در مورد حديث «من هانت عليه نفسه فلا تامن شره» توضيح دهيد؟

بحث در مورد اين حديث به خاطر اين كه از يك جنبة‌ اخلاقي و اجتماعي برخوردار است مطالب زيادي و نكات بسياري را در بر دارد. آنچه كه در زير مي آيد به برخي از نكات اصلي و مهم حديث پرداخته شده و به صورت مختصر ارائه مي شود. اين حديث اخلاقي از امام هادي ـ عليه السّلام ـ است كه در تحف العقول آمده است، آن حضرت مي فرمايد: كسي كه نزد خودش احساس شخصيت نكند از شر او ايمن مباش.[1] از اين جهت محور اصلي بحث، نخست مختصري در باب مفهوم نفس و واژه پردازي «هانت» و سپس در خصوص شخصيت و كرامت انساني است :
الف: واژة «هانت» از «وَهَنَ» گرفته شده به معني ضعف، ناتواني، وهن ضعف است در خلقت يا در اخلاق. [2] در فرهنگ عامه، اصطلاحاً اهانت و توهين كردن، چون در مقابل كسي نوعي ضعف و سستي نشان مي دهد روي اين اصل به فحاشي و پرخاشگري روي مي آورد.
لغت و مفهوم آن: در اصطلاح قرآن كريم «روح» حقيقتي است مجرد و پيراسته از ماده، اما از آن جهت كه ارتباطي تنگاتنگ با جسم دارد، بدان «نفس» گفته مي شود. و اين به لحاظ عامل حركت و جنبش هاي حياتي اوست و به انسان به عنوان يك موجود مُدْرِك و متفكر نيز دلالت دارد. بنابراين نفس همان انسان تحقق يافته در نشئة طبيعت و همان وجود مرتبط با جسم در روح است. [3]اما مفهوم آن در معارف اسلامي با نفس حقيقي كه عاليترين مرتبة آن روح الهي و نازلترين مرتبة‌ آن بعد جسماني است و منظور از عزت نفس، عزت در جميع مراتب است چنانكه منظور از تهذيب نفس، تهذيب در جميع مراتب آن است، عزت نفس به معناي واقعي اين است كه حقيقت خويش را آن چنانكه هست بيابد و از گرايش و ميل به آنچه دور از شأن انساني و ايماني اوست دوري كند و از اعمالي كه او را به پستي انساني و ايماني مي كشاند، پرهيز و به آنچه سزاوار مرتبه هاي نفس است، روي مي آورد. [4] نفس در قرآن و روايات، در كلام خداي منان، تنها راه رسيدن به سعادت و رستگاري تزكيه نفس و پاكي و زدودن دل از رذائل و آلودگي هاي اعتقادي و اخلاقي است. آنجا كه مي فرمايد: «وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا وَ… قَدْ أَفْلَحَ مَن زَکاهَا وَقَدْ خَابَ مَن دَسَّاهَا» سوگند به خورشيد و نورش و سوگند به ماه براستي هر كه در پاكي و كمال خويش كوشيد رستگار شد و آن كس كه خود را آلوده ساخت زيانكار شد. [5] مردي به نام «مجاشع» بر رسول گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ وارد شد و عرض كرد يا «رسول الله» طريق شناخت حق چيست؟ حضرت فرمودند: «معرفة النفس» راه معرفت حق، شناخت نفس است. باز سوال كرد: يا رسول الله! چه راهي براي معرفت نفس وجود دارد؟ حضرت فرمود: «الاستعانه بالحق علي النفس»؛ «ياري جستن از حق براي شناخت نفس»[6] بر اساس اين حديث، راه اصلاح نفس ياري خواستن از خداوند متعال است و استعانت از خدا بدين معناست كه به آنچه امر فرموده است، عمل نماييم و پيرو مخلص او باشيم.
ب: شخصيت و كرامت انساني:
همة انسان ها از ديدگاه قرآن داراي كرامت ذاتي اند، چرا كه انسان موجودي برگزيدة‌ الهي است كه خداوند او را نسبت به ساير موجودات عالم،‌ در آفرينش كرامت بخشيده و در ميان موجودات اين جهان، از مواهب و توانايي ها، ظرفيت و قابليت هاي خاصي برخوردار است كه او را از ديگر آفريدگان ممتاز مي سازد. اما كرامت و ارزش انسان در گرو انتخاب آگاهانه راه كمال و تقواست. در اين مسير طبعاً همة انسان ها داراي ارزش مطلق و يكسان نخواهند بود، بلكه اهل ايمان و عمل صالح داراي فضايل و ارزش هاي والا و مثبت، و اهل كفر و عصيان داراي رذايل و عناصر منفي بوده و هر يك مراتب مختلفي خواهند داشت.
منظور از كرامت ارزشي، كرامتي است كه بالقوه در ضمير انسان وجود دارد. حال خود اوست كه ارزش اين كرامت را به كدام طرف بكشاند يا به فعليت برساند. در واقع شخصيتي كه براي ديگران و در راه تكامل ديگران قدم برداشتن. حركت آگاهانه به سوي ارزش ها و طوري حركت كردن كه كرامت ذاتي را به كرامت ارزشي متصل نمودن. [7] در سورة‌ اسراء آية 17 خداوند متعال به ارزش و كرامت انسان اشاره نموده و مي فرمايد: ما فرزندان آدم را كرامت بخشيديم و بر دريا و خشكي سوار كرديم و… .
پس كرامت ارزشي، تنها با سعي و تلاش، همواره با تقوا در جهت كمال، با هدايت و توفيق الهي نصيب انسان مي گردد « وَأَنْ لَيْسَ لِلإنْسَانِ إِلا مَا سَعَي »[8] و اين كه براي مردم پاداش جز آنچه خود تلاش كرده اند نيست. « كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ »[9] هر نفس در گرو عملي است كه انجام داده استي». دست يابي به كرامت ارزشي در ساية افزايش ظرفيت هيجاني، سعة صدر عمل صالح حاصل مي شود. در واقع دو محور اساسي و اصلي در دست يابي به كرامت ارزشي وجود دارد كه عبارتند از: 1. عمل صالح 2. شرح صدر. [10]بحث ديگر اين است كه شخصيت هر فرد نشانگر ارزش وجودي آن در اجتماع و جامعه است. همانطور كه بيان شد گناه مهمترين عامل تخريب شخصيت فرد است. آدمي به جز آنچه كه زير بناي موقعيت، آبرو و منش ظاهري او را مي سازد، بايد در صدد به دست آوردن عوامل ديگري برآيد كه بنيانگذار ارزش هاي معنوي گردد ترك گناه از بزرگترين اين عوامل است كه سازندة شخصيت حقيقي هر فرد مي باشد. علي ـ عليه السّلام ـ در نهج البلاغه مي فرمايد: «من كرمت عليه نفسه هانت عليه شهواته» كسي كه براي خود شخصيت قائل است، شهواتش در پيش او پست و ناچيز خواهد بود. [11] بزرگترين و در همان حال دل فريب ترين الگوي منش الگوي نهاني شخصيت است كه هر كس در وجدان و ذات خود، بدان بايد برسد. و گناه هر چند پنهاني، اين پيكرة بلند و دل فريب را از درون مي شكند و گرچه در بيرون، مردم آن را سالم بپندارند. در جاي ديگر حضرت علي ـ عليه السّلام ـ چنين مي فرمايد: «من هانت عليه نفسه فلا تُرْجَ خيرُه» كسي كه شخصيت نزد او خوار و پست باشد، به خير او اميدي نيست. [12]از طرف ديگر، كساني براي خود ارزشي قائل نيستند و كرامت خود را ارج نمي نهند افرادي هنجار شكن اند و در نتيجه به هيچ چيز از اصول اخلاقي و عرفي پايبند نيستند. در واقع يك سري رفتارهايي را در جامعه انجام مي دهند كه به شخصيت و كرامت نفس انساني لطمه وارد مي شود. و مشخص است كه در چنين رفتاري جامعه افراد با شخصيت را از دست مي دهد و زمينه هاي نابودي و به انزوا كشاندن الگوهاي درست را به همراه دارد و موجب بروز افراد بزهكار عاصي و مجرم مي شود. نتيجة آنچه گفتيم اين است كه: از ديدگاه قرآن، تربيتي سازنده است كه انسان را متوجه ارزش هاي وجودي و كرامت نفس خود كند تا در حفظ عزت نفس خويش بكوشد و انسان مومن، آزاده وارسته از هر قيد و بندي مفيد براي خود و جامعه و در نهايت عزيز در پيشگاه خدا باشد. آري! انسان كه تن به عبوديت و زندگي حضرت حق داده است كرامت و بزرگواري را در خود احساس مي كند و محكوم خواهش هاي نفساني نمي گردد و با معصيت خدا، نفس را به پستي نمي كشاند.

معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1ـ استاد شهيد مطهري، تعليم و تربيت در اسلام، ناشر انتشارات صدرا، قم، 13789 ش، ص 209، (بحث ارزش كرامت در قرآن و حديث).
2ـ آيت الله جوادي آملي، مباني اخلاق در قرآن، ناشر انتشارات مركز نشر اسراء، قم، 1377 ش، جلد دوم، ص 167، (بحث اهميت تهذيب نفس).
3ـ آيت الله مصباح يزدي، اخلاق در قرآن، تحقيق و نگارش محمد حسين اسكندري، ناشر، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني (ره)، قم، 1378 ش.
4ـ رضا فرهاديان، مباني تعليم و تربيت در قرآن و حديث، ناشر، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزة علمية قم، 1378 ش، ص 252.
5ـ نهج البلاغة امام علي ـ عليه السّلام ـ ، ترجمة محمد دشتي، ناشر، انتشارات دفتر نشر مصطفي، قم، 1379 ش.

پي نوشت ها:
[1] . حسن بن شعبه حراني، تحف العقول، قم، انتشارات جامعة مدرسين حوزة علمية، 1404ق، ص483.
[2] . قريشي، سيد علي اكبر، قاموس قرآن، تهران، انتشارات درالكتب الاسلاميه، 1372، ج5، ص256، ذيل آية «وهن».
[3] . فرهاديان، رضا، مباني تعليم و تربيت در قرآن و احاديث، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزة علمية، 1378ش، ص24.
[4] . هيئت تحريريه موسسه در راه حق، جزوه اخلاق اسلامي، دورة نهم، 1370ش.
[5] . شمس/10ـ9.
[6] . محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، ترجمة حميد رضا شفيعي، قم، انتشارات دارالحديث، ج7، ص142.
[7] . ر.ک: فرهاديان، رضا، مباني تعليم و تربيت، ص252.
[8] . نجم/39.
[9] . مدثر/38.
[10] . فرهاديان، رضا، همان، ص252.
[11] . نهج البلاغه، ترجمة محمد دشتي، قم، دفتر نشر مصطفي، 1379ش، كلمات حكمت، ش449، ص736.
[12] . غررالحكم، ترجمة محمد علي انصاري، قم، طبع موسسه سازمان چاپ و صحافي درالكتب، ص611، فصل 78.