اهيمت تقويت اراده
از اسرار موفقيت بزرگان تاريخ ساز، داشتن ارادة قوي مي باشد. مردان بزرگ چنان ارادههاي آهنين داشتهاند كه بر كوهي از مشكلات و موانع زندگي خود و حتّي ديگران غلبه کردهاند و خورشيد توانايي و استعداد خود را در سرزمين وجود خويش و ديگران تاباندهاند. بنابراين تنها راه موفقيت و رسيدن به اهداف بزرگ داشتن اراده محکم و قوي است. هيچ شخصيتي تا حالا با بيحالي، سستي و بي ارادگي به جايي نرسيده است. پس اگر شما هم ميخواهيد سري در ميان سرها داشته باشيد، راهحلهاي زير را با جديت عملي سازيد.
تعريف اراده
اراده نيروي دروني وابسته به عقل است که انسان ميتواند با استفاده از آن خودش را از تحت تأثير نيروهاي ناخواسته بيروني خارج سازد. هر چه اين نيرو در انسان قويتر باشد، اختيار انسان و مالكيت بر خويشتن هم بيشتر ميشود. به تعبير ديگر اراده نيروي اجرائي عقل مي باشد.[1] عقل تنها خوبي و بدي و خير و صلاح را درك ميكند و اين اراده است كه در عالم واقع و خارج بر طبق اين احكام عمل ميكند.
هر چند نخستين نظريات روانشناسي در باب انگيزش روي مسأله اراده تأکيد داشتند. زيرا انگيزه و اراده هر دو انسان را به سوي عمل سوق ميدهند، اما به تدريج نظريات جديد راه خود را از مفهوم اراده تفکيک کردند. زيرا انگيزش حالتي در انسان است که ميل و علاقه در آن نهفته است. اما اراده نيروي برتر از انگيزه است زيرا حتي زماني که فرد به چيزي تمايل ندارد، بازهم به کمک اراده خود ميتواند آن را انجام دهد.
علائم و نشانه هاي ضعف اراده
افرادي كه كمبود و ضعف اراده دارند چنين ويژگي هايي دارند:[2]1. قدرت تصميم گيري ندارند.
2. در فكر خود پروژه زياد دارند.
3. كارهاي خود را زياد به تأخير مي اندازند.
4. تضاد فكري و علمي دارند؟
5. زود عصباني مي شوند و صبر و حوصله ندارند.
عوامل ضعف اراده
در باب اراده عواملي وجود دارند که باعث ضعف اراده ميگردند. به نظر ميرسد کسي که ميخواهد اراده قوي داشته باشد، نخست بايد از اين عوامل دوري گزيند. در غير اين صورت هر چه اراده خود را با تمرين تقويت کند، عوامل ضعف اراده، آنها را به باد فنا ميدهند.
1. اشتغال زياد به بازي و سرگرمي
بازي براي کودکان امر ضروري است و براي رشد آنها لازم است. براي افراد بزرگسال نيز در حد تفريح و رفع خستگي مفيد است. اما بازي زياد اراده را ضعيف ميکند. بنابراين کسي که هر روز چندين ساعت با تلفن همراه، يا رايانه مشغول بازي است، نبايد توقع داشت که او اراده قوي داشته باشد.
2. گوش دادن زياد به موسيقي
هر چند روانشناسان براي برخي افراد افسرده موسيقي را توصيه ميکنند. اما بايد توجه داشت که منظور از آن هر نوع موسيقي نيست. لذا کساني که گوشي تلفن همراه، رايانه، ضبط صوت خودرو آنها مدام موسيقي پخش ميکنند، دچار حالتهاي از تغييرات رواني ميگردند که از اراده چيزي براي آنان باقي نميماند. البته منظور از اراده، اراده بر کار خير و و دعا و درس و عبادت است. اما براي خريد سيديهاي موسيقي و مانند اراده زياد دارند. امام خميني (ره) نيز در کتاب شرح چهل حديث موسيقي را يکي از عوامل تضعيف اراده بر شمردهاند.
