پاسخ پرسش در روايت پيامبر گرامي ـ صل الله عليه و اله ـ آمده است؛ چنان كه ميفرمايد: « من اخلص لله اربعين يوما فجرالله ينابيع الحكمه من قلبه علي لسانه؛ هر كس چهل روز ايمانش را براي خدا خالص گرداند، خداوند چشمههاي حكمت را از قلب او بر زبانش جاري ميكند»[1] خالص كردن اعمال براي خدا در مدت چهل روز ميتواند چشمههاي حكمت و معرفت را از قلب بر زبان جاري كند. توضيح اين كه بزرگان و پيشوايان دين براي راهيابي انسانها به رهآورد سير و سلوك و بهرهمندي از نتايج اخلاص، راههايي را به ما ارائه كردهاند كه از جمله آنها، «اربعينگيري» يا «چلهگرفتن» است و منظور از آن اين است كه انسان چهل روز از غير خدا جدا شود و امور روزمره و كار خود را تنها براي رضاي او و به دستور او انجام دهد. به اين معنا كه انسان، چهل شبانه روز در درجات چهلگانة خلوص حركت كند؛ زيرا اخلاص درجاتي دارد.
بنابراين، اخلاص روز اول، ابتداييترين و اخلاص روز چهلم، عاليترين درجة اخلاص است. و خلوص در همة چهل شبانه روز حاصل باشد، ولي تكامل روزافزون داشته باشد. منظور از «اخلاص» همان خلوص نيت است و منظور از خلوص نيت اين است كه تنها براي خدا، واجبي را انجام و حرامي را ترك كند. اخلاص از سختترين كارها است. خداوند در قرآن كريم ميفرمايد: «و ما امروا الا ليعبدوا الله مخلصين له الدين»؛ به آنها دستوري داده نشد جز اينكه خدا را بپرستند در حالي كه اين خود را خالص كنند[2]. در جايي ديگر خطاب به پيامبر دستور مي دهد: «قل اني امرت ان اعبد الله مخلصاً له الدين؛ بگو من مامورم تا خدا را پرستش كنيم، در حالي كه دينم را براي او خالص كرد باشم.»[3] مقام مخلصين تا آن اندازه بالا و برتر است كه ابليس هم از آنان قطع اميد كرده و توان فريبشان را ندارد. «و لاغوينهم اجمعين الا عبادك منهم المخلصين؛ همه آنها را گمراه خواهم كرد مگر بندگان مخلصت را.»[4] از روايات فراوان كه بگذريم، احاديث بيشتري در باب اخلاص از زبان معصومين بيان شده است كه به طور خلاصه از اخلاص به «با ارزش ترين مقام[5]»، «برترين مقام ايمان[6]»، «ميدان رقابت عاقلان[7]»، «درجات مومنين[8]»، «غايت يقين[9]»، «جبران كننده كمي عمل[10]»، «عبادت مقربين[11]»، «ميوه درخت يقين[12]» تعبير كرده اند.
كسي كه چهل شبانه روز در مراتب چهلگانة خلوص قدم بردارد، فيض علمي حق كه دائمي است، از قلب او خواهد جوشيد، چنان كه خداوند متعال ميفرمايد: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَلَكَهُ يَنابِيعَ فِي الْأَرْضِ…؛ آيا نديدي كه خداوند از آسمان آبي فرستاد و آن را به صورت چشمههايي در زمين وارد نمود…».
علومي كه مربوط به ارواح و نفوس است، نيز چنين است، رگهها و راههاي تشخيص فجور و تقوا در زمين دلهاي انسانها با هدايت خداي سبحان حركت ميكند و اين چشمهها جوشان است؛ اگر كسي با خيالهاي باطل، كارهاي ناپسند و گناه، مجاري و روزنهها را ببندد در آن صورت اين علوم فطري دفن شده و جوششي نخواهد داشت، ولي اگر كسي تلاش كند مراحل كاشت و داشت و مراقبت هاي ويژه را در زمين دل خود انجام دهد و محصولاتي را در زمين دل بكارد و از آنها به خوبي مراقبت و مواظبت كند و زمين دل خويش را براي خدا و رضاي او، كاملاً خالص كند، آن وقت دست و زبان او همانند چشمه خواهد بود و از قلب او بر جوارح و زبانش علوم فطري و حكمت خواهد جوشيد، و سخنان عالمانه و نافذي خواهد داشت و از زبان و قلم او حكمت فطري ميجوشد و از دست و قدم او كارهاي خير و حكمت عملي فوران ميكند. همانطور كه گفتيم، جوشش حكمت از زبان با اخلاص در عبادات ميسر است ولي اين اخلاص هم مثل ساير چيزهاي خوب، آفاتي دارد و مهلكترين آفت آن ريا است. ريا در عبارت، گفتار و عملكرد در برابر خدا، خود و ديگران، اثر هر عبادتي را نابود مي كند.
علما و دانشمندان اخلاق دربارة روايت ياد شده اين نكته را متذكر شدهاند كه مخلص شدن در چهل شبانهروز را به اميد و هدف جوشش و ريزش چشمههاي حكمت باشد كه در اين صورت ديگر اخلاص نيست و در حقيقت يك نوع كاسبي و مزدگيري به حساب ميآيد.[13]
پي نوشت ها:
[1]. عيون اخبار الرضا، ج2، ص69، بحالانوار، ج67، ص242.
[2] . بينه/5
[3] . زمر/11
[4] . حجر/40-39
[5]. تضيف الغروه، ص197، شماره 3894.
[6]. غرر الحكم، ج1، ص30.
[7] همان، ج2، ص513.
[8] ميزان الحكمة، ماده خلص، ج1، ص754.
[9]. غررالحم، ج2، ص503.
[10]. بحار الانوار، ج70، ص175، ذيل حديث 15.
[11]. غرر، ج1، ص25، شماره 718.
[12]. همان، ج1، ص30، شماره 903.
[13] . ر.ك: جوادي آملي، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، قم، مركز نشر اسراء، چاپ اول، 1377، ص255، 257.