حقوق والدين از نظر اسلام
يكي از دستورات حقوقي اسلام رعايت حقوق والدين است كه خداوند در آيات مختلف قرآن به آن اشاره فرموده است. در پنج جاي قرآن، بعد از توحيد، احترام به والدين ذکرشده است. و از اين تعبيرها استفاده ميشود كه ميان اين دو ارتباط تنگاتنگ و پيوندي عميق وجوددارد. در حقيقت ميتوان گفت كه چون بزرگترين نعمت، نعمت حيات و هستي است، كه آن نيز از ناحيه خداست، در مراحل بعد به پدر و مادر ارتباط پيدا كرده است. زيرا كه فرزند حيات خودرا مديون پدر و مادر است. بنابراين ترك حقوق آنها در رديف شرك به خداوند آمده است.
1. ارزش پدر و مادر:
از آنجايي كه اصل وجود هر انساني از پدر و مادر است و هر شخصي در واقع ادامه همان پدر و مادر و از شاخههاي آنهاست، ميتوان گفت كه در ميان پيوندهاي خويشاوندي و اعضاء خانواده، هيچ كس به اندازه پدر و مادر به انسان نزديكتر نيست. همچنان كه هيچ كس به اندازة آنها با انسان مهربانتر نيست. بنابراين ارزش و احترام آنها از همة خويشاوندان بالاتر است. آنها هستند كه در آن دوران ضعف و ناتواني كودك، به طوري كه حتي نميتواند مگسي را هم از خودش براند، غذا را چگونه و از كجا تهيه كند و نميتواند خود را از گرما و سرما و از خطرات گوناگون حفظ نمايد،باتمام وجودازاوحمايت ومحافظت مي کنند. آري در اين دوران ناتواني و ضعف و احتياج، اين پدر و مادر هستند كه با مهرباني هر چه تمامتر و با علاقة فراوان از اين موجود مراقبت ميكنند و همه چيز خود را فداي او ميسازند. بنابراين نقش حياتي و بسيار ارزشمند پدر و مادر در رشد فرزند بر كسي پوشيده نيست و فرزندان كه در اثر زحمتهاي طاقتفرساي والدين خود بزرگ ميشوند و به جايي ميرسند، لازم است زحمتهايي كه پدر و مادر براي بزرگ كردن او تحمل نمودهاندرا فراموش نكنند و ارزش و مقام پدر و مادر را بشناسند و بدانند كه وجود آنها، پس از خداوند، از وجود پدر و مادر است.
2. احترام به پدر و مادر و اطاعت از آنها از ديدگاه قرآن:
قرآن كريم در جاهاي مختلف مسأله احترام به پدر و مادر را يادآوري كرده است. از جمله در سوره مباركه إسراء آيات23 و 24،قرآن ميفرمايد: «و قضي ربك ألا تعبدوا الا ايّاه و بالوالدين احسانا. اما يبلغنّ الكبر احدهما أو كلاهما فلا تقل لهما افٍِ و لاتنهرهما و قل لهما قولاً كريماً و اخفض لهما جناح الذل من الرحمة و قل رب ارحمهما كما ربّياني صغيراً»
«پروردگارت فرمان داده، جز او را نپرستيد و به پدر و مادر نيكي كنيد. هر گاه يكي از آنها يا هر دوي آنها نزد تو به سن پيري برسند، كمترين اهانتي به آنها روا مدار. و بر آنها فرياد نزن و گفتار سنجيده و لطيف به آنها بگووهميشه پروبال تواضع وتکريم راباکمال مهرباني نزدشان بگستران وبگوپروردگاراچنانکه پدرومادر،مراازکودکي به مهرباني پرورانده اندتودرحق آنها رحمت ومهرباني فرما ».
