در روايات اسلامي آمده است كه عالم در ابتداء از «ماء» و «دخان» تشكيل يافته؟ مراد از اين دو چيست؟

خداوند متعال داستان آغاز خلقت را به گونه هاي متفاوتي بيان فرموده است و در آيات فراواني پرده از چگونگي اين شروع برداشته است كه هر كدام در نوع خود در خور توجّه و عنايت خاص است. و امّا نكته اي كه شما به آن اشاره كرده ايد، بطور جداگانه در دو آيه از آيات نوراني قرآن مورد بحث قرار گرفته است.
1- «ثم استوي الي السماء و هي دخان فقال لها و للارض ائتيا طوعاً او كرهاً قالتا اتينا طائعين» «سپس اراده آفرينش آسمان فرمود در حالي كه به صورت دود بود، و به آن و به زمين دستور داد به وجود آييد (و شكل گيريد، خواه از روي اطاعت و خواه اكراه)، آنها گفتند: ما از روي طاعت مي آييم و (شكل مي گيريم).[1]خداوند در اين آيه اشاره به دود بودن آن در ابتداي آفرينش مي كند
2.«و هو الذي خلق السموات و الارض في ستة ايام و كان عرشه علي الماء ليبلوكم ايكم احسن عملا» «و او كسي است كه آسمانها و زمين را در شش روز (شش دوران) آفريد و عرش (قدرت) او بر آب قرار داشت تا شما را آزمايش كند…»[2]اما در بيان آيه اوّل: جمله «هي دخان» (آسمان در آغاز به صورت دود بود) نشان مي دهد كه آغاز آفرينش آسمانها از توده گازهاي گسترده و عظيمي بوده است و اين با آخرين تحقيقات علمي در مورد آغاز آفرينش كاملا هماهنگ است.
هم اكنون نيز بسياري از ستارگان آسمان به صورت توده فشرده اي از گازها و دخان هستند.[3]به بياني ديگر«خداي تعالي متوجه آسمان شد، تا آن را بيافريند، در حالي كه چيزي بود كه خدا نامش را دود گذاشت و آن ماده اي بود كه خدا به صورت آسمانش در آورد و آن را هفت آسمان كرد، بعد از آنكه از هم متمايز نبودند، و همه يكي بودند و به همين مناسبت در آيه مورد بحث آن را مفرد آورد، فرمود: «ثم استوي الي السماء»[4]و امّا در آيه دوّم از آفرينش هستي و مخصوصاً آغاز آفرينش كه نشانه قدرت پروردگار و دليل عظمت اوست، بحث شده است.
در اين آيه نيز همچون آيه نخست نظرات مختلفي از طرف مفسران بيان شده است. براي فهم بيشتر اين آيه بايد با دو كلمه «عرش» و «ماء» آشنا شويم.
«عرش» در اصل به معني «سقف يا شيء سقف دار» است و به تخت هاي بلند همانند تختهاي سلاطين گذشته نيز عرش گفته مي شود و همچنين داربستهايي كه درختهاي مو و مانند آن را روي آن قرار مي دهند.[5]امّا اين كلمه بعداً به معني قدرت نيز به كار رفته است، همانگونه كه واژه «تخت» در فارسي نيز به همين معنا استعمال مي شود. اين نكته را نيز بايد توجه داشت كه گاهي كلمه «عرش» به معني مجموعه جهان هستي است، زيرا تخت قدرت خداوند همه اين جهان را فرا مي گيرد.
و اما كلمه «ماء» معني معمولي آن «آب» است امّا گاهي به هر شيء مايع «ماء» گفته مي شود مانند فلزات مايع و امثال آن.
مرحوم علامه طباطبايي بعد از اينكه در ذيل آيه مذكور به توضيح مقصود از آسمانها مي پردازد نتيجه مي گيرد كه
اوّلا: خلقت آسمانها و زمين با اين وصف و شكلي كه امروز دارند از «عدم صرف» نبوده، بلكه وجود آنها مسبوق به يك ماده متشابه متراكم و گرد هم آمده اي بوده كه خدا اجزاء آن را هم جدا كرده و در دو برهه زماني يعني دو نوبت به صورت زمين در آورده و آسمان نيز به صورت دود (يا بخار متراکم) بوده و خدا آن را از هم باز كرده و در دو برهه زماني به صورت هفت آسمان در آورده است.
ثانياً: اين موجودات زنده كه مي بينيم همگي از آب بوجود آمده اند و بنابراين ماده زندگي همه ماده آبست.
ايشان ادامه مي دهد: با آنچه گفتيم معني آيه مورد بحث، واضح مي شود.
…..«هو الذي خلق السموات و الارض في ستة ايام» مراد از «خلق» كه در اينجا آمده، همان گرد آوردن و جدا كردن و باز كردن اجزاء آسمان و زمين از ساير مواد مشابه و متراكمي است كه با آن مخلوط بوده است.
«و كان عرشه علي الماء» اين جمله حال است و معناي آن اين است: عرش خدا روزي كه آسمانها و زمين را آفريد بر آب بود.
