ولايت پيامبران اساساً چگونه بوده است؟ آيا تمام آنان داراي ولايت بوده اند؟

ولايت به دو قسم تكويني و تشريعي تقسيم مي شود: ولايت تكويني به معناي سرپرستي موجودات جهان و عالم خارج و تصرف عيني داشتن در آنها است، مانند ولايت نفس انسان بر قواي دروني خودش. هر انساني نسبت به قواي ادراكي خود، مانند نيروي وهمي و خيالي و نيز قواي تحريكي خويش مانند شهوت و غضب، ولايت دارد، بر اعضاء و جوارح سالم خود ولايت دارد، بازگشت اين ولايت تكويني به علت و معلول است از اين رو، ولايت تكويني (رابطه علّي و معلول) هيچ گاه تخلف بردار نيست.[1]در ولايت تكويني انبيا و اوليا نيز همين حقيقت مطرح است، اين رو مي توانند در ماده كائنات و پديده هاي عالم هستي به هر نحوي كه بخواهند تصرف كنند. و همه پديده هاي عالم چون موم در دست انسان كامل نرم و تسليم اراده اوست و او به اذن الهي هرگونه كه بخواهد و لازم باشد مي تواند در پديده هاي عالم تصرف نمايد.
اما ولايت تشريعي از جنبه هاي مختلف دارد، به نمونه هاي از حوزه ولايت تشريعي اشاره مي شود:
الف: ولايت در ابلاغ رسالت
اولين و اساسي ترين سمت ولايي انبيا كه از طرف خداوند به آنها واگذار شده است ابلاغ احكام و دستورهاي الهي به مردم و تبيين آن براي مردم است، گرچه تشريع احكام بالاصاله از آن خداوند است؛ ولي از طريق، وحي به انبيا افاضه مي شود. فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلي‏ رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبينُ؛[2] بدانيد كه پيامبر ما فقط عهده‏دار ابلاغ روشن است. وَ ما عَلَي الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبينُ؛[3] و بر پيامبر چيزي جز ابلاغ آشكار نيست.
ب: مرجعيت ديني
يكي ديگر از شوون ولايت انبياء ولايت و مرجعيت ديني انبيا است، به اين معنا که انبياء همان گونه که وظيفه ابلاغ احکام الهي را دارند، وظيفه تبيين وحي و احکام الهي نيز به عهده آنان است. وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ.[4]و اين قرآن را به سوي تو فرستاديم تا براي مردم آنچه را كه به سويشان نازل شده است بيان كني و اميد كه بينديشند.
ج: اسوه بودن
 يكي ديگر از شوون انبياي الهي اسوه بودن انبياي الهي براي امت هاي شان است، قرآن کريم در باره حضرت ابراهيم مي فرمايد: قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ في‏ إِبْراهيمَ وَ الَّذينَ مَعَهُ إِذْ قالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآؤُا مِنْكُمْ وَ مِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنا بِكُمْ وَ بَدا بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةُ وَ الْبَغْضاءُ أَبَداً حَتَّي تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَه.[5]‏قطعا براي شما در حالات‏ جضرت ابراهيم و كساني كه با او بودند الگويي خوبي است، آن گاه كه به قوم خود گفتند: ما از شما و از آنچه به جاي خدا مي‏پرستيد بيزاريم و [آيين‏] شما را منكريم، و ميان ما و شما براي هميشه دشمني و كينه پديد آمده است تا وقتي كه به خداي يگانه ايمان بياوريد،
در ادامه مي فرمايد: لَقَدْ كانَ لَكُمْ فيهِمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ.[6] طعا براي شما در رفتار آنها سرمشقي نيكوست، براي كسي كه به خدا و روز واپسين اميد دارد.
در جاي ديگر در مورد پيامبر گرامي اسلام آمده است: لَقَدْ كانَ لَكُمْ في‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كانَ يَرْجُوا اللَّهَ وَ الْيَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَكَرَ اللَّهَ كَثيراً؛[7] قطعا براي شما در [رفتار] رسول خدا سرمشقي نيكوست، براي كسي كه به خدا و روز واپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مي‏كند.