3. پيروي از تمايلات نفساني (هواي نفس)
پيروي از هواي نفس يعني انجام کارهاي بيهوده به منظور لذت بردن. اگر از او سؤال کني چرا اين کار را انجام دادي ميگويد چون خوشم ميآمد و لذت ميبردم پس انجامش دادم. کساني که بدون هيچ کاري ساعتها در کوچه و خيابان پرسه ميزنند، افرادي که ساعتها بدون ناخواسته و بدون برنامهريزي خاص جلو تلويزيون ميخکوب ميشوند، اشخاصي که ساعتها بدون هدف خاصي در سايتها در گشت و گذارند، در واقع خود را سرگرم نميکنند، بلکه تيشه به ريشه اراده خود ميزنند.
4. پيروي از غريزه جنسي
هر چند پيروي از غريزه جنسي نيز نوعي پيروي از هواي نفس است، اما به دليل اهميت آن جداگانه ذکر ميگردد. پيروي از غريزه جنسي به دو نوع حلال و حرام تقسيم ميشود. پيروي از غريزه جنسي حرام طيف وسيعي از رفتارها را شامل ميشود. مانند نگاه کردن با نامحرم در کوچه و خيابان (چشم چراني)، مشاهده تصاوير مبتذل در اينترنت، ديدن فيلمها و تصاوير مبتذل، حتي گاهي مجالست زياد با جنس مخالف نيز اراده را تضعيف ميکند بدون اينکه گناهي در ميان باشد. بنابراين حتي زمان زيادي را در کنار همسر به سر بردن و با او گفتگو کردن نيز اراده را ضعيف ميکند. اما مقدار معمول و معقول آن براي تحکيم خانواده لازم و ضروري است.
5. پرخوابي و پرخوري
خواب زياد نيز اراده را ضعيف ميکند. زماني که فرد چند ساعت در اول روز ميخوابد، پس از بيدار شدن ديگر نه اراده قوي براي او باقي ميماند و نه حال و حوصله انجام کار. همچنين کسي که سر سفره نميتواند به راحتي دست از غذا بکشد، در عين حال که فعلا اراده او ضعيف است. با خوردن زياد و بيحال شدن ارادهاش از قبل هم ضعيفتر ميشود.
6. پرگويي و ماندن زياد در جلسات دوستانه
زياد صحبت کردن در جمع دل را ملول و اراده را سست ميکند. بنابراين کساني که در جلسات دوستانه شرکت ميکنند و ساعتها با همديگر در باره مسائل غير ضروري حرف ميزنند. پس از اتمام جلسات بيارادگي، سستي و ملال در آنها مشهود است. اما بودن مقدار کم در جلسات دوستانه براي تجديد قوا و بهبود روحيه مفيد است. همچنين افرادي که ساعت با تلفن حرف ميزنند، اراده ضعيفي دارند و با اين کار اراده آنها ضعيفتر ميگردد.
7. بيکاري و تنبلي
کسي که کار ندارد، در واقع حال هم ندارد پس اراده هم ندارد. بنابراين توصيه شده است که افراد نبايد وقتهايي را سپري کنند که هيچ کار عقلايي نداشته باشند. حتي اگر شغل و حرفه خاصي ندارد، دست کم دنبال کار بگردد يا با خواندن کتاب، کمک به ديگران، دعا و مناجات، رفتن به زيارت و مانند آن وقت خود را پر کند. تنبلي در مورد کساني به کار ميروند که کار زياد دارند اما حوصله انجام آنها را ندارند. اين افراد هرچه از انجام کار بيشتر اجتناب کنند، اراده آنها ضعيفتر ميشوند. اما اگر تقبل زحمت فرموده و برخي کارهاي خود را انجام دهند، تا حدودي اراده آنها تقويت ميگردد.
