غرور و تكبر تا چه اندازه اي براي يك دختر مسلمان ضرورت دارد؟ و آيا تكبر حرام است؟

بهتر است قبل از ورود به بحث حديثي كه غرور و تكبر را براي زن جايز دانسته ذكر شود و سپس به شرح و توصيف حديث و در نهايت به اين سؤال كه آيا تكبر حرام است يا خير پرداخته شود.
دو واژه تکبر و غرور از اصطلاحات قرآني و حديثي هستند كه در فارسي استعمال مي شوند. لفظ غرور در فارسي به معناي تكبر به كار مي­رود؛ ولي همين لفظ در عربي به معني فريب دادن و فريفتن است. اين كه در آيات و روايات وارد شده كه دنيا دارالغرور است يعني دنيا محل فريفتن و فريب­دادن و گول­خوردن انسان است به وسيله تجملات دنيا، نفس، شيطان و … . به هرحال آنچه كه ما امروزه در فارسي از كلمة غرور قصد مي­كنيم همان چيزي است كه معادل و مساوي تكبر است پس اگر سخن از غرور و تكبر گفته مي شود به دليل همساني معنايي اين دو لفظ در فارسي است.
امام علي _ عليه السلام _ مي فرمايند:
«خيار حضال النّساء شرارُ خصال الرّجال: الزَّهُو و الجُبنُ و البُخل فاذا كانت المرأةُ مرهُوَّة لم تمكِّن من نفسها، و اذا كانت بخيلةً حفظت مالها و مال بعلها و اذا كانت جبانةً فوقت من كل شي يعرض عليها»؛ بهترين صفات زنان، بدترين صفت مردان به شمار مي روند: غرور و تكبر، بخل و ترس؛ هرگاه زني متكبر باشد بيگانه را به خود راه نمي دهد، و اگر بخيل باشد مال خود و همسرش را حفظ مي­كند و زني كه ترسو باشد از چيزي كه به آبروي او صدمه بزند مي­ترسد و فاصله مي­گيرد»[1].
مناسب است به يك فهم درست از معناي كبر و غرور، اقسام و پيامدهاي آن، از نگاه آيات و روايات دست بيابيم و سپس با توجه به معناي آن، حديث را تفسير و معنا نمائيم؛ چرا كه اگر اين گونه عمل نشود ممكن است تكبر و غرور مذمومي كه در خيلي از آيات و روايات مذموم شمرده شده است به عنوان يك صفت خوب براي زن تلقي شود بدون اينكه مورد و جايگاه آن را درك كرده باشيم.

معناي كبر:
كبر عبارت است از حالتي كه آدمي خود را بالاتر از ديگري ببيند و معتقد شود كه بر ديگران برتري دارد. ملامهدي نراقي در جامع السعادات كبر را چنين تعريف کرده است: «كبر يعني عزيز و بزرگ شمردن خود بر ديگران …»[2] متكبر هم به كسي گفته مي شود كه اين بزرگ شمردن را در گفتار و رفتار خود ظاهر نمايد.

انواع تكبر[3]
1. تكبر نسبت به خدا: سبب آن طغيان و جهل محض است و اين زشت ترين نوع تكبر است.
2. تكبر نسبت به انبياء و اولياء دين: به گونه اي كه شخص خود را از بالاتر دانسته و از آنان اطاعت نكند.
3. تكبر در برابر بندگان خدا: ديگران را كوچك و حقير شمردن، اين گونه تكبر اگرچه به شدت دو قسم بالا نيست؛ ولي از اين جهت كه به مخالفت با خدا منجر مي­شود، از صفات هلاك كننده انسان است و بايد خود را از آن پاك نمود. پيامدهاي اين گونه كبر و غرور و تكبر بيش از آن است كه در اين مقاله گنجانده شود؛ ولي به طور اجمال بايد اشاره كنيم كه مهر خوردن بر قلب و تاريكي آن و دخول ابدي در جهنم و …[4] از آثار شوم اين صفات است كه طبق آيات و روايات صريح به آنها اشاره شده است.