در حقيقت اين آيات، قسمتي از ريزهكاريهاي برخورد مؤدبانه و فوقالعاده احترامآميز فرزندان نسبت به پدران و مادران را بازگو ميكند:
الف) از يك سو انگشت روي حالات پيري آنها كه در آن موقع از هميشه نيازمندتر به حمايت و محبت و احتراماند، گذارده و ميفرمايد: كمترين سخن اهانتآميز را به آنها مگو. و پيوسته يار و ياور آنها باشيد.
آيافرزندان صبر و حوصله كافي براي نگهداري احترامآميز از چنين پدر و مادري را دارند؟ و يا هر زمان با نيش زبان و با كلمات سبك و اهانتآميز و حتي گاه با تقاضاي مرگ او از خدا، قلبش را ميفشارند و آزار ميدهند؟!
ب) از سوي ديگر قرآن ميفرمايد: در اين هنگام به آنها اُف مگو.
أف به معناي چيز كوچك و كمارزش است. يعني به آنها اظهار ناراحتي و ابراز تنفر مكن و باز اضافه ميكند با صداي بلند و اهانتآميز و داد و فرياد با آنها سخن مگو. و با آنها با قول كريم و گفتار بزرگوارانه سخن بگو كه همهي آنها نهايت ادب سخن را ميرساند كه زبان، كليد قلب است.
ج) سرانجام ميگويد: حتي موقعي كه به سوي درگاه خدا روي ميآوري، پدر و مادر را «زنده باشنديانباشند» فراموش مكن و تقاضاي رحمت پروردگار براي آنها بنما. و بگو: خداوندا همانگونه كه آنها در كودكي مرا تربيت كردند، تو مشمول رحمتشان فرما.
3. نيكي به والدين دراديان گذشته:
امر به نيكي، احترام و خدمتگذاري به پدر و مادر نه تنها در اسلام سفارش شده، بلكه دراديان گذشته هم به پيامبران و رسولان الهي، به اين عمل نيك و پسنديده امر شده است. نمونة آن را در اقوام بنياسرائيل مشاهده ميكنيم. «و اذ أخذنا ميثاق بنياسرائيل لاتعبدون الا الله و بالوالدين احساناً» «ما از بني اسرائيل پيمان گرفتهايم كه غير خدا را عبادت نكنند و به والدين احسان و نيكي نمايند …».[1]خداوند كريم در اين آيه شريفه هم ، مردم بنياسرائيل را به اطاعت از خود كه خالق كائنات و نظام هستي است، امر مينمايد و سپس به احسان و نيكي به پدر و مادر امر ميكند.
خداوند مهربان و هستيبخش در جاي ديگر در ستايش حضرت يحيي ـ عليه السلام ـ ميفرمايد:
«و كان تقيّاً و برّاً بوالديه و لم يكن جباراً عصيّاً»[2]«و حضرت يحيي انسان باتقوي و خدا ترس بود و نسبت به پدر و مادر نيكوكار بود و هرگز گردنكش و نافرمان نبود».
در اين آيه شريفه علاوه بر اينكه ثابت ميكند كه احترام به والدين از ضروريات شريعت است، نكته ظريف ديگري را هم براي انسانهاي متدبر و متفكر روشن ميسازد كه يك ارتباط روشن بين تقوي و نيكي به پدر و مادر وجود دارد، بنابراين انسان خدا ترس، نيكي به والدين را جزء جدايي ناپذير اعتقاد خودفرض ميكند. لذا هر شخص با تقوايي به پدر و مادر خود احترام ميگذارد.
4. حد نصاب اطاعت از والدين:
«لاطاعةَ لمخلوقٍ في معصية الخالق»[3]«اطاعت از بندگان خدا در معصيت خالق جايز نيست».
امروالدين به محرمات و نهي والدين از واجبات الهي تأثيرندارد. اما در مستحبات ، مباحات ، مكروهات و واجبات كفايي ، اگر باعث آزار و اذيب آنان ميشود بايد اطاعت كرد. و اگر با اوامر و نواهي آنان مخالفت شود، از گناهان كبيره محسوب ميگردد. و از عقوق والدين شمرده ميشود.
