موقع جواب دادن به درس و امتحان، همه يا برخي از مطالب را فراموش مي کنم. راه حل چيست؟

کسي که هميشه مطالب را فراموش مي‌کند حافظه‌ي ضعيف دارد. اما فردي که تنها موقع امتحان يا پاسخ دادن درس مطالب را به خاطر نمي‌آورد، احتمال دارد که اضطراب امتحان داشته باشد. براي تشخيص اين دو وضعيت بايد فرد حافظه خود را بيازمايد که در همه حال مشکل دارد يا تنها زمان امتحان. اگر تنها در زمان امتحان مشکل دارد، وظيفه او تقويت حافظه نيست بلکه برطرف کردن اضطراب است. براي برطرف کردن اضطراب راه حل‌هايي در بخش‌هاي ديگر اين مجموعه ارائه شده است. اما به طور خلاصه به دو سه راه حل اشاره مي‌گردد:
1ـ اضطراب امتحان از باورهاي غير منطقي ناشي مي‌شود. مثلا فرد تصور مي‌کند که «اگر در امتحان قبول نشوم يا نتوانم جواب معلم يا استاد را بدهم، کاملا آبرويم خواهد رفت». اين تصور داراي خطا است زيرا کم شدن نمره يا ناتواني در پاسخ دادن به معلم يک امر عادي است. و بسياري از دانش‌آموزان يا دانشجويان هنگام تحصيل نمي‌توانند به برخي از سؤالات پاسخ دهد. فردي که اضطراب امتحان دارد مي‌تواند اينگونه باورها را شناسايي نموده و به تغيير آنها اقدام کند. باورهاي فرد معمولا به صورت يک گزاره بيان مي‌شود معمولا جمله‌هايي که قيد «دائما»، «هميشه»، «هر وقت»، «هرگز»، «هيچگاه» و… دارند، ممکن است نظر صحت دچار مشکل باشد. به عنوان مثال فردي که نمي‌تواند به يک يا چند سؤال معلم پاسخ دهد، با خود مي‌گويد: «من هميشه خراب مي‌کنم»، «من عرضه هيچ کاري را ندارم» اينگونه باورها جنبه افراطي و غير منطقي دارد و تأثيرات منفي روي فرد گذاشته و او را دچار اضطراب مي‌کند.
2ـ براي از بين رفتن اضطراب فرد بايد به توانايي‌هاي خود توجه کند. مواردي را به خاطر بياورد که به خوبي از عهده امتحان يا پاسخ دادن بر آمده است. در اين صورت اعتماد به نفس پيدا مي‌کند و اضطرابش کم مي‌شود.
3ـ گاهي فرد به اين دليل اضطراب دارد که آمادگي لازم را براي امتحان و پاسخ به سؤال ندارد، در اينگونه موارد بايد فرد بيشتر تلاش کند تا مطالب را خوب ياد بگيرد.
4ـ توکل به خداوند و استمداد مداوم از او نقش زيادي در آرامش دل‌ها و رهايي فرد از اضطراب دارد. پس بهتر است فرد هنگام شروع امتحان يا هنگام شروع درس‌ها دعا بخواند و از خداوند کمک بخواهد و قلب خود را با ياد نيرومند و استوار سازد. با ياري او دل به دريا بزند.

علل ضعف حافظه
آنچه در بالا بيان شد در باره کسي بود که ضعف حافظه او از اضطراب ناشي مي‌شد. اما اگر کسي اضطراب ندارد، بلکه همواره مطالب را فراموش مي‌کند و اختصاص به زمان امتحان و پاسخ دادن هم ندارد. معلوم مي‌شود که مشکل ضعف حافظه دارد. حافظه، نوعي توانايي است كه در همه افراد وجود دارد، با اين تفاوت كه عده اي توانسته اند از اين نيروي خدادادي خوب استفاده كنند و قابليت هاي آن را به كار بگيرند، اما افرادي را هم سراغ داريم كه هميشه از ضعف حافظه شكايت مي كنند. ضعف حافظه مي‌تواند علت‌هاي متفاوتي داشته باشد:
1. اشتغالات ذهني: گاهي فرد به اين دليل از ضعف حافظه رنج مي‌برد که مشکلاتي در زندگي دارد و ذهنش بيشتر درگير آنهاست لذا مطالب درسي يا برخي مسائل ديگر را فراموش مي‌کند. به عنوان مثال کسي که مشکلات خانوادگي دارد، نمي‌تواند مطالب درسي را به خوبي حفظ کند و به ياد بياورد.