بررسي روايت
آيا روايتي كه غرور را براي زن يك حُسن و صفت خوب شمرده است ناظر به اين نوع غرور و تكبرها است؟ يا روايت مقصود و مفهوم ديگري را دنبال مي­كند. پس بايد معناي روايت را به گونه­اي و ناظر به شرايطي دانست كه حداكثر استفاده كاربردي و مثبت از روايت بشود.
مقصود اين روايت از غرور و تكبر يك نوع خودبزرگ‌بيني و خودبرتربيني (باتوجه به حفظ كرامت و شأن و جايگاه خود نزد خدا) فقط در مقابل جنس مخالف (نامحرم) بايد به حساب آورد. همان­طور كه در روايت آمده علت غرور بيان شده است كه عبارت است از عدم ارتباط با بيگانه و نامحرم نه چيز ديگر. پس زن مي­بايد كبر و غرور را فقط در مورد نامحرم به­كار گيرد؛ آن «­هم براي يك هدف مقدس يعني پاك ماندن و عفيف ­ماندن؛ نه تحقير شخصيت مرد نامحرم و مخلوق خدا.
در واقع اين حديث نمي خواهد توصيه كند كه شخصيت مردان نامحرم و بيگانه‌اي كه در اجتماع هستند توسط شما تحقير و كوچك شمرده شود، بلكه فقط در مورد اين‌كه به سبب انواع ترفندها و حيله­هاي مردان و پسران كه ممكن است مقاصدي شيطاني داشته باشند مي­بايد اين تكبر و خود بزرگ بيني را اعمال كني و خود را عزيزتر، محترم­تر و با ارزش­تر از اين بداني كه چراگاه چشم­ها و نگاه­هاي هرزه و آلوده ديگران شوي[5] و اينكه به گونه اي رفتاركني كه هر كس به خود اين اجازه را ندهد كه بدون رعايت هيچ­گونه حريم و عفت و رعايت پاكدامني با تو وارد گفتگو شود. اين حديث­شريف در واقع نوعي پيشگيري است نه درمان. يعني با رعايت اين نكته دام­ها و خطرات احتمالي كه ممكن است از سوي مردان به وجود آيد به حداقل برسد؛ زيرا چنان نيست كه ما تصور كنيم چه اشكالي دارد كه ما با همه ارتباطي بي حد و حصر داشته باشيم. اصل پاك ماندن ماست و اينكه مواظب خود باشيم در صورتي كه همين اختلاط­ها و گفتگوهاي غير ضروري چه­بسا ناخواسته و ندانسته باعث ضررهايي به شخصيت و حيثيت ديگران خصوصاً زنان شده است که جبران ناپذير مانده اند.
اين‌كه اين روايت تكبر و غرور را براي زن جايز مي‌داند معنايش اين نيست كه يك زن مسلمان حق دارد در مقابل يك زن مسلمان يا برادر و خواهر و افراد فاميل خود تكبر به خرج دهد.
در اين حديث ترس هم از محسنات زن به حساب آمده چرا كه نوعي واكسينه شدن زن در برابر اختلاط­ها، نگاه­هاي غيرعفيفانه و در نهايت يك آرامش روحي و رواني را براي زن به ارمغان مي آورد. چيزي كه امروزه متأسفانه كمتر مشاهده مي­شود و جامعه هم صدمات و ضررهاي آن را لمس مي­كند مخصوصاً ضرري كه به خود طبقة زنان و دختران بيشتر وارد آمده است.
تكبر با اقسام سه گانه اش براي مرد و زن خطرناك است و مرد و زن هيچ فرقي در آن ندارند فقط تكبر و غروري براي زن جايز است كه او را از اختلاط و مراوده و ارتباط با نامحرم و بيگانه باز دارد.
تكبر مذموم چه براي مرد و چه براي زن بد است و تكبر پسنديده براي زنان است آن هم براي تقويت اصل عفاف و رعايت حريم­ها و حرمت­ها هم چنين تكبر انسان مؤمن در مقابل دشمن و فرد بي دين متكبر.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
ـ روابط پسر و دختر در ايران، دكتر علي اصغر احمدي، انتشارات انجمن اولياء و مربيان، چاپ نهم، 1382.

پي نوشت ها:
[1] . ري شهري، محمد؛ منتخب الحكمه، مترجم: حميدرضا شيخي، قم، دارالحديث، 1382، جلد 2، ص 910.
[2] . علم اخلاق اسلامي، ترجمة جامع السعادات، انتشارات حكمت، چاپ سوم، 1363، جلد اول، ص 417.
[3] . اقتباس از همان منبع.
[4] . رجوع كنيد به كتاب هاي اخلاقي از قبيل جامع السعادات.
[5] . براي مطالعة بيشتر رجوع كنيد به منبع شمارة 1.