تصور كنيد فردي كه تحصيلات غيرپزشكي دارد برود و تعدادي كتاب داروشناسي تهيه كند اسم داروها را از آن كتاب ياد بگيرد كه چه دارويي براي چه بيماري اي قابل استفاده است. اين اطلاعات اگر چه مفيد و خوب است ولي هيچ گاه اين فرد كه اطلاعات خوب دارويي دارد به عنوان پزشك شناخته نمي شود. چون پزشكي فراتر از آشنايي با چند دارو است و قسمت عمدةآن بر مي گردد به شناسايي بيماري و… به عنوان مثال تفكيك سردردها از هم ديگر با توجه به نشانه ها و علائم هر بيماري تنها از تخصص پزشكي بر مي آيد كه سال هاي متمادي دروس مرتبط با آن را گذارنده. لذا او مي داند اين سردرد با سردرد ديگر فرق دارد و داروي خاص خود را مي طلبد يا به عنوان مثال فردي كه الان دارويي ديگر مصرف مي كند نمي توان فلان دارو را تجويز کرد، چون اثر آن را خنثي مي كند و يا برعكس باعث تشديد بيماري مي شود و غيره.
علم روان شناسي داراي شاخه هاي متعددي است و نياز است كه كتاب هاي مربوط به آن رشته خوانده شود تا با صاحب نظران و ديدگاه هاي آنها كه مبتني بر سال ها تدريس، تحقيق، كار ميداني، آزمايشگاهي است آشنا شد. بنابراين صرف حفظ كردن چند واژه روان شناسي كافي نيست. لذا بهتر است ابتدا با كتاب هايي كه دربارة روان شناسي عمومي نوشته شده آشنا شويد.[1]به نظر ميرسد که شما به دليل تمايل خود به علم روانشناسي، ميخواهيد در باره اين علم اطلاعات بيشتر داشته باشيد. ولي بايد توجه داشته باشيد که با شرح دادن تعدادي از اصطلاحات اين علم، شما اطلاعات قانع کننده و رضايت بخشي به دست نميآوريد. به جاي شرح واژهها، شاخهها يا گرايشهاي اين علم را براي شما توضيح ميدهيم تا شما بيشتر با اين علم آشنا شويد. در واقع با مجزا کردن اين شاخهها کاربردهاي مختلف روانشناسي نيز مشخص ميشود.
شاخهها و کاربردهاي روانشناسي
روانشناسي يک علم است که داراي چندين گرايش يا شاخه است و هر کدام از شاخهها کاربرد خاص خود را دارند.
1. روانشناسي باليني
روانشناسي باليني به تشخيص و درمان بيماريها و اختلالات رواني ميپردازد. کساني که در اين گرايش تخصص دارند افراد مبتلا به اضطراب، افسردگي، وسواس، هيستري و تنيدگي را درمان ميکنند با استفاده از تخصص خود به بيماران کمک ميکنند. انواع روشهاي درماني در اين شاخه مورد بحث قرار ميگيرند و کارآيي هر کدام از روشهاي درماني به صورت تجربي آزموده ميشوند.
2. روانشناسي اجتماعي
روانشناسي اجتماعي اثرات حضور ديگران را بر فرد بررسي ميکند. روشن است که تأثير ديگران بر فرد مستلزم روابط متقابل با ديگران است. بنابراين روانشناسي اجتماعي علم رفتار متقابل بين انسانها يا علم مطالعه تعامل و ارتباط با ديگران است[2].
در روانشناسي اجتماعي اثر فرد بر جمع و اثر جمع بر فرد بررسي ميشود. لذا مسائلي مثل جاذبه ميان فردي، تبليغات، پويايي گروه، نفوذ يک فرد در ديگران، رهبري و مديريت، اطاعت و فرمانبري، ارزشهاي اخلاقي، پرخاشگري و … بررسي ميشوند. اين شاخه روانشناسي با جامعه شناسي ارتباط نزديک دارد.
3. روانشناسي مرضي
روانشناسي مرضي علم مطالعه اختلالات و ناهنجاريهاي رواني است. در اين علم بيماريهاي رواني شناخته ميشوند. اين شناخت مستلزم دسته بندي بيماريها، شناخت علائم آنها و بررسي علل آنهاست. کسي در اين شاخه از روانشناسي تخصص دارد به خوبي ميداند که چند نوع بيماري رواني داريم، علايم هر کدام چيست و چه عواملي باعث اينبيماريها ميشوند. اين شاخه روانشناسي با روانپزشکي قرابت نزديک دارد.
4. روانشناسي تربيتي
اين شاخه از روانشناسي اصول و قوانين را روانشناسي را در مسائل آموزش و يادگيري به کار ميگيرد. در اين علم روشهاي بهتر يادگيري، کارکرد حافظه، مسائل مربوط به روشهاي تدريس، مديريت کلاس، انگيزه تحصيلي و سازگار کردن سطح کتب درسي با توانايي ذهني دانشآموزان ميپردازد. پس کاربرد اين شاخه در مسائل آموزشي و تحصيلي است. اين شاخه از روانشناسي با علوم تربيتي رابطه نزديک دارد.