عوامل تقويت اراده
همانطور که عواملي اراده را ضعيف ميکرد عواملي نيز وجود دارند که سبب تقويت اراده ميشوند
1 ـ عبادت و معنويت
عبادت و معنويت اولين و مهمترين راه تقويت اراده است. زماني که فرد نماز ميخواند، ذکر خدا ميگويد، قرآن ميخواند، دعا ميخواند، در مراسم دعاهاي جمعي شرکت ميکند، يک گام بزرگ در جهت تقويت اراده بر داشته است. بنابراين هر چه ارتباط معنوي با خدا بيشتر گردد، اراده فرد قويتر ميگردد. دليل مسأله کاملا روشن است. زيرا عبادت و معنويت هوا و هوس را از بين ميبرد. هوا و هوس بزرگترين دشمن اراده انسان است. به همين دليل زماني که فرد يک نماز با حال ميخواند، بعد از نماز هر کار مهمي را که اراده کند، ميتواند انجام دهد.
2ـ تفکر و شناخت
هر چه عقل انسان قويتر باشد ارادة انسان هم قويتر ميشود. صاحب نظران يكي از راههاي تقويت عقل را تفكر ميدانند. مهمترين عاملي كه اراده بر آن استوار است شناخت و آگاهي است. فعل ارادي هم عملي است كه علم در تحقق آن نقش و دخالت دارد البته آن بخش از اعمالي كه براي انجام دادن به تفكر نيازمند باشد.[3]بر خلاف عادات و ملكات كه نيازمند به تفكر نيستند. با توجه به اين تعريف، براي اين كه انسان عملي انجام دهد، بايد نسبت به آن، شناخت داشته باشد كه پس از علم و آگاهي (شناخت) انگيزه به وجود ميآيد و شور و شوق منجر به انجام عمل مي شود.
شناخت هدف و آگاه بودن از اين كه مي خواهيم چه كاري را انجام دهيم خود باعث جرقه اي مي شود براي ميل به انجام. به دليل اين كه هر عمل اختياري از نوعي گرايش دروني و ميل نشأت ميگيرد و در زندگي بسيار تجربه شده است كه هر چه عمل شناخته شده تر و دلخواه تر باشد اراده و حركت هم نسبت به آن بيشتر است (ميل ـ ميل شديد ـ اراده و حركت).[4]در اين جا اين سؤال جاي طرح دارد كه چه كار كنيم ميل و علاقة مان افزايش يابد؟ در پاسخ بايد به نقش «بالا بردن سطح آگاهي» اشاره نمود.[5] هر چه انسان به خود، شغل و وظايف فردي و اجتماعي خويش، آگاه تر باش، و منافع آن را بداند، نسبت به آن ها ميل و رغبت پيدا مي کند. البته براي شناخت و آگاهي هم مراحلي وجود دارد. مثلاً تذكر، موعظه، تجربه و مشاهده همة اين موارد موجب مي شود كه ما نسبت به موضوعي توجه بيشري پيدا كنيم و همين توجه آگاهي ما را زيادتر مي كند.[6]بنابراين مي توان از موانع ضعف اراده را جهل و شك و حتي عدم توجه به موضوع مورد نظر دانست. موقعي كه ما اطلاعات كمي نسبت به موضوع داشته باشيم توجه و تمركز كمتري خواهيم داشت كه منجر به پراكندي افكار و در نتيجه از اين شاخه به آن شاخه پريدن خواهد شد.
3ـ وضوح و اهميت هدف
اراده نيروي محرکه انسان به سوي هدف است. لذا هر چه هدف انسان در نظرش مهم و روشن باشد، بيشتر مصمم ميشود که به سوي آن حرکت کند. هدف مهم آن است که مورد علاقه فرد باشد و نيازهاي فردي، اجتماعي و معنوي فرد توسط آن ارضاء گردد. هدف روشن آن است که مراحل رسيدن به آن، سودمنديها، مشکلات و پيامدهاي آن براي انسان روشن باشد. يکي از مسائلي که به روشن بودن هدف کمک ميکند، مشخص بودن راه رسيدن و ابزار رسيدن به آن است[7].