2. خستگي ناشي از تلاش زياد: کسي که در طول يک روز چند مطلب معدود را به حافظه مي‌سپارد مدت‌ها آن را به ياد دارد، اما کسي که از اول صبح تا شب مطالعه مي‌کند و صدها مطلب را به ذهن ارسال مي‌کند، معلوم نيست فرداي آن روز چند تا از آنها را به خاطر بياورد. در اينجا ضعف حافظه ناشي از تلاش زياد است.
3. بيماري جسمي يا رواني: ذهن زماني خوب کار مي‌کند که تن و روان در سلامت باشند. اما زماني که يکي از اين دو تا مشکل دارد، ذهن نمي‌تواند به خوبي کار خود را انجام دهد لذا طبيعي است که مطالب را فراموش کند. به عنوان مثال افراد وسواسي به دليل اينکه مطالب خاصي را بارها در ذهن مرور مي‌کنند، بسياري از قرارها و کارهاي خود را فراموش مي‌کنند. يعني ذهن به دليل اشتغال بيش از حد به يک مسأله از مسائل ديگر غافل مي‌شود و فراموش مي‌کند.
4. تغذيه: مغزي درست کار مي‌کند که غذا به اندازه کافي به آن برسد، لذا کساني که از نظر غذايي ضعف دارند، احتمال زياد وجود دارد که با مشکل ضعف حافظه مواجه شوند.
5. کمبود خواب: کساني که کمتر از حد نياز مي‌خوابند، به احتمال زياد از نظر يادگيري و يادآوري مطالب دچار مشکل مي‌شوند زيرا کارکرد مغز ارتباط زيادي با خواب دارد. خواب بيش از آنکه مورد نياز جسم باشد، مغز براي تجديد قوا به آن نياز دارد. اگر اين نياز مغز به اندازه کافي بر آورده نشود، نمي‌تواند مطالب را به ياد بياورد.  
6. خوب ياد نگرفتن: فراموشي از نظر روان شناسي نقطة مقابل يادگيري است. يعني اين كه در موقع امتحان و جواب دادن درس مطالب را فراموش مي كنيد، معنايش اين است كه آن مطالب را اصلاً ياد نگرفته ايد يا به صورت درست ياد نگرفته ايد. در روان شناسي سه نوع حافظه مطرح شده است: حافظه حسي، حافظه كوتاه مدت و حافظه بلند مدت. اطلاعات پس از رمز گرداني وارد حافظه كوتاه مدت و از آن جا به حافظة بلندمدت انتقال مي يابد. به عقيدة روان شناسان اطلاعات وارد شده در حافظة درازمدت از بين نمي رود و با فراهم بودن شرايط مناسب هميشه قابل يادآوري است.[1] علت اينكه كه ما پاره اي از اطلاعات قبلاً آموخته شده را نمي توانيم به ياد بياوريم، اين است كه ما در بازيابي آن ها، ناتوانيم و الا مطالب در حافظة ما موجود هستند. اين حالت درست مانند پرونده اي است كه در بايگاني ذهن موجود است اما ما شمارة آن را در دست نداريم. يا وقتي در جستجوي كتابي از يك كتابخانة بزرگ هستيم؛ اگر ندانيم كتاب مورد نظر با چه رمزي و در كجا قرار داده شده، نمي توانيم آن را پيدا كنيم.
7. تداخل: عامل ديگر اين است كه اطلاعات ياد گرفته شده با هم تداخل كرده و در هم مخلوط مي شوند. بعضي اوقات اطلاعات تازه ياد گرفته شده با اطلاعاتي كه از قبل آموخته ايم تداخل مي كنند و مانع يادآوري آن ها مي شوند كه از آن به «تداخل پس گستر» تعبير مي شود. و گاه نيز برعكس، يعني اطلاعاتي كه قبلاً آموخته شده سبب مي شود كه نتوانيم اطلاعات تازه آموخته شده را به ياد آوريم كه اصطلاحاً «تداخل پيش گستر» ناميده مي شود.[2]

راه هاي تقويت حافظه  
مهم ترين عواملي كه مي توانند در پيشگيري از فراموشي نقش داشته باشند عبارتند از:
1. سازماندهي مطالب: يكي از عوامل اصلي اين كه در موقع جواب پس دادن مطالب به ياد ما نمي آيد اين است كه ما مطالب درسي را در ذهن خود خوب سازماندهي و طبقه بندي نكرده ايم. بنابراين هر اندازه اندوخته هاي حافظه را بيشتر سازمان دهيم، به همان اندازه بازيابي و يادآوري آن ها آسان تر خواهد بود.
