي کوري (گمراهي مردم) صبر کنم که در آن پيران را فرسوده، جوانان را پژمرده و پير ساخته، مؤمن (براي دفع فساد) رنج مي کشد تا بميرد، ديدم صبر کردن خردمندي است، پس صبر کردم در حالتي که چشمانم را خاشاک و غبار و گلويم را استخوان گرفته بود (بسيار اندوهگين شدم، زيرا در خلافت ابوبکر و ديگران جز ضلالت و گمراهي چيزي نمي ديديم و چون تنها بودم و ياوري نداشتم نمي توانستم سخني بگويم) ميراث خود را تاراج رفته مي ديدم (منصب خلافت را غصب کردند و فساد آن در روي زمين تا قيام قائم آل محمد ـ عليهم السلام ـ باقي است، پس از وفات رسول مکرم اسلام ـ صلي الله عليه و آله وسلم ـ که خلافت را به ناحق غصب کردند و مردم را به ضلالت و گمراهي انداختند، براي حفظ اسلام و اين که مبادا انقلاب داخلي برپا شده و دشمن سوء استفاده نمايد، مصلحت را در چشم پوشي از خلافت و شکيبايي دانستم) تا اين که اولي (ابوبکر) راه خود را به انتها رسانده (پس از دو سال و سه ماه و دوازده روز درگذشت و پيش از مردنش) خلافت را بعد از خودش در آغوش ابن خطاب (عمر) انداخت… جاي بسي حيرت و شگفت است که در زمان حياتش فسخ بيعت مردم را درخواست مي نمود (مي گفت: اقيلوني فلستُ بخيرکم و عليٌ فيکم؛ يعني اي مردم بيعت خود را از من برداريد و مرا از خلافت عزل نماييد که من از شما بهتر نيستم و حال آن که علي ـ عليه السلام ـ در ميان شماست) ولي چند روز از عمرش مانده وصيت کرد خلافت را براي عمر، اين دو نفر غارتگر خلافت را مانند دو پستان شتر ميان خود قسمت کردند ـ خلافت را در جاي درشت و ناهموار قرار داد در حالتي که عمر سخن تند و زخم زبان داشت، ملاقات با او رنج آور بود و اشتباه او (در مسايل ديني) بسيار و عذر خواهيش بي شمار بود… پس سوگند به خدا مردم در زمان او گرفتار شده اشتباه کردند و در راه راست قدم ننهاده از حق دوري نمودند، پس من هم در اين مدت طولاني (ده سال و شش ماه) شکيبايي ورزيده با سختي محنت و غم همراه بودم، عمر هم راه خود را پيمود (و پيش از مردن) امر خلافت را در جماعتي قرار داد که مرا هم يکي از آن ها گمان نمود، پس بار خدايا از تو ياري مي طلبم براي شورايي که تشکيل شد و مشورتي که نمودند، چگونه مردم مرا با ابوبکر مساوي دانسته، درباره من شک و ترديد نمودند تا جايي که امروز با اين اشخاص (پنج نفر اهل شورا) همرديف شده ام و لکن در فراز و نشيب از آن ها پيروي نمودم (براي مصلحت در همه جا با آنها موافقت کردم)…»[1]تأمل و دقت در فرازهاي اين خطبه نشان مي دهد که دو عامل اصلي باعث سکوت امام در دوران بيست و پنج ساله خلافت خلفاء سه گانه بوده است:
الف) بي وفايي مردم و پشت کرن آن ها به حقيقتي که رسول مکرم اسلام ـ صلي الله عليه و آله وسلم ـ در زمان حياتش و در مقاطع مختلف به آن توصيه فرموده بود، خصوصاً تفرقه و نفاق سران و بزرگان صحابه براي به دست آوردن منصبي که بعد از رحلت پيامبر اکرم آماده مي ديدند و لذا در چنين شرايطي که تعداد حاميان امام از عدد انگشتان دست تجاوز نمي کرد همان گونه که خود امام در صدر خطبه به آن اشاره فرمود (بدون دست) هرگونه قيام و مبارزه علني و مسلحانه غير ممکن و در حکم انتحار محسوب مي شد.
ب) پرهيز از اختلاف و دو دستگي بلکه چند دستگي در جامعه نوپاي اسلامي که ثمره سال ها مبارزه و جهاد و خون دل خوردن هاي پيامبر عظيم الشأن اسلام ـ صلي الله عليه و آله وسلم ـ و مسلمانان بود و لذا امير المؤمنين ـ عليه السلام ـ همان گونه که خودش در يکي از فرازهاي اين خطبه فرمود براي حفظ کيان اسلامي و وحدت جامعه مسلمان نه تنها از حق مسلم خود چشم پوشي نموده بلکه (در فراز و نشيب ها از آن ها پيروي نمود) (و خار در چشم و استخوان در گلو) چنان چه خودش فرمود، به سان سرباز گمنام در مقاطع مختلف با ارشاد و راهنمايي خلفاء خصوصاً در زمان عمر، کجروي ها و اشتباهات آنان به آن ها گوشزد مي فرمود، چنانچه در منابع سني و شيعه نقل شده که عمر مکرر مي گفت: «اگر علي نبود عمر هلاک مي گرديد».
در خطبه صد و شصت و يک نهج البلاغه نيز امام ـ عليه السلام ـ به اين دو عامل اشاره نموده و مي فرمايد: «پس بدان تسلط (سه خليفه) بر ما به خلافت با اين که ما از جهت نسب (خويشي با پيغمبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله وسلم ـ ) برتر و از جهت نزديکي به رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله وسلم ـ استوارتريم، براي آن است که خلافت مرغوب و برگزيده بود (هر کس طالب آن بود اگر چه لياقت نداشت، پس) گروهي با آن بخل ورزيدند (و نگذاشتند سزاوار به آن مقام بر آن بنشيند) و گروه ديگري (امام ـ عليه السلام ـ ) بخشش نموده (براي حفظ اساس اسلام) از آن چشم پوشيدند (چون از يک طرف براي گرفتن حق ياوري نداشتند و از طرف ديگر همراهي نکردن با آن ها به ضرر جامعه نوپاي اسلامي بودند، چنان چه در خطبه 3 به آن اشاره شد) و حَکَم (ميان ما و ايشان) خدا است».[2]در خطبه صد و هفتاد و يک به عامل تنهايي و اتفاق قريش بر اين که نگذارند خلافت به اهل آن برسد اشاره نموده و عرض مي کند: «خدايا من بر قريش و کساني که آن ها را ياري مي کنند از تو کمک مي طلبم زيرا آن ها خويشي مرا قطع کردند (نسبت مرا با رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله وسلم ـ مراعات ننمودند) و بزرگي مقام و منزلت مرا کوچک شمردند (مرا هم رديف خود دانستند) و در امر خلافت که اختصاص به من داشت بر دشمني با من اتفاق کردند».[3]آن چه در اين سه خطبه به آن اشاره گرديد تنها به عنوان نمونه و اين که داراي تفصيل بيشتر بود مي باشد و در نهج البلاغه در بيش از پانزده خطبه و نامه و حکمت امام ـ عليه السلام ـ به مساله خلافت و علل و عوامل سکوت خودش در برابر خلفاء ثلاثه به تصريح و اشاره سخن گفته است . به خطبه هاي: 3، 33، 37، 66، 152، 161، 169، 171 و 188، و نامه هاي: 6، 36 و 45 و حکمت هاي: 21، 181 و 175 مراجعه شود.

پي نوشت ها:
[1] . فيض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، ج3، ص46.
[2] . همان، خطبه 161، ص518.
[3] . همان، خطبه 171، ص555.