گاهي فوائد و ضرورت کاري براي فرد روشن نيست. در اين صورت نبايد انتظار داشت که او دست به اقدام زد و يا اگر شروع به کار نموده، در انجام آن تداوم داشته باشد. به عنوان مثال اگر در مورد ضررهاي سيگار و بيماريهاي ناشي از آن و فوائد سلامتي و … فرد سيگاري اطلاعت مفيدي داده نشود، نمي توان اراده او را براي ترک سيگار جزم نمود. دليل خيلي اهمالكاريها و سستي هاي ما ناشي از عدم شناخت است. نمي دانيم عبادت كردن يا تحصيل كردن چه فايده اي دارد؟ حال يا جاهل هستيم به آن موضوع يا شك و ترديد داريم.
4ـ تلقين و تصورات شخصي
فردي که مدام با خود فکر ميکند شخص بيارادهاي است، با تصورات خويش تيشه به ريشه اراده خويشميزند. اين تلقينات نه تنها نيروي دروني او را ضعيف ميسازد، بلکه قدرت حرکت و عمل را نيز از او سلب ميکند. عکس قضيه نيز صادق است به طوري که اگر دايم به خود تلقين کند که داراي اراده قوي است، به زودي داراي قدرت اراده سرشاري خواهد شد. تلقينات و خودگوييهاي مثبت زمينه را براي حرکت و عمل آماده ميکند. حرکت به سوي هدف اراده را تقويت ميکند.
5ـ تمرين عملي تقويت اراده
عوامل فوق همه جنبه نظري داشتند. اما نظريه تا زماني که به عمل منتهي نشود، نتيجه عملي دربر نخواهد داشت. لذا مهمترين عامل در تقويت اراده تمرين دائمي و مستمر است. داشتن هدف روشن، تعقل، معنويت و تلقين همگي به اين معناست که فرد آدرس مقصد خود را ميداند و توشه سفر را نيز به همراه دارد. اما هيچ مسافري تنها با داشتن آدرس و خرج سفر به مقصد نرسيده است. رسيدن به مقصد علاوه بر موارد فوق نياز به اين دارد که فرد دست به عمل بزند، از جاي خود حرکت کند، مسير را شروع و کند و ادامه دهد. و در مسير راه از خرج سفر که همان معنويت، تفکر و تلقين است استفاده کند. و از اموري که فرد را مقصد دور ميکند مثل هوا و هوس، شهوتراني، و ديگر موانعي که در ابتدا ذکر شد، دوري گزيند.
راهکارهاي عملي تقويت اراده
بايد توجه داشت که اراده معمولا در سه زمينه بيشتر معنا پيدا ميکند: بينظميها، عادتها و اهمالکاريها. يعني افراد بياراده نميتوانند نظم را در زندگي خود برقرار سازند، قادر نيستند که عادتهاي نا پسند خود را ترک کنند و نميتوانند از تأخير در انجام کارها اجتناب کنند. بنابراين گامهاي زير براي تقويت اراده توصيه ميشود.
1ـ فهرستي از تمام رفتارهاي جديدي که ميخواهيد انجام دهيد، تهيه کنيد: شما ميتوانيد در زمينههاي که مشکل داريد همه رفتارها را ليست کنيد. مثلا کارهايي را که معمولا در آن نظم نداريد. اعمال واجب را که بايد به موقع انجام دهيد، کارهاي نادرست را که بايد ترک کنيد، عادتهاي نامطلوب که ترک آنها را ضرور ميدانيد. همه اين کارها را ليست کنيد.
2ـ تقسيمبندي رفتارها به سه گروه: تمامي کارها را به سه دسته تقسيم کنيد، عادتها، بينظميها و اهمالکاريها.
3ـ تمام رفتارهاي هر گروه را از آسان به دشوار مرتب کنيد: هر سه دسته را از آسان به دشوار مرتب کنيد. به طوري که آسانترين کار در ابتداي ليست و مشکلترين آن در انتهاي هر ليست قرار گيرد.