البته از جهات فقهي، اطاعت از والدين در بعضي از امور مهمّ كه باعث عُسر و حرج يا ضرر دنيوي و يا اخروي فوقالعاده ميشود، لازم نيست. مانند اينكه فرزند را از ازدواج نهي كنند در حالي كه فرزند نياز مبرم به ازدواج دارد و اگر ازدواج نكند، دچار گناه ميشود و ايمان خود را از دست ميدهد. و يا اينكه امر به طلاق و جدايي از همسر كنند، در حالي كه جدايي زن و مرد، باعث از هم پاشيدگي شيرازة زندگي و نابودي خانواده و فرزندان ميشود. در اين گونه موارد امر و نهي پدر و مادر، قابل اجرا نيست. مگر اينكه آنها مصالح و مفاسد بزرگي را در نظر داشته باشند كه در اين صورت فرزند بايد عاقلانه عمل نمايد.
5. آثار وضعي نيكي به پدر و مادر:
همانطوري كه خوردنيها و آشاميدنيها، داراي خواص و آثار وضعي هستند و خواه ناخواه آثارشان را در جسم و روان انسان ميگذارند، برخي اعمال وكردارهاي انسان نيز چنين است. اعمال صالح و نيكو، داراي آثار خوب و كردارهاي بد و زشت، نتايج ناپسند از خود به يادگار خواهند گذاشت. اين مطلب با كمال صراحت و روشني از آيات قرآن و روايات استفاده ميشود. بنابراين همانطوري كه غم و غصه با آنكه مربوط به فكر و روان است، بدن را لاغر و نحيف ميسازد و موجب زخم معده و اختلال دستگاه گوارش ميگردد، همچنين نيكي به پدر و مادر علاوه بر ثواب و عقاب در جهان واپسين، در همين جهان نيز نتيجهاش عايد انسان ميشود. از جمله آثار:
1 . طول عمر: در حديثي از پيامبر اكرم ـ صلي الله عليه و آله ـ آمده است: هر كس دوست دارد عمرش طولاني و روزيش زياد گردد، بايد به پدر و مادرش نيكي كند، چرا كه نيكي به آنان ، اطاعت و بندگي خداوند شمرده شده است. (بحار، ج 74، ص 85).
2 . ديگر اثر دنيوي نيكي به پدر و مادر، رفتار پسنديده و روش زيباي فرزندانشان با او ميباشد. افرادي كه حقوق والدين خود را حفظ و اداء مينمايند، فرزندانشان هم نسبت به آنان صالح و وظيفهشناس بوده و حقوق الهي را در حق ايشان رعايت مينمايند.
3 . در ميان فاميل و طايفهشان، محبوب و عزيز بوده و در دلهاي آنان جايي براي خود باز ميكنند.
4 . ديگر فايده نيكي، آساني جان دادن در هنگام مرگ است.
پس نتيجه اينكه: مقتضاي انسانيت، احترام به والدين است و اين قانون كلي براي جامعه انساني است و عقل هر انسان عاقلي چنين حكم ميكند و با حكم شرع مقدس هماهنگ است كه پدر و مادري كه همه امكانات خويش را در رشد و تربيت و بالندگي فرزندان به كار ميگيرند و با كمال اخلاص، عشق و محبت، فرزندانشان را با شيره جانشان پرورش ميدهند، حق عظيمي بر گردن فرزندان پيدا ميكنند تا فرزندان با آن همه زحمات و مشقات بيحد و حصر والدين، گامي در جهت جبران قسمتي از خدمات آنان بردارند.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. حقوق والدين، سيد جعفر ميرعظيمي.
2. حقوق والدين از ديدگاه اسلام، سيد مهدي علوي.
3. حقوق و عقوق والدين، مهدي احمدي.
4. پدر و فرزند، سيد محمدتقي حكيم.
پي نوشت ها:
[1]. بقره/83.
[2]. مريم/14.
[3]. مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، ج 16، ص 25.