5. روانشناسي شخصيت
روانشناسي شخصيت به مطالعه ويژگيهاي شناختي، عاطفي و رفتاري افراد ميپردازد. البته منظور از ويژگيهاي شخصيتي ويژگيهاي پايدار افراد است. در اين شاخه از روانشناسي مسائلي مانند نحوه شکلگيري شخصيت، عوامل مؤثر بر شخصيت، نقش عوامل محيطي و ارثي، رابطه تن و روان، مؤلفههاي و فاکتورهاي شخصيت، تفاوتهاي فردي و ماهيت انسان مورد بررسي قرار ميگيرند.
6. روانشناسي صنعتي
اين شاخه از روانشناسي به کاربرد اصول روانشناسي در صنعت ميپردازد. طراحان محصولات صنعتي سعي ميکنند فرآوردههاي خود را با گرايشها و سليقههاي افراد منطبق بسازند و توانايي روانشناختي افراد را در استفاده از محصولات مد نظر داشته باشند.
7. روانشناسي انگيزش و هيجان
در اين شاخه از روانشناسي به عوامل دروني بروز رفتار ميپردازد. در اين شاخه علمي نيازهاي فطري، نيازهاي اکتسابي و اجتماعي، نيازهاي عالي، تحليل فرايند انگيزش، نحوه شکلگيري انگيزهها، عوامل مؤثر بر انگيزه، نحوه تقويت و تضعيف انگيزه ميپردازد. هيجانهاي اصلي و فرعي انسان مورد بررسي قرار ميگيرد. رابطه شناخت با هيجان بحث ميشود.
8. روانشناسي سازماني
در اين شاخه از روانشناسي اصول و قوانين روانشناسي در ادارات، کارخانهها و کارگاهها مورد استفاده قرار ميگيرد. بر اساس اصول روانشناسي ميزان توليد را افزايش ميدهند. در کارمندان و کارکنان انگيزه ايجاد ميکنند. بر اساس اصول روانشناسي رابطه مديران و کارکنان را بهبود ميبخشند.
9. روانشناسي سياسي
در اين شاخه از روانشناسي اصول قوانين روانشناسي را در علم سياست به کار ميگيرند. در اين شاخه روانشناسي مطالعه روانشناسي شخصيتهاي سياسي و نحوه برخورد ديپلماتها، جنگهاي رواني و مانند آن مورد بررسي قرار ميگيرد.
10. روانشناسي عمومي
اين شاخه از روانشناسي در واقع مخرج مشترک همه گرايشات ديگر است و به نوعي از هر شاخهاي به مقدار مورد نياز مورد بحث قرار ميگيرد.
11. روانشناسي دين
اين شاخه از روانشناسي باورها و مناسک ديني را بر اساس اصول روانشناسي مورد مطالعه قرار ميدهد. در اين گرايش اعمال و رفتارهاي ديني از نظر روانشناسي تحليل ميشوند. يعني به پايهها و مباني آن عمل، آثار آن، ويژگيهاي فردي که آن عمل را انجام ميدهد و همچنين نقش اين اعمال در سلامت و بيماري رواني مورد مطالعه قرار ميگيرد.
12. روانشناسي سلامت
اين شاخه از روانشناسي به کاربرد اصول روانشناسي در علم پزشکي ميپردازد. توجه پرستاران و پزشکان را به اصول روانشناسي هنگام برخورد با بيماران مورد بررسي قرار ميدهد. تأثير فرايندهاي رواني را در سلامت جسمي افراد مطالعه ميکند. تأثير منفي بيماريهاي رواني را در سلامت جسمي افراد مورد توجه قرار ميدهد.
علاوه بر موارد فوق زير شاخههاي متعدد ديگري نيز براي روانشناسي وجود دارد مانند روانشناسي خانواده، روانشناسي ورزش، روانشناسي هنر، روانشناسي حقوق و… نيز وجود دارند که با توجه به انتساب هر کدام از به يک حوزه خاص از زندگي کاربرد آنها نيز مشخص ميشود.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. زمينة روان شناسي، نوشتة هيلگارد.
2. اصول روان شناسي، دكتر محمد ساعتچي، انتشارات اميركبير.
3. خانوادة متعادل، دكتر محمد رضا شرفي، انجمن اولياء و مربيان.
4. روان شناسي رابطه ها، دكتر غلامعلي افروز، انتشارات نوادر.
5. روان شناسي كمرويي، دكتر غلامعلي افروز، دفتر نشر فرهنگ اسلامي.
6. روان شناسي تربيتي كاربردي، دكتر غلامعلي افروز، انتشارات انجمن اولياء و مربيان.
7. فرهنگ توصيفي روان شناسي اجتماعي، ژانست صليبي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي.
8. فرهنگ توصيفي علوم تربيتي، محسن فرمهيني فراهاني، اسرار دانش.
9. واژه نامة روان شناسي، تاليف محمد تقي براهني و همكاران، نشر فرهنگ معاصر و … .
پي نوشت ها:
[1] . ساعتچي، محمود، اصول روان شناسي (در دو جلد)، نشر اميركبير و هيلگارد، زمينة روان شناسي.
[2] – کريمي، يوسف، روانشناسي اجتماعي، نظريهها، مفاهيم و کاربردها، ص8.