3ـ از هر گروه يک رفتار براي تمرين پنج روزه در نظر بگيريد: براي پنج روز اول از هر دسته فقط و فقط يک کار و آن هم آسانترين کار هر گروه را در نظر بگيريد و هر روز با تمام قاطعيت و اراده آن سه کار را انجام دهيد.
4ـ از عوامل تقويت اراده در کنار انجام کارها استفاده کنيد: هر روز از عوامل تقويت کننده اراده در کنار انجام اين کارها استفاده کنيد. مثلا به خود تلقين کنيد که فرد با اراده هستيد از دعا، معنويت و تفکر استفاده کنيد.
5 ـ سستي يا شکست در برنامه را به موقع ترميم کنيد: اگر در برنامه شما وقفه يا شکست به وجود آمد اصلا دلسرد نشويد و از همان زمان ادامه برنامه را از سر بگيريد و تصميم جديد اتخاذ در جهت ادامه برنامه اتخاذ کنيد حتي اگر بارها اينگونه بازهم کار رها نکنيد و با قاطعيت بيش از پيش آن را ادامه دهيد.
6ـ به تمام کارهاي موجود در ليست فکر نکنيد: هيچگاه به کل کارهاي موجود در ليست فکر نکنيد و اين تصور در ذهن شما پديد نيايد که چگونه اين همه کار را من بتوانم انجام دهم. بلکه فقط به اعمالي که براي همان روز در نظر گرفته شده فکر کنيد و آن را با جديت انجام دهيد.
7ـ در پايان هر روز کاکرد خود ارزيابي کنيد: هر شب نحوه عملکرد خود را در روز قبل مورد بررسي قرار دهيد يا به اصطلاح علم اخلاق خود را محاسبه کنيد. اگر برنامه تقويت اراده مطابق ميل شما پيشرفته خود را تشويق نموده و خدا را سپاس گوييد. در غير اين صورت تصميم خود را جديتر نماييد که فردا با قاطعيت بيشتر عمل کنيد.
8ـ برنامه شما انعطاف داشته باشد: به اين معنا که اگر شما مثلا در ابتداي روز تصميم گرفتهايد که ساعت 10 صبح فلان کار خاص را انجام دهيد. اما در آن ساعت کاري پيش آمد که خارج از اختيار شماست. در اين صورت اصلا دلسرد نشويد و با خود نگوييد کار من هيچ وقت درست نميشود. زيرا شما مقصر نيستيد و در به هم خوردن اين برنامه بيارادگي نکردهايد. لذا يک تصميم جديد اتخاذ کنيد و آن کار را در همان روز در يک ساعت ديگر انجام دهيد.
9ـ دو عمل جديد را در به رفتارهاي روزانه اضافه کنيد: پس از پنج روز يک يا دو عمل ديگر را به در برنامه تقويت اراده خود اضافه کنيد و مانند سابق با جديت و تصميم قاطع و با استفاده از عوامل مؤثر در تقويت اراده آن کارها را انجام دهيد.
10ـ تا پنج روز ديگر اصلا تعداد کارهاي تان را افزايش ندهيد: پس از افزودن عملهاي جديد در روز ششم تا پنج روز ديگر ليست خود را افزايش ندهيد. زيرا اراده شما هنوز کودک است و توان زيادي ندارد و فشار زياد سبب از هم پاشيدن آن ميشود.
11ـ از عوامل تقويت کننده بيشتر استفاده کنيد: در هر روز خود را از نظر روحيه تقويت کنيد و اميد خود را بيشتر کنيد نسبت به اينکه بر زندگي خود مسلط ميشويد، به اهداف بلند خود دست مييابيد. با اين افکار و تصورات خود را هر روز مشتاقتر از روز قبل در انجام آن کارها مصمم در نظر بگيريد. هر روز در کنار انجام کارها از تقويت کنندههاي اراده استفاده کنيد و عوامل تضعيف کننده آن دوري کنيد. مثلا زندگينامه علما و شخصيتها را مطالعه کنيد، در باره داشتن اراده و نظم فکر کنيد و آينده روشن با اراده شدن را نزد خود مجسم کنيد. از ولگردي، پرگويي، پيروي از هواي نفس به تدريج اجتناب کنيد.