2. از بين بردن عوامل اضطراب: يكي از عوامل مؤثر در موفقيت امتحان و جواب پس دادن مطالب، داشتن حالت رواني مناسب است.[3] بنابراين بايد سعي كنيد عوامل زمينه ساز اضطراب را در هنگام مطالعه، امتحان و جواب پس دادن در كلاس از بين ببريد. موقعي كه در كلاس مي خواهيد صحبت كنيد يا موضوعي را مطرح كنيد، سعي كنيد با آرامش و اعتماد به نفس كامل باشيد. يكي از روش هاي حفظ آرامش و كاستن از اضطراب در كلاس اين است كه چند دقيقه قبل از صحبت كردن، نفس عميق و آرام بكشيد.
3. اعتماد بر توانايي خويشتن: اگر كتابي را مطالعه كنيم ولي اطمينان نداشته باشيم كه در كلاس و موقع امتحان بتوانيم مطالب آن را به ياد آوريم، واقعاً چنين خواهد شد. اگر فردي متقاعد شود كه حافظه اش ضعيف است و به هيچ وجه نمي تواند از پس امتحان بر آيد، تلقين، اثر خود را مي گذارد. ممكن است پس از مدتي واقعاً فرد نتواند مطالب را به ياد آورد. يكي از روان شناسان مي گويد: هر چه بار بيشتري، روي حافظة خود بگذاريد، قويتر شده و هرچه بيشتر به آن اعتماد كنيد، قابليت اعتمادش بيشتر مي شود.
4. تصويرسازي ذهني: بسياري وقت‌ها كه مي خواهيم مطلبي را ياد بگيريم، با اصطلاحات و واژه هاي نامأنوس بر مي خوريم كه حفظ آن ها براي ما دشوار است. اگر هم بتوانيم از طريق تمرين و تكرار، حفظ كنيم دو سه روز يا نرسيده به جلسة امتحان از يادمان مي رود. در اين گونه موارد براي مصونيت از فراموشي مي توان از روش تصويرسازي ذهني استفاده نمود؛ يعني در ذهن خود هر يك از واژه هاي نامأنوس را با يك شيء مأنوس و واقعي ربط دهيم تا هر وقت آن تصوير ذهني به يادمان آمد، فوراً آن مطلب يا اصطلاح علمي نيز به ياد ما بيايد.
5. مرور ذهني مطالب: يكي از راهبردهاي عمدة تحكيم و ماندگاري اطلاعات در حافظه و موفقيت در موقع امتحان، مرور ذهني آموخته ها است. مطابق اين اصل بايد مطالعة درس ها را به گونه اي برنامه ريزي كنيم كه مهم ترين موضوعات و مشكل ترين آن ها را در ابتداي برنامه و اول روز قرار دهيم. مرور ذهني مطالب براي پيشگيري از فراموشي بسيار مفيد و راهگشا است.
6. استراحت و خواب: در مواقعي كه خسته و ناراحت هستيد نبايد به يادگيري مطلبي همت گماريد؛ زيرا لازمه اش آن است كه براي يك موضوع ساعت ها وقت خود را صرف كنيد ولي باز هم يادگيري آن دشوار باشد. سعي کنيد موقع يادگيري نياز شما به خواب برطرف شده باشد.
7ـ تغذيه و ورزش: غذاي مقوي و کم استفاده کنيد. ورزش کنيد تا مغزتان به صورت مؤثر کارکند. و مطالب را هم خوب دريافت کند و هم خوب به ياد آورد.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. هاري لورين، حافظه در روان شناسي، ترجمه مشفق همداني، نشر صفي علي شاه، 1370.
2. ثروت هروت آبادي، حافظة برتر، انتشارات ساعي، 1381.
3. آلن ما مفورت، يادگيري مؤثر، ترجمه: ايرج صفا، نشر ايزايران، 1380.
4. جيمز وينلند، چگونه حافظه خود را تقويت کنيم؟ ترجمه: شمس الدين زرين کلک، انتشاراتي مرواريد.
 
پي نوشت ها:
[1] . لوريا، الكساندر؛ ذهن يك ياد سپار، ترجمه: قاسم زاده، انتشارات فاطمي، 1372، ص 39-21.
[2] . آيكنسون و هيلگارد، زمينة روان شناسي، ترجمه: براهني و همكاران، انتشارات رشد، 1375، فصل هشتم.
[3] . جيمز وينلند، چگونه حافظة خود را تقويت كنيم؟ ترجمه: زرين كلك، انتشارات مرواريد، 1373، ص 150-99.