در موارد امر به معروف و نهي از منكر تا چه اندازه طبق وظايف انساني مي‎توان دخالت كرد؟

قبل از پرداختن به پاسخ اصلي سئوال شما، لازم است به چند نكته اشاره كنم:
1. در مكتب اسلام، علاوه بر برنامه‎ها و دستورات فردي، قوانين و احكامي وجود دارد كه به بُعد اجتماعي مربوط مي‎شود و نشان مي‎دهد كه مكتب اسلام تنها براي خودسازي فردي نيست بلكه صلاح و اصلاح جامعه را هم در نظر دارد. يكي از احكام اجتماعي اسلام، امر به معروف و نهي از منكر مي‎باشد.
2. تا زماني كه يك قانون و برنامه، اجرا نشود و از مرحله سخن و نوشته، به مرحله عمل نرسد، سود چنداني ندارد، هرچند بهترين قانون باشد. اسلام كه بهترين برنامه سعادت‎بخش را براي زندگي فردي و اجتماعي بشر دارد، براي اجراي آن سه عامل را پيش بيني كرده است:
الف: نيروي باطني تقوا و ايمان؛
ب: نيروي اجرايي حكومتي؛
ج: نظارت عمومي مردم؛
مردم در جامعه اسلامي وظيفه دارند كه در قدم اول، خود به وظايف ديني‎شان عمل نمايند و خودسازي را سرلوحه زندگي خود قرار دهند و از سوي ديگر وظيفه دارند كه ديگران را نيز به خوبي‎ها تشويق كنند و از بديها بازدارند نام اين نظارت و كنترل مردمي، امر به معروف و نهي از منكر است. بنابراين امر به معروف و نهي از منكر يك واجب عبادي و وظيفه شرعي است، خداوند در قرآن مي‎فرمايد: «وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»[1]بايد برخي از شما مسلمانان، مردم را به خير و صلاح دعوت كنند و آنها را به كارهاي شايسته فراخوانده از اعمال زشت و ناپسند بازشان دارد، اين افراد به رستگاري خواهند رسيد.
در روايات نيز به اهميت و جايگاه امر به معروف و نهي از منكر تصريح شده است.[2] در اصل ضرورت امر به معروف و نهي از منكر جاي شكي نيست، اما اينكه تا چه اندازه مي‎توان در امر به معروف و نهي از منكر اقدام كرد به شرايط و موقعيت‎هاي مختلف بستگي دارد كه اصول كلي آن در شرايط امر به معروف و نهي از منكر آمده است. آنچه مسلم است اين است كه نيروي اجرايي دولت يا ستاد امر به معروف و نهي از منكر اختيارات بيشتري در اين خصوص دارند، بلكه قانوناً وظيفه دارند كه واجب الهي امر به معروف و نهي ازمنكر را انجام دهند.
امّا ديگر افراد جامعه بر اساس مسئوليت شرعي خود مي‎توانند ديگران را به اعمال نيك فراخوانده و از كارهاي زشت و ناپسند بازدارند.[3] اختيارات و وظيفة اعضاي جامعة اسلامي در حدّي است كه دعوت آنها باعث ضرري براي آنها نشده و نظم جامعه را بهم نزند. و عملي خلاف قانون انجام نشود.

شرايط امر به معروف و نهي از منكر[4]
1. شناخت «معروف» و «منكر»؛ كسي كه مي‎خواهد ديگران را امر به معروف و نهي از منكر كند، بايد بداند كه «معروف» چيست و «منكر» كدام است.
2. احتمال اثر؛ امر به معروف و نهي از منكر در صورتي واجب است كه فرد احتمال بدهد در طرف تأثير دارد، اگر يقين يا اطمينان داشته باشيم كه گفتن يا اقدام عملي ما بي‎اثر است، واجب نيست. البته ممكن است با گفتن يك نفر و يكبار تأثير نكند، ولي تكرار آن مؤثر باشد، كه در اينجا بايد اقدام كرد، يا اگر تذكر فردي بي‎اثر باشد، ولي گفتن و اقدام جمعي موثر است، بايد تذكر گروهي داد.
3. ايمني از ضرر؛ طبق وظايف اسلامي، تا حدّي مي‎توانيم در كار ديگران دخالت كنيم يا آنها را امر به معروف و نهي از منكر نماييم كه ضرر يا خطري متوجه مال و جان ما يا خانواده و ديگران نشود. همچنين انجام آن، مفاسد بزرگتري را بدنبال نداشته باشد، مانند بي‎نظمي در جامعه، اغتشاش و… كه در آن صورت بايد دست نگه داشت. البته مي‎توانيم مسئولان و نيروهاي امنيتي را در جريان قرار دهيم تا به صورت قانوني برخورد نمايند.
البته گاهي اوقات، واجبات و محرّماتي كه مي‎‎خواهيم به آنها امر يا از آنها نهي كنيم، به حدّي مهم و اساسي است كه در راه آن بايد هر خطر و ضرري را تحمل كرد و حتي گاهي بايد در اين راه جان داد. آنگونه كه امام حسين ـ عليه السّلام ـ بر ضد حكومت يزيد قيام كرد.
حفظ جان ديگران، حفظ آبروي مسلمانان، تلاش براي پياده شدن احكام خدا، مقابله با تعدّي دشمنان، مقابله با بدعت‎گذاران در دين و مروّجان فساد اخلاقي از اموري است كه در راه آنها بايد خطر و ضرر را هم تحمّل كرد، چون اينها مهم‎تر از زيان‎هايي است كه به شخص ما مي‎رسد. بنابراين شما مي‎توانيد از باب امر به معروف و نهي از منكر با تمامي كساني كه ارزشهاي اسلامي را زير پاگذاشته و فحشا و فساد را در جامعه ترويج مي‎كنند، برخورد جدّي و قانوني نماييد. حضرت امام (ره) در توضيح المسايل مي‎فرمايد: اگرمعروف يا منكر از اموري باشد كه شارع مقدس به آن اهميت زياد مي‎دهد، مثل اصول دين يا مذهب و حفظ قرآن مجيد و حفظ عقايد مسلمانان يا احكام ضروريه، بايد ملاحظه اهميت شود و مجرّد ضرر، موجب واجب نبودن نمي‎شود».[5]

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. جمعي از نويسندگان . نظارت صالحان . معاونت پژوهشي ادارة كل آموزش و پرورش . چاپ اول . 1371 .
2. دادسراي انقلاب اسلامي . شيوه‎هاي صحيح امر به معروف و نهي ازمنكر . سازمان تبليغات اسلامي . چاپ اول . 1369 .
3. رضا . ناظميان . امر به معروف و نهي از منكر . سازمان تبليغات اسلامي . چاپ اول . 1370 .

پي نوشت ها:
[1] . آل عمران/104 .
[2] . براي مطالعه بيشتر رك:  محمدي ري شهري . ميزان الحكمة . ج 6 . ص 238 ـ 283 . مكتب الاعلام الاسلامي . 1370 .
[3] . رك : جمعي از نويسندگان . نظارت صالحان . معاونت پژوهشي ادارة كل آموزش و پرورش . چاپ اول . 1371 .
[4] . براي مطالعه بيشتر رك : محدثي . جواد . راه رشد . ستاد احياء امر به معروف و نهي از منكر . چاپ اول . 1376 .
[5] . رك :  امام خميني (ره) . توضيح المسائل . مسأله 2794 .