12ـ هيچ شکستي اراده شما را سست نسازد: تأکيد ميکنم هرگز از چند مورد شکست نهراسيد و پس از شکست مثل اينکه اتفاقي نيافتاده و گويا شما اکنون به تازگي تصميم جديد ميگيريد لذا برنامههاي خود را با انگيزه و اراده و بدون ترديد ادامه دهيد.
13ـ لذت موفقيت را جانشين لذتهاي گذشته سازيد: حتما لذت با اراده شدن را احساس کنيد و اين لذتهاي جديد را جانشين لذتهاي مضر هواي نفس سازيد. آينده خود را سخت و دشوار در نظر نگيريد بلکه آينده صاف، روشن و موفقيت آميز را در ذهن خود به تصوير بکشيد.
14ـ پس از ده روز بازهم حجم کارهاي ارادي خود را افزايش دهيد: اين افزايش از يک يا دو عمل تجاوز نکند. ولي تصميم قاطع و جدي در انجام آن را فراموش نکنيد. مواظب باشيد زود زود حجم کارها را اضافه نکنيد بلکه به جاي آن به انجام تمام و کمال کارهاي در نظر گرفته شده بکوشيد.
15ـ تا چهل روز به تمرينات خود ادامه دهيد: روانشناسان زمان شکلگيري يک خاصيت يا عادت جديد را شش هفته (42 روز) ذکر کردهاند و علماي اخلاق چهل روز را براي تغيير ايجاد ملکههاي اخلاقي لازم ميدانند. در روايات نيز آمده است که هرکس چهل روز اعمال خالص براي خداوند انجام دهد، خداوند جويبار حکمت را از قلب او بر زبانش جاري ميسازد. «عَنِ النَّبِيِّ ص قَالَ مَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ أَرْبَعِينَ يَوْماً فَجَّرَ اللَّهُ يَنَابِيعَ الْحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَى لِسَانِهِ»[8]
لذا شما تا مدت چهل روز با قاطعيت و جديت از رفتارها و عادتهاي ناپسند دست برداريد و کارهاي مطلوب و مورد نظر خود را انجام دهيد. تا اين مدت ديگر شما به يک فرد با اراده تبديل شدهايد.
پي نوشت ها:
[1] . مطهري، مرتضي؛ تعليم و تربيت، صدرا، قم: 34، 1376، صفحه 320.
[2] . حق جو، محمد حسين؛ شيوه هاي بالندگي و شكوفايي اراده، قم: اوّل،1374، صفحه 72 به بعد..
[3] طباطبايي، محمد حسين؛ تفسير الميزان، قم:بنياد فكر علامه طباطبائي، چاپ 6، 1376، جلد 1، صفحه 135 به بعد.
[4] . جزوة ذكر (رهكارهاي عملي براي تقويت اراده، محمد نوري، قم: مديريت تربيتي مؤسسة آموزشي و پژوهشي امام خميني ـ رحمت الله عليه ـ ،قم: صفحه 2 به بعد.
[5] . جزوة ذكر، صفحه 2 به بعد.
[6] . جزوة ذكر، صفحه 2 به بعد.
[7] . ر.ک: حق جو، محمد حسين؛ شيوه هاي موفقيت در تحصيل، قم: مركز فرهنگي انصار المهدي، چاپ اوّل، 1377. نوري، محمد، طلبه و راه و رسم طلبگي، قم: مركز مديريت حوزه علميه، اوّل، 1381. فكري، عبدالله؛ قانون مطلق و موفقيت، تهران: نداي فرهنگ، اوّل، 77. و … كتاب هاي كه در همين نوشته از آن ها استفاده شده است.
[8] – بحارالانوار، ج67، ص249.