تعبير قرار داشتن عرش خدا روي آب كنايه از آن است كه ملك خدا در آن روز بر اين آب كه مادّه حيات است قرار گرفته بود، زيرا عرش، مظهر سلطنت اوست و استقرار عرش روي يك چيز يعني قرار داشتن ملك و سلطنت بر آن چيز و مراد از «استواء» بر ملك نيز در دست گرفتن ملك و شروع به تدبير ملك است».[6]بنا بر آنچه بيان شد از تفسير نمونه استفاده مي شود كه در آغاز آفرينش، جهان هستي به صورت مواد مذابي بود (يا گازهاي فوق العاده فشرده كه شكل مواد مذاب و مايع را داشت.) سپس در اين توده آب گونه، حركات شديد و انفجارهاي عظيمي رخ داد، و قسمت هايي از سطح آن پي در پي به خارج پرتاب شد، اين اتصال و به هم پيوستگي به انفصال و جدايي گراييد، و كواكب و سيارات منظومه ها يكي بعد از ديگري تشكيل يافتند. بنابراين جهان هستي و پايه تخت قدرت خدا نخست بر اين ماده عظيم آبگونه قرار داشت.[7]در نخستين خطبه نهج البلاغه نيز اشاره روشني به همين معني شده است كه به بخشي از آن اشاره مي كنيم. امام علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايد:
خلق را ايجاد نمود و بدون نياز به انديشه و فكر و استفاده از تجربه، آفرينش را آغاز كرد، و بي آنكه حركتي ايجاد كند و تصميم آميخته با اضطرابي در او راه داشته باشد جهان را ايجاد نمود. پديد آمدن هر يك از موجودات را به دقت مناسب خود موكول ساخت… او پيش از آنكه آنها را بيافريند، از تمام جزئيات و جوانب آن آگاه بود و به حدود و پايان آنها احاطه داشت و به اسرار درون و برون آنها آشنا بود. پس از آن خداوند، طبقات جوّ را از هم گشود، و اطراف آن را باز كرد و فضاهاي خالي ايجاد نمود، و در آن آبي كه امواج متلاطم آن روي هم مي غلطيد، جاري ساخت، و آن را بر پشت بادي شديد، و طوفاني كوبنده، حمل نمود، پس از آن باد را به باز گرداندن آن فرمان داد، و بر نگهداريش آن را مسلط ساخت و به حدي كه بايد، مقرون نمود، فضاي خالي در زير آن گشود و آب در بالاي آن در حركت بود. سپس خداوند طوفاني بر انگيخت كه جز متلاطم ساختن آن آب، كار ديگري نداشت، و بطور مداوم امواج آب را در هم مي كوبيد، طوفان به شدّت مي وزيد، و از نقطه اي دور، سر چشمه مي گرفت بعد از آن به آن فرمان داد تا آبهاي متراكم و امواج عظيم آب را بر هم زند، و امواج اين درياها را به هر سو بفرستد، پس آن را همانند مشكي به هم زد و با همان شدت كه در فضا مي وزيد بر امواج آب نيز حمله ور شد، از اولش بر مي داشت و به آخرش فرو مي ريخت و قسمت هاي ساكن آب را به امواج متحرك مي پيوست. آنها روي هم انباشته شدند، و همچون قله كوه بالا آمدند و امواج روي آب كفهايي بيرون فرستاد و آن را در هواي باز و جوّي وسيع بالا برد و از آن هفت آسمان را پديد آورد…[8]البته علاوه بر اين فرمايشات علي ـ عليه السلام ـ از معصومين ديگر نيز به اين مهم اشاره شده كه در پايان به يكي از آنها اشاره اي مي شود.[9]عن محمد بن مسلم قال: قال لي ابو جعفر ـ عليه السلام ـ : «كان كل شيء ماءاً و كان عرشه علي الماء فامر اللّه عز ذكره الماء فاصطرم ناراً ثم امر النار فخمدت فارتفع من خمودها دخان فخلق اللّه عزوجل السموات من ذلك الدخان و خلق اللّه عزوجل الارض من الرماد…»[10]از محمد بن مسلم روايت شده كه گفت: امام باقر ـ عليه السلام ـ براي من فرمود: «همه چيز آب بود و عرش الهي نيز بر آب قرار داشت، پس پروردگار متعال امر فرمود كه شعله ور شود سپس امر فرمود پس آتش خاموش شد، پس از آن دودي برخاست پس خداوند از آن دود آسمانها را آفريد و زمين را از خاكستر آن آفريد…».
نتيجه اينكه علاوه بر روايات آيات قرآن نيز بر اين مطلب تصريح دارد كه جهان در آغاز آفرينش به صورت «آب و دود» بوده است.اما به همان معنا که در متن پاسخ آمده است نه به معناي ساده عرفي.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. ناصر مكارم شيرازي، تفسير نمونه، جلدهاي (5، ص 171) ـ (10، ص 287) ـ (18، ص 165) ـ (9، ص 26) ـ
(13، ص 394) ـ (2، ص 228) ـ (22، ص 374).
2. مجله تخصصي کلام اسلامي، شماره 36، مقاله آغاز آفرينش از ديدگاه امام علي ـ عليه السلام ـ نوشته علي زماني.
 
پي نوشت ها:
[1] . فصلت/ 11.
[2] . هود/ 7.
[3] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، انتشارات اسلاميه، ج 20، ص 228.
[4] . طباطبايي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، نشر فرهنگي رجاء، ج 17، ص 583.
[5] . راغب اصفهاني، مفردات، ص 329.
[6] . طباطبائي، سيد محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه محمد جواد حجتي كرماني، مركز نشر فرهنگي رجاء، ج 10، ص 238 ـ 239.
[7] . مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، مركز نشر فرهنگي رجاء، ج 9، ص 24، 25.
[8] . نهج البلاغه، خطبه اوّل.
[9] . ر.ك. محمدي ري شهري، ميزان الحكمه، ج 3، ص 82 و 83.
[10] . الكليني الرازي، الروضة الكافي، دار الكتب الاسلاميه، ج 8، ص 153، حديث 142.