در اين آيه رسول خدا به عنوان الگويي معرفي شده كه مردم بايد رفتار و اخلاق شان را با رفتار و اخلاق او تطبيق دهند، و او را مقتداي خويش سازند، و اين مقام اختصاص به پيامبر خاتم و حضرت ابراهيم ندارد بلکه هر نبي از انبياي الهي اسوه امت خويش است، چه اين که اين مقام بعد از پيامبر گرامي اسلام به اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ رسيده است.[8]د: ولايت در شؤون سياسي و اجتماعي
يكي ديگر از شوون ولايت انبياي الهي زعامت و رهبري سياسي و اجتماعي آنان بر مردم است، لذا پيامبر اكرم در زمان حيات خودشان به عنوان ولي مسلمين بوده اند و اين مقام را خداوند به ايشان عطا فرموده بود: «اطيعوا الله و اطيعو الرسول واولي الامر منكم»؛[9] يعني اطاعت كنيد خدا و پيامبر و كساني را كه اداره كار شما به دست آنها است. (ائمه ـ عليهم السّلام ـ) از اين آيه به دست مي آيد كه پيامبر رسما والي و حاكم بود و بر مردم حكومت داشت و سياست اجتماع مسلمين را راهبري مي كرد؛ البته بعد از او اين مقام به ائمه اهل بيت رسيده است. بنابراين يكي از مواردي كه كيفيت ولايت انبيا و ائمه را نشان مي دهد مسأله حكومت آنان بر جامعه است كه بر اساس ولايت الهي شان اين سمت را داشته اند.
 اما در باره فراز دوم سؤال بايد گفت: ولايت در اين محور نيز در دو حوزه عرفاني و كلامي مطرح است، از نظر جنبة عرفاني، به اختصار بايد گفت: اساساً ولايت به عنوان باطن نبوت مطرح است و به همين دليل تا كسي به مقام ولايت نرسد به مقام نبوت نايل نمي شود، به همين جهت عرفا از ولايت به «فلك محيط عام» تعبير كرده و گفته اند كه ولايت شامل نبوت، رسالت و امامت مي شود، و هيچ كسي به مقامات ياد شده نمي رسد مگر اين كه اول به مقام ولايت برسد؛ بنابراين همه انبيا داراي چنين ولايتي بوده اند گرچه جنبه ولايت در آنها مستور و جنبه نبوت ظاهر و آشكار بوده است؛ يعني كارهايي كه آنها انجام مي دادند و در حوزة مأموريت الهي شان بوده است، ناشي از مقام نبوت و رسالت شان بوده و نه جنبة ولايت آنها.[10]اما ولايت به معناي تشريعي آن گرچه برخي موارد آن براي همه انبيا وجود داشته است؛ مثلاً ولايت به معناي زعامت و سرپرستي، ابلاغ احكام دين، الگو و سرمشق بودن عملي براي مردم و امثال آن براي همه انبياء وجود داشته است؛ اما ولايت به معناي مشرِع و حامل كتاب، تنها براي انبياي اولوالعزم مطرح است، و ساير انبيا شريعت مستقل نداشته اند؛ بلكه مأمور ابلاغ و اجراي شريعت انبياي بزرگ بوده اند.[11]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. امام خميني، نبوت از ديدگاه امام خميني. نشر مؤسسه آثار امام خميني ، 1378ش.
2. عزيز الدين نسقي، انسان كامل، انتشارات كتابخانه طهوري، تهران، 1368ش.
3. محمد سعيدي مهر، آموزش كلام اسلامي، ج 1-2، نشر طه، قم.
 
پي نوشت ها:
[1] . جوادي آملي، عبدالله، ولايت فقيه، قم، نشر مركز اسراء، 1378 ش، ص 124.
[2] . مائده: 92.
[3] . نور: 54.
[4] . حجر: 44.
[5] . ممتنحنه:4.
[6] . ممتنحه: 6.
[7] . احزاب: 21.
[8] . مطهري، مرتضي، شش مقالة، (مقاله ولاء و لايت ها)، نشر الزهرا، 1368ش، ص 165.
[9] . نساء/59.
[10] . آملي، سيد حيدر، اسرار شريعة، اطوار الطريقة انوار الحقيقة، تهران، نشر موسسه علمي و فرهنگي، ص 91.
[11] . طباطبائي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، تهران، نشر دارالكتب الاسلاميه، 1372ش، ج 7، ص 266 و ج 2، ص 132.