نوجوانان و جوانان براي انتخاب رشته مناسب، مفيد و معقول از چه شيوه‌ها‌يي بايد استفاده كنند تا بتوانند در پي آن به شغل مفيد دست يابند؟

اولين قدم و بهترين كار مراجعة مستقيم و حضوري به مشاوره براي راهنمايي تحصيلي و شغلي است. مشاوران «راهنمائي» با دانش‌آموزان مصاحبه مي‌كنند و با كمك گرفتن از تجارب وي، تاريخچه فردي و خانوادگي فرد و تست‌ها‌ي متعدد، شاخه‌ها‌ي تحصيلي مناسب را به ترتيب اولويت به او  پيشنهاد مي‌دهند و ضمن دادن اطلاعات مورد نياز، تصوير واقعي از دانش‌آموز برايش ترسيم مي‌نمايند، كه اين نيز مستلزم شناخت مشاوران از سوابق خانوادگي دانش‌آموز، شناخت پرونده و سوابق تحصيلي آنها، نتايج آزمون‌ها‌ و … است.[1]اما با وجود اين گاهي خود دانش‌آموز در خلال سال‌هاي تحصيلي خود به فكر انتخاب رشته، شغل و يا احيانا مشاغل مختلفي است كه مي‌خواهد بعد از فراغت از تحصيل به كار بپردازد. ممكن است كار مورد علاقه خود را شتاب زده انتخاب كند و يا احيانا مدتي بعد نقشه خود را تغيير دهد كه كاملا امري طبيعي است، زيرا اکثر انتخاب‌ها‌ي اوليه، جنبه آزمايشي دارد و به موازات رشد بيشتر، رغبت‌ها، نيازها، و ارزش‌هاي او دستخوش تغيير مي‌شوند. در جريان رشد است كه فرد در مي‌يابد چه رشته و چه شغلي از او ساخته است.
دانش‌آموزان پس از پايان تحصيلات خود نيز چيزهاي تازه اي مي‌آموزند، و اطلاعاتي كسب مي‌كند كه قبلا از آنها آگاه نبوده اند.
اساس انتخاب رشته تحصيلي يا شغل مناسب را «تناسب ميان ويژگي‌ها‌ي شخصيتي و خصوصيات رشته‌ها‌ يا مشاغل» تشكيل مي‌دهد. اين شناخت دوگانه و تشخيص رابطه بين آنها، از ضروريات انتخاب رشته و حرفه است. كه به توضيح مختصري از آنها اشاره مي‌شود:

الف) خود شناسي يا خود كاوي:
افراد با يگديگر متفاوتند و اين تفاوت نه تنها در شكل ظاهري است، بلكه مختصات رواني را نيز شامل مي‌شود. به بيان ديگر شخصيت ويژه هر كس او را از ديگران متمايز مي‌سازد. حال سوال اين است كه چگونه مي‌توان به رغبتها، تواناييها، و ساير ويژگي‌ها‌ي شخصيتي فرد پي برد؟ در پاسخ به اين سوال مي‌توان با كمك معلمان مربيان، مشاوران راهنمايي، نمرات درسي، مصاحبه، كمك از والدين و احيانا تست‌هاي مختلفي كه در اين زمينه ساخته و پرداخته شده است و … ، تا حدودي اين امر مهم را انجام داد. البته لازم به ذكر است اينگونه تست‌ها‌ حداقل بايد سه ويژگي زير را داشته باشد:
1. روائي:[2] يعني تست تا چه حد قادر است آنچه را كه بايد، اندازه گيري كند و بسنجد.
2. اعتبار[3]: غرض از اعتبار آنست كه تست در كار سنجش تا چه حد دقت و صراحت دارد.
3. عملي بودن تست[4]: عملي بودن يعني استفاده از تست تا چه حد مي‌تواند در راه نيل به هدف، عملا مؤثر و مفيد واقع گردد.[5]هر قدر اطلاعات ما در اين زمينه بيشتر باشد به همان نسبت شناخت ما دقيق تر است، ولي بايد به خاطر داشت كه چون عوامل متعددي ويژگي‌ها‌ي شخصيتي فرد را تحت تاثير قرار مي‌دهد، و بسياري از آنها از كنترل ما خارج است بنابراين بايد همواره در اظهار نظر و قضاوت محتاط بود.
اينك چند نمونه سوال مربوط به خودشناسي جهت آشنائي ذكر مي‌شود:
1. چه نوع رشته و شغلي را مي‌خواهم؟
2. علايق واقعي و رغبت‌هاي اصلي من كدام­اند؟
3. چه كاري بهتر از من ساخته است؟
4. توانايي‌ها‌ي ذهني و مهارتي من در چيست؟
5. امكانات و فرصتهاي مناسب براي يادگيري كار مورد علاقه من كدام­اند؟
6. چطور مي‌توانم از انتخاب رشته و كار مناسب اطمينان حاصل كنم؟
7. و ….
پرسش آخر از اهميت زيادتري برخوردار است زيرا انتخاب كار مناسب يكي از عمده ترين وظايف زندگي فردي است.
در ادامه به طور مختصر، به برخي از ملاک‌ها‌ و عواملي که ممکن است در انتخاب رشته يا شغل، از طرف دانش آموز، موثر باشد اشاره اي مي‌شود:
1. توانايي‌ها‌ي جسمي‌ـ رواني: در اين بخش هرگز نبايد خود را با ديگري مقايسه کرد. افراد با هم متفاوت اند، و به اصطلاح هر کس به درد نقش خاصي مي‌خورد.
2. نگرش‌ها‌ و ارزش‌ها‌ي خانواده: حمايت‌ها‌ي مالي و معنوي والدين در امر تحصيل امري مهم به نظر مي‌رسد لذا نمي‌توان راهي را برگزيد که کاملا با ارزش‌هاي خانواده در تضاد باشد.
3. وضع اقتصادي و اجتماعي خانواده: رشته‌ها‌ و مشاغل از نظر مخارج متفاوت اند. رشته‌ها‌يي که ادامه تحصيل در آنها، هزينه سنگين و يا مبتني بر مهاجرت و … است، بايد به تناسب خانواده، مورد گزينش قرار گرفته شود.
4. علاقه و انگيزه: که عاملي بس موثر است. انتخاب، با نگاه به اين عامل، مي‌تواند، رشته اي مناسب و لذت آفرين را براي فرد، ارمغان آورد. نه اين که بعد از مدتي، او احساس خستگي کرده و قصد تغيير رشته را داشته باشد.

ب) حرفه شناسي و رشته شناسي
قدم بعدي، شناخت رشته يا كارهاي مورد علاقه است كه بايد متخصصان و مشاوران، دانش‌آموزان را از رشته‌ها‌ و مشاغل مختلفي كه مورد نياز جامعه است، آگاه سازند. نقش مشاوران در اينجا بسيار مهم است. ولي بايد اولا خودشان از مشاغل موجود در جامعه و از شرايط انتخاب هر رشته، شغل و ساير مشخصات ضروري آن اطلاع داشته باشند. ثانيا از عواملي كه انتخاب رشته و شغل را در جامعه تحت تاثير قرار مي‌دهند آگاه باشند. ثالثا با فنون و روشها، و كاربرد عملي راهنمايي نيز آشنا باشند.
اينك نمونه‌ها‌يي از اطلاعات رشته اي يا حرفه اي را، ذكر مي‌كنيم:
در اختيار گذاشتن بروشورهاي رشته اي و شغلي جهت مطالعه فردي.

بازديد از كارخانجات و ساير مراكز بازار كار.
كسب اطلاع در مورد نحوه كارآموزي، ميزان تحصيل مورد نياز، خصوصيات بدني مورد نياز رشته، شغل يا حرفه، امكانات پيشرفت، مشكلات رشته يا شغل مورد نظر، مقدار ساعات كار، شرايط كار، درآمد، امنيت و تضمين‌ها‌ي شغلي، ارزش اجتماعي و فردي آن و غيره…. .[6]خلاصه آن که: اين دو شناخت و اين دو گام مهمترين كاري است كه يك نوجوان بايد داشته باشد.
به ديگر سخن، در گاه اول، که مي‌توان مرحله تشخيص ناميد، فرد در ضمن خود شناسي و ديگر عوامل موثر به شناسايي معيار‌ها‌ي تاثيرگذار در شغل يا تحصيل مي‌پردازد و نسبت و موقعيت خويش را با اين معيارها، شناسايي مي‌نمايد. عواملي چون توانايي جسمي‌و رواني، نگرش و ارزش‌ها‌ي خانوادگي، وضع اجتماعي و اقتصادي خانواده، تجارب شخصي، علاقه و … .
و در مرحله دوم بر اساس شناختي که از رشته‌ها‌ و مشاغل پيدا کرده، به امر انتخاب و پيش بيني اقدام مي‌کند.[7]نكته: اگر دانش آموزي به مشاور حضوري دسترسي ندارد مي‌تواند با مشورت متعدد با اساتيد خود و با توجه به نمرات دروس سال‌ها‌ي قبل و استعداديابي رشته‌ها‌يي را به ترتيب اولويت درنظر بگيرد امّا آن چه كه اهميت دارد اين است كه دانش‌آموزحتما بايد قبل از انتخاب رشته با اهداف ، واحد‌ها‌ و نوع آموزش‌ها‌ي آن رشته آگاهي پيدا كند و آن را با علاقه استعداد خود تطبيق دهد به عنوان مثال كسي كه به رياضي علاقه اي ندارد، شايسته نيست كه در گرايش خود رشته فلسفه يا رياضي را انتخاب كند.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. زمينه راهنمائي و مشاوره در تعليم و تربيت، محمود نيكزاد و علي اكبر مهر آرا، چ 2، تهران، انتشارات كيهان، 1372.
2. راهنمائي و مشاوره از ديدگاه اسلام، محمد رضا مطهري، چ 1، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، 1379.
3. راهنمائي و مشاروه تحصيلي، سيد مهدي حسيني، چ 3، تهران، انتشارات رشد، 1380.
4. زمينة مشاوره و راهنمائي، قاسم قاضي، چ 7، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1380.
5. راهنمائي و مشاوره، شكوه نوابي نژاد، چ 1، تهران، انتشارات معاصر، 1383.
6. اصول و فنون راهنمايي و مشاوره در دوره‌ها‌ي تحصيلي،احمد صافي، رشد، 1380.
 
پي نوشت ها:
[1] . حسيني، سيد مهدي؛ راهنمائي و مشاوره تحصيلي، تهران: انتشارات رشد، چاپ 3، 1380، صفحه 205.
[2] . Validity.
[3] . Reliability.
[4] . practicality.
[5] . اردبيلي، يوسف؛ اصول و فنون راهنمائي و مشاوره در آموزش و پرورش، تهران : انتشارات بعثت، چاپ 4، 1376، صفحه 162.
[6] . نيكزاد، محمود و مهرآرا. علي اكبر؛ زمينه راهنمائي و مشاوره در تعليم و تربيت، تهران: انتشارات كيهان، چاپ 2، 1372، صفحه 31.
 [7]. صافي، احمد؛ اصول و فنون راهنمايي و مشاوره در دوره هاي تحصيلم رشد، 1380